پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 44 |
| تعداد شماره‌ها | 1,473 |
| تعداد مقالات | 12,040 |
| تعداد مشاهده مقاله | 22,382,326 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 9,811,802 |
تحلیل ساختاری متغیرهای تاب‌آوری سکونتگاههای شهری جدید دربرابر خطر زلزله نمونة پژوهش: منطقة شهری اصفهان بزرگ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 3، دوره 34، شماره 1 - شماره پیاپی 89، فروردین 1402، صفحه 25-44 اصل مقاله (899.37 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2022.132258.1482 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| فضل اله کریمی قطب آبادی1؛ علی زنگی آبادی* 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تاب‌آوری دربرابر سوانح طبیعی که نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های جغرافیایی، اقتصادی، نهادی و ... جوامع دربرابر سوانح است، ازجمله مسائلی است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. هدف از انجام این پژوهش، تحلیل ساختاری متغیرهای مؤثر بر تاب‌آوری سکونتگاههای شهری جدید دربرابر خطر زلزله در منطقة شهری اصفهان است. با توجه به مؤلفه‌های بررسی‌شده و ماهیت موضوع، این پژوهش ازلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، براساس روش‌های جدید علم آینده‌پژوهشی، تحلیلی و اکتشافی است. برای گردآوری اطلاعات نیز، از روش اسنادی و کتابخانه‌ای استفاده شده‌است. جامعة آماری این پژوهش شش سکونتگاه جدید شاهین‌شهر، سپاهان‌شهر، مجلسی، فولادشهر، بهارستان و شهید کشوری است. نتایج حاصل از تحلیل داده‌های ماتریس مستقیم نشان داده‌است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی محل سکونت و تراکم جمعیت به‌ترتیب با امتیاز 159، 158 و 146 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار، و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و نزدیکی به نواحی مخاطره‌آمیز به‌ترتیب با امتیاز 191، 162 و 157 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده‌اند. همچنین تحلیل اولیة داده‌های ماتریس نشان داده‌است که درمجموع، 7579 رابطه برای ماتریس وجود دارد و درجة پرشدگی ماتریس 29/63 درصد است. این امر حاکی از این است که عوامل انتخاب‌شده تأثیر نسبتاً زیاد و پراکنده‌ای بر همدیگر داشته‌اند و درواقع سیستم وضعیت ناپایداری داشته‌است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تاب‌آوری؛ تحلیل ساختاری؛ سکونتگاههای شهری جدید؛ خطر زلزله؛ منطقة شهری اصفهان بزرگ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه امروزه عوامل مختلفی مانند بحران‌های مالی، بی‌ثباتی‌های سیاسی، ناامنی غذایی و ... شهرها را تهدید می‌کند (Spaans & Waterhout, 2017, p. 112) و زمانی که هریک از زیرسیستم‌های شهری برای سازگاری با این شرایط نابود یا تخریب شود، موقعیتی پیش می‌آید که می‌تواند یک بحران مهلک یا حتی نابودی شهر را رقم بزند (Rao & Summers, 2016, p. 99). در این میان، یکی از مشکلاتی که همواره طی قرون متمادی زندگی جوامع شهری را تهدید کرده‌است، وقوع بلایا و سوانح طبیعی است که در صورت ناآگاهی و نبود آمادگی، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را بر ابعاد گوناگون زندگی انسان‌ها وارد می‌کند (O,brien et al., 2004, p. 197). امروزه در سطح جهان، 40 نوع بلای طبیعی شناسایی، و وقوع 31 نوع آن در ایران گزارش شده‌است (زنگی‌آبادی و همکاران، 1395: 150). از میان بلایای طبیعی، زلزله که مهم‌ترین آنها محسوب می‌شود، تهدیدی در زمینه‌های مربوط به توسعة جامعه است و یکی از فجایع عمده‌ای است که هرساله در سراسر جهان، خسارات مختلف فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی وارد می‌کند (Delavar et al., 2017, p. 3). پیامدهای ناشی از زلزله ازلحاظ تکرار و آسیب‌ها، جامعه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. زیرا از یک‌سو به کمبود یا فقدان امنیت برای ساکنان در معرض خطر دامن می‌زند و از سوی دیگر، موجب کاهش مقابله با خطر برای نیل به توسعة پایدار می‌شود (Mitchell, 2014, p. 36). بنابراین زلزله، چه ازلحاظ روانی و چه ازلحاظ مالی، به‌دلیل سرعت وقوع و حجم تخریب، آثار ویرانگری را به‌دنبال دارد و در صدر بلایای طبیعی قرار می‌گیرد (زنگی‌آبادی و تبریزی، 1385: 116). تا دهة 1980، رویکرد غالب در مدیریت بحران در سطح جهان مبتنی بر کاهش میزان آسیب‌پذیری بوده، اما از دهة 1980، رفته‌رفته تلاش‌هایی برای تغییر در این رویکرد صورت گرفته‌است؛ به‌طوری‌که رویکرد غالب از تمرکز صِرف بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری درمقابل سوانح تغییر یافته‌است. در این رویکرد جدید، نگاه از واکنش‌پذیری به بازدارندگی و مشارکت تغییر کرده‌است (Turner II, 2010, p. 572). در این میان، تحلیل ساختاری متغیرهای تاب‌آوری دربرابر زلزله که با هدف شناسایی عوامل کلیدی انجام می‌شود، ازجمله مسائلی است که باید به آن توجه شود. گفتنی است که نوع نگرش به مقولة تاب‌آوری و نحوة تحلیل آن از یک سو، در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش اساسی دارد و از سوی دیگر، بر سیاست‌ها و اقدامات کاهش خطر و نحوة رویارویی با آن تأثیر می‌گذارد. ازاین‌رو تحلیل ساختاری متغیرهای تاب‌آوری دربرابر زلزله و کاهش اثرات آن با توجه به نتایجی که دربرخواهد داشت، از اهمیت زیادی برخوردار است. به‌منظور غلبه بر مشکلات ناشی از توسعة شهرنشینی، به‌ویژه کاهش مسألة مسکن و جلوگیری از انفجار جمعیت، کاهش تخریب زمین‌های کشاورزی و کنترل ساخت‌وسازها، سکونتگاههای شهری جدید در منطقة شهری اصفهان طراحی و احداث شده‌اند (وارثی و احمدی، 1390: 160). با توجه به آسیب‌پذیری زیاد سکونتگاههای مطالعه‌شده، توجه به مسألة تحلیل ساختاری متغیرهای تاب‌آوری ضروری است تا از این راه بتوان بستر مناسبی را برای تحقق شهر تاب‌آور در سطح این سکونتگاهها در آینده فراهم کرد.
پیشینة پژوهش دربارة تاب‌آوری پژوهش‌های گسترده‌ای انجام شده‌است، ازجمله: Soofi(2016) در یک پژوهش، دستیابی به تاب‌آوری شهری از راه طراحی شهری و مبانی برنامه‌ریزی در منطقة شرق لندن را بررسی کرده‌است. نتایج پژوهش نشان داده‌است که از راه توسعة ظرفیت‌های نوآورانه و طرح‌های بلندمدت می‌توان تاب‌آوری شهری را در منطقه نهادینه کرد.
Zhang et al. (2018) دلایل آسیب‌پذیری در زلزلة وینچوان[2] را با هدف افزایش تاب‌آوری اجتماعی ـ فیزیکی بررسی کرده‌اند. برمبنای نتایج به‌دست آمده رابطه‌ای تعاملی بین آسیب‌پذیری محیط ساخته‌شده و آسیب‌پذیری اجتماعی وجود دارد و برای تقویت تاب‌آوری اجتماعی ـ فیزیکی، باید تدابیری مانند برنامه‌ریزی کاربری اراضی، استفاده از فناوری‌های مقاوم دربرابر زلزله، آموزش و ... را به‌کار برد تا آسیب‌پذیری محیط‌زیست و محیط ساخته‌شده به کمترین میزان برسد. Song et al. (2020) به ساخت شاخص درجه‌بندی‌شدۀ تاب‌آوری در زلزلۀ 2015 کشور نپال پرداخته‌اند. نتایج حاکی است که نمرات شاخص تاب‌آوری مقیاس‌محور براساس متغیرهای تأییدشده با داده‌های نظرسنجی در هر دو سطح منطقه و زیرمنطقه تفاوت چندانی ندارند. Kawachi et al. (2020) تاب‌آوری جمعیت سالخورده در زمان وقوع تسونامی و زلزلة بزرگ 2011 مناطق شرقی ژاپن را بررسی کرده‌اند. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که ارتباطات اجتماعی (سرمایة اجتماعی یک جامعه) در محافظت از اثرهای سوء آسیب روانی و اسکان دوبارة غیرارادی پس از حوادث نقشی حیاتی دارد. همچنین تأکید بر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فیزیکی برای آمادگی دربرابر بلایا، زمینة ترسیم ساختار زندگی مناسب اجتماعی ساکنان آن منطقه را برای تاب‌آوری در بلایا فراهم می‌کند. Liu et al. (2020) تاب‌آوری مناطق زلزله‌زده در منطقة گسل لانگمین شان[3] استان سیچوان[4]چین را ارزیابی کرده‌اند. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که اثر نیروی پس‌لرزه بر تاب‌آوری دربرابر بلایا با گذشت زمان به‌طور متناوب کاهش می‌یابد و شدت لرزه‌ای و پیچیدگی توپوگرافی از عوامل داخلی مهمی هستند که بهبود تاب‌آوری دربرابر بلایا را محدود می‌کنند. Aksha & Emrich (2020) معیارهای تاب‌آوری دربرابر بلایا در مناطق مختلف کشور نپال[5] را بررسی کرده‌اند. آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیده‌اند که تاب‌آوری جامعه دربرابر بلایا در سراسر کشور متفاوت است. جوامع در شهر کاتماندو[6] و در غرب و بخش‌های دورتر از غرب هیل[7] نسبتاً مقاوم‌اند، در حالی که کل منطقة تارای[8] که بیشترین سهم جمعیت نپال را در خود جای داده‌است، در مقایسه با بقیة استان‌ها مقاومت نسبتاً کمی دارد. Matsuura (2021) سطح تاب‌آوری ساکنان ژاپنی و خارجی را دربرابر بلایا بررسی کرده‌است. وی در پژوهش خود دریافته‌است که اتباع خارجی، هم در شهرهای زلزله‌زده و هم در شهرهای زلزله‌نزده، به تاب‌آوری پاسخ نمی‌دهند. به‌نظر می‌رسد آنها طوری رفتار می‌کنند که گویی جامعه‌ای جداگانه برای افراد غیرژاپنی وجود دارد. Febriyanti et al. (2021) تاب‌آوری اقتصادی جامعه در واکنش به زلزله در منطقة جیلولوی[9] اندونزی را ارزیابی کرده‌اند. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که تاب‌آوری این منطقه در ردة متوسط قرار دارد و بیشترین عامل تاب‌آوری به‌ترتیب به مالکیت خانه و درآمد مربوط بوده‌است. Panday et al. (2021) نقش سرمایة اجتماعی در مقاومت دربرابر بلایا را در جوامع دورافتاده پس از زلزلة 2015 نپال مطالعه کرده‌اند. نتایج این پژوهش نشان داد که نابرابری‌های اجتماعی ـ فرهنگی موجود مانند سرمایة اجتماعی در خانواده‌ها، نابرابری‌های جنسیتی و دور بودن روستاها، تاب‌آوری آنها را دربرابر زلزله تضعیف کرده‌است. برنامه‌های امدادرسانی دربرابر بلایا باید بر زنان و افراد مسن متمرکز باشد تا تاب‌آوری جوامع حاشیه‌نشین دربرابر بلایای آینده بهبود یابد. پریزادی و همکاران (1398) تاب‌آوری شهر باقرشهر دربرابر مخاطرات طبیعی را مطالعه کردند. نتایج نشان داد که از بین ابعاد چهارگانة تاب‌آوری (کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی)، بعـد کالبـدی ـ محیطـی بیشترین اهمیت (4/0) را در میزان تاب‌آوری باقرشهر داشته‌است. همچنین در بررسی زیرشاخص‌ها در سطح محله‌ها، مشخص شد که سه محلة جنوب شهر، با توجه به شرایط کالبـدی ـ اجتمـاعـی (25/0)، اقتصادی (15/0) و نهادی (2/0)، تاب‌آوری کمتری نسبت‌به محله‌های شمال شهر دارند. صالحی‌پور میلانی و همکاران (1400) آسیب‌پذیری و تاب‌آوری شهر رزن دربرابر زلزله را بررسی کردند. آنها دریافتند که 55 درصد از وسعت شهر رزن در محدودة با آسیب زیاد و بسیار زیاد قرار دارد و محلة 5 با میانگین آسیب‌پذیری 798/0، بیشترین آسیب‌پذیری را دارد. نیک‌پور و همکاران (1400) میزان تاب‌آوری محله‌های شهر نورآباد ممسنی دربرابر سوانح طبیعی (زلزله) را مطالعه کردند. نتایج نشان داده است که نواحی این شهر ازنظر شاخص اقتصادی، کالبدی، نهادی و اجتماعی با یکدیگر تفاوت معناداری دارند و شهر نورآباد ازنظر تاب‌آوری کالبدی، اجتماعی و نهادی، مطلوب و ازنظر اقتصادی، نامطلوب است. غلامی بیمرغ و همکاران (1400) در بررسی میزان تاب‌آوری فضایی محله‌های مرکزی شهر کاشان دربرابر زلزله، به این نتیجه رسیدند که سطح تاب‌آوری محله‌های مرکزی شهر کاشان ازنظر اقتصادی (021/0)، شاخص کالبدی (147/0) و شاخص اجتماعی (579/0) است. همچنین محله‌های مرکزی کاشان ازنظر شاخص اقتصادی، کالبدی و اجتماعی با همدیگر و ازنظر شاخص تاب‌آوری با وضع ایده‌آل تفاوت معناداری دارند. باقری مراغه و همکاران (1401) در ارزیابی وضعیت تاب‌آوری شهر شیروان در مواجهه با زلزله، دریافتند که تاب‌آوری شهر شیروان در 2/19 درصد از شهر زیاد، در 4/15 درصد در حد متوسط و 4/65 درصد کم است.
روش‌شناسی پژوهش با توجه به مؤلفه‌های بررسی‌شده و ماهیت موضوع، این پژوهش ازلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، براساس روش‌های جدید علم آینده‌پژوهی، تحلیلی و اکتشافی است. برای تحلیل داده‌ها نیز، از روش تحلیل ساختاری استفاده شده‌است. تحلیل ساختاری روشی برای تحلیل احتمالی وقوع یک موضوع در یک مجموعة پیش‌بینی‌پذیر است (نعیمی و پورمحمدی، 1395: 56)؛ در حالی که در بعضی از روش‌ها (مانند دلفی) که وقایع و رویدادها را به‌صورت پدیده‌های کاملاً مستقل از هم بررسی می‌کنند، تحلیل ساختاری این مزیت مهم را دارد که با ترسیم و ارزیابی روابط میان پدیده‌ها و رویدادها به ما اجازه می‌دهد که در آینده‌نگاری موضوعات، رویکردی پویا داشته باشیم. همچنین کاربرد روش تحلیل ساختاری در پی مدل‌ها و روش‌های دیگر، معمولاً باعث افزایش قدرت آن مدل و روش می‌شود. زیرا رویدادهای تعاملی آینده، که ممکن است تا حدی سبب تغییر ساختار شوند، بررسی و تحلیل می‌شوند (حاجیانی و همتی، 1384: 84). روند انجام پژوهش حاضر به این صورت بوده‌است که در ابتدا، با استفاده از روش‌های کتابخانه‌ای و اسنادی، منابع مرتبط با موضوع تاب‌آوری جمع‌آوری، و از میان آنها، متغیرهای موردمطالعه استخراج شد. سپس برای بهینه‌کاوی متغیرهای موردمطالعه از یک پرسش‌نامه و نظرخواهی از خبرگان، مدیران و کارشناسان مستقر در سطح سکونتگاههای مدنظر استفاده شد. از سوی دیگر، با مراجعه به وبگاههای اینترنتی معتبر مانند مرکز آمار ایران و سازمان‌های مستقر در سطح سکونتگاههای مطالعه‌شده مانند شهرداری‌ها، شرکت‌های عمران شهر جدید و ... ، بخش دیگری از اطلاعات موردنیاز گردآوری، و درنهایت برای تکمیل اطلاعات نیز، از پرسش‌نامة شهروندان و توزیع آن در بین ساکنان این سکونتگاهها استفاده شد. همچنین اطلاعات مربوط به متغیرهای زیرساختی ـ کالبدی با برداشت‌های میدانی، نتایج سرشماری سال 1395 و مراجعه به سازمان‌های مستقر در سطح سکونتگاههای مدنظر به‌دست آمد. در این پژوهش، با استفاده از 87 متغیر در قالب شش بعد و نرم‌افزار MIC Mac، تأثیر متقابل متغیرهای تاب‌آوری در سطح سکونتگاههای جدید منطقة شهری اصفهان بزرگ تحلیل شد (جدول 1). نرم‌افزار میک‌مک برای انجام محاسبات پیچیدة ماتریس متقاطع طراحی شده‌است. روش این نرم‌افزار این‌گونه است که ابتدا کارشناسان متغیرهای مهم در حوزۀ مدنظر را شناسایی، و سپس آنها را در ماتریس تحلیل اثرات متقابل وارد می‌کنند و از این طریق، میزان ارتباط میان این متغیرها را تشخیص می‌دهند (زالی، 1392: 89). در تحلیل ساختاری، میزان تأثیر متقابل متغیرها براساس چهار نوع رابطه فرض می‌شود. چنانچه دو عامل تأثیر خاصی بر یکدیگر نداشته باشند از عدد صفر، اگر تأثیرگذاری عامل اول بر دوم کم باشد از عدد 1، اگر تأثیرگذاری عامل اول بر دوم میانه باشد از عدد 2 و اگر تأثیرگذاری عامل اول بر عامل دوم قوی باشد، از عدد 3 استفاده می‌شود. جدول 1- متغیرهای تاب‌آوری بررسی‌شده در پژوهش (نویسندگان، 1400) Table 1- Resilience variables studied in the research (Authors, 2021)
محدودة مکانی پژوهش محدوده و قلمرو مکانی پژوهش سکونتگاههای شهری جدید در منطقة شهری اصفهان است، شامل شش سکونتگاه شهری جدید مجلسی، فولادشهر، بهارستان، شهید کشوری، سپاهان‌شهر و شاهین‌شهر (شکل 1 و جدول 2).
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقة مطالعه‌شده (نویسندگان، 1400) Figure 1- Geographical location of the study area (Authors, 2021)
جدول 2- مشخصات سکونتگاههای مطالعه‌شده (مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری 1395 استان اصفهان) Table 2- Specifications of Studied Habitations (Statistics Center of Iran, Results of the 2016 census of Isfahan Province)
یافته‌های پژوهش تحلیل تأثیر مستقیم متغیرها بر یکدیگر تحلیل اولیة داده‌های ماتریس با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک در جدول 3 نشان داده شده‌است. درمجموع، 7579 رابطه برای ماتریس وجود دارد. همچنین درجة پرشدگی ماتریس 29/63 درصد است که نشان می‌دهد عوامل انتخاب‌شده تأثیر نسبتاً زیاد و پراکنده‌ای بر یکدیگر گذاشته‌اند و سیستم وضعیت ناپایداری داشته‌است. از مجموع 7579 رابطة موجود در ماتریس مطالعه‌شده، عدد 2778 رابطه صفر بوده‌است؛ بدین معنی که عوامل بر همدیگر تأثیر نگذاشته یا از یکدیگر تأثیر نپذیرفته‌اند. عدد 2231 رابطه یک بوده‌است که تأثیر ضعیف داشته‌اند. این تعداد نزدیک به 36 درصد از کل حجم ماتریس را به خود اختصاص داده‌است. همچنین عدد 2401 رابطه 2 بوده که تأثیری متوسط، و عدد 159 رابطه 3 بوده‌است که تأثیری قوی داشته‌اند. ماتریس مطالعه‌شده با دو بار چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار بوده‌است. جدول 3- تحلیل اولیة داده‌های ماتریس مستقیم و آماره‌های آن (نویسندگان، 1400) Table 3- Preliminary analysis of direct matrix data and its statistics (Authors, 2021)
در ماتریس متقاطع، جمع اعداد سطرها میزان تأثیرگذاری آن عامل و جمع ستونی آنها میزان تأثیرپذیری آن عامل را نشان می‌دهد. نتایج حاصل از تحلیل داده‌های ماتریس مستقیم در جدول 4 نشان داده‌است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی محل سکونت و تراکم جمعیت به‌ترتیب با امتیاز 159، 158 و 146 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار، و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و نزدیکی به نواحی مخاطره‌آمیز به‌ترتیب با امتیاز 191، 162 و 157 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده‌اند. مبنای انتخاب متغیرها براساس امتیازی است که از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرهای مطالعه‌شده به‌دست آمده‌است (به‌دلیل زیاد بودن تعداد متغیرها، جدول میزان تأثیرات مستقیم به‌صورت خلاصه ارائه شده‌است). جدول 4- میزان تأثیرات مستقیم متغیرهای مطالعه‌شده (نویسندگان، 1400) Table 4- The extent of direct effects of the studied variables (Authors, 2021)
شکل 2- پراکندگی متغیرها و جایگاه آنها در ماتریس تأثیرات مستقیم (نویسندگان، 1400) Figure 2- Dispersion of variables and their place in the matrix of direct effects (Authors, 2021)
نتایج حاصل از متغیرها و جایگاه آنها در محور تأثیرگـذاری ـ تأثیرپذیری ماتریس تأثیرات مستقیم در شکل 2 نیز نشان داده‌است که از مجموع 87 متغیر بررسی‌شده در این پژوهش، 15 متغیر تأثیرگذار (5 متغیر جغرافیایی، 3 متغیر اجتماعی، 4 متغیر اقتصادی، 1 متغیر زیرساختی ـ کالبدی و 2 متغیر مدیریتـی ـ نهـادی)، 12 متغیر دووجهی (3 متغیر جغرافیایی، 3 متغیر اجتماعی، 3 متغیر اقتصادی و 3 متغیر مدیریتـی ـ نهادی)، 7 متغیر تأثیرپذیر یا نتیجة مستقیم (1 متغیر اقتصادی، 1 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 4 متغیر کاهش مخاطرات و 1 متغیر مدیریتی ـ نهادی)، 5 متغیر مستقل (1 متغیر اقتصادی، 1 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 1 متغیر کاهش مخاطرات و 2 متغیر مدیریتی ـ نهادی)، 32 متغیر تنظیمی (3 متغیر جغرافیایی، 3 متغیر اجتماعی، 7 متغیر اقتصادی، 8 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 5 متغیر کاهش مخاطرات و 6 متغیر مدیریتـی ـ نهادی) و 16 متغیر اهرمی ثانویه (1 متغیر جغرافیایی، 6 متغیر اجتماعی، 4 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 4 متغیر کاهش مخاطرات و 1 متغیر مدیریتی ـ نهادی) شناسایی شده‌اند. این متغیرها مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر روند توسعة تاب‌آوری سکونتگاههای شهری جدید منطقة شهری اصفهان بزرگ هستند. بنابراین سیستم مطالعه‌شده در این پژوهش به این متغیرها بستگی دارد. از 87 متغیر بررسی‌شده در این پژوهش، 15 متغیر تنوع محیط جغرافیایی (01)، میزان تراکم جمعیت (02)، شیب سکونتگاه (08)، میزان نزدیکی به نواحی مخاطره‌آمیز (10)، فاصله از کلان‌شهر اصفهان (11)، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی محل سکونت (15)، سطح دانش دربارة زلزله (16)، رشد جمعیت (20)، میزان بازگشت‌پذیری مالی (35)، میزان ذخیرة مسکن (36)، توانایی مالی در مشارکت‌های اقتصادی پس از بحران (37)، میزان درآمد خانوار (39)، میزان پس‌انداز خانوار (40)، میزان روابط بین سازمانی (77) و میزان تعامل نهادهای محلی با مردم (79) به‌عنوان متغیرهای تأثیرگذار شناسایی شده‌اند.
این متغیرها دو ویژگی مشترک تأثیرگذاری زیاد و تأثیرپذیری زیاد دارند و هر عملی روی آنها در متغیرهای دیگر نیز تغییر ایجاد خواهد کرد. طبیعت این متغیرها با ناپایداری آمیخته است. زیرا هر عمل و تغییری روی آنها واکنش و تغییر دیگر متغیرها را به‌دنبال دارد. از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 12 متغیر در این گروه قرار دارند. این متغیرها به دو دستة متغیرهای ریسک و هدف تقسیم می‌شوند. این متغیرها در خط قطری ناحیة شمال شرقی قرار گرفته‌اند و ظرفیت بسیار زیادی برای تبدیل شدن به بازیگران کلیدی سیستم دارند. زیرا به‌علت ماهیت ناپایداری‌شان، ظرفیت آن را دارند که به نقطة انفصال سیستم تبدیل شوند. از مجموع 12 متغیر دووجهی شناسایی‌شده در این پژوهش، 8 متغیر میزان پراکنش شهری (06)، متابولیسم شهری (07)، پتانسیل خطرپذیری (09)، میزان سرمایة اجتماعی (13)، عدالت اجتماعی در زمان زلزله (19)، احیای فعالیت‌های اقتصادی پس از زلزله (27)، ظرفیت جبران خسارت (29) و مدیریت ریسک جامعه‌محور (85) به‌عنوان متغیرهای ریسک شناسایی شده‌اند. این متغیرها در زیرناحیة قطری شمال شرقی صفحه قرار گرفته‌اند و بیش از آنکه تأثیرگذار باشند، تأثیرپذیرند. با دستکاری و ایجاد تغییر در این متغیرها، می‌توان به تکامل سیستم براساس برنامه و هدف خود دست یافت. بنابراین این متغیرها بیش از آنکه نتایج از پیش تعیین‌کننده‌ای را به‌نمایش بگذارند، نمایان‌کنندة اهداف غیرممکن در سیستم‌اند. از میان 12 متغیر دووجهی شناسایی‌شده در این پژوهش، 4 متغیر میزان مشارکت در زمان زلزله (12)، میزان شدت خسارت (65)، کیفیت عملکرد مدیران شهری در زمان زلزله (74) و میزان دسترسی به اطلاعات در زمان زلزله (84) به‌عنوان متغیرهای هدف شناسایی شده‌اند.
این متغیرها که در ناحیة جنوب غربی شکل قرار گرفته‌اند و می‌توان آنها را «نتیجه» نیز نامید، از تأثیرپذیری بسیار زیاد و تأثیرگذاری بسیار کم در سیستم برخوردارند. از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 7 متغیر دسترسی به فضاهای باز محل سکونت (59)، کیفیت خدمات حریم شهری (60)، اقدامات اجرایی حفاظت از تأسیسات شهری (61)، میزان بیمة مخاطرات ساختمان (64)، میزان آمادگی دربرابر سوانح (67)، واکنش دربرابر سوانح (68) و میزان مسئولیت‌پذیری مدیران بخش بحران (72) به‌عنوان متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده‌اند.
این متغیرها تأثیرگذاری و تأثیرپذیری کمی دارند و در قسمت جنوب غربی شکل قرار گرفته‌اند. با توجه به ماهیت ناپایدار سیستم، به‌نظر می‌رسد که بخش زیادی از متغیرها در این قسمت از صفحه ماهیت خروجی سیستم را دارند و باید به‌نوعی آنها را «متغیرهای خروجی» نامید. این متغیرها گویا اصلاً ارتباطی با سیستم ندارند. زیرا نه باعث توقف یک متغیر اصلی و نه باعث تکامل و پیشرفت آن در سیستم می‌شوند. از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 5 متغیر مالکیت بنا (28)، نوع اسکلت ساختمان (48)، سیستم‌های هشدار سریع (63)، رضایت از عملکرد سازمان‌های امدادی (71) و میزان اعتماد به مسئولان (80) به‌عنوان متغیرهای مستقل شناسایی شده‌اند. این متغیرها که در نزدیکی مرکز شکل قرار گرفته‌اند، می‌توانند به‌صورت پی‌درپی به‌عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه، اهداف ضعیف و متغیرهای ریسک ثانویه عمل کنند. از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 32 متغیر ژئومورفولوژی شهری (03)، رعایت حریم گسل (04)، ضریب اشغال منطقه (05)، حس تعلق به مکان (17)، پیوند همسایگی در زمان بحران زلزله (18)، درصد مهاجرپذیری (23)، دسترسی به خدمات مالی (30)، مقیاس کسب‌وکار (31)، نوع کسب‌وکار (32)، میزان آسیب‌پذیری منابع تأمین شغل (33)، میزان دارایی و سرمایه‌های آسیب‌پذیر (34)، میزان ارتباط مهارت شغلی با خطر زلزله (38)، نسبت افراد بیکار به جمعیت فعال اقتصادی (41)، میزان مقاومت بنا (42)، متوسط تعداد طبقات ساختمانی (43)، کیفیت بنای مسکونی (45)، کیفیت دانه‌بندی ساختمان (46)، مساحت قطعات مسکونی (47)، میزان نفوذپذیری بافت شهری (50)، سازگاری کاربری‌های شهری (52)، مکان‌یابی بهینة مراکز خدماتی (53)، پتانسیل ازدحام‌پذیری (55)، تعداد محدوده‌های امن شهری (57)، تعداد مکان‌های اسکان اضطراری (58)، رعایت نشدن آیین‌نامه‌های ساختمان (62)، میزان درس‌پذیری از تجارب (66)، پاسخگویی بهینة مدیران در زمان بحران (73)، انتقال تجربة مدیران به یکدیگر (75)، حکمروایی خوب شهری (76)، کنترل مدیریت بحران بر سازمان‌های تابعه (78)، میزان همکاری شهروندان با مسئولان (81) و بانک اطلاعات اماکن شهری (83) به‌عنوان متغیرهای تنظیمی شناسایی شده‌اند.
این متغیرها با وجود آنکه کاملاً مستقل‌اند، بیش از آنکه تأثیرپذیر باشند، تأثیرگذارند. آنها در قسمت جنوب غربی شکل و بالای خط قطری قرار دارند و می‌توانند به‌عنوان نقاطی برای سنجش و معیار به‌کار روند. از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 16 متغیر تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد (14)، ساختار سنی جمعیت (21)، نسبت جنسی جمعیت (22)، نسبت افراد باسواد به جمعیت 6 سال به بالا (24)، بُعد خانوار (25)، نسبت افراد معلول به کل جمعیت سکونتگاه (26)، متوسط قدمت بنا (44)، ضریب محصوریت فضا (49)، تعداد تأسیسات خطرزا (51)، فاصله از مراکز درمانی (54)، تعداد پایگاه اضطراری (56)، تعداد مانورها (69)، تعداد نیروهای آموزش‌دیده (70)، تعداد سازمان‌ها و نهادها (82)، میزان فرونشست زمین (86) و گسلش (87) به‌عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه شناسایی شده‌اند.
تحلیل تأثیر غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر نتایج تحلیل داده‌های ماتریس غیرمستقیم در جدول 5 نشان داده‌است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی منطقه و تراکم جمعیت به‌ترتیب با امتیاز 1312373، 1272025 و 1200271 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار غیرمستقیم، و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و مدیریت ریسک جامعه‌محور به‌ترتیب با امتیاز 1532702، 1298828 و 1298341 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرپذیر غیرمستقیم شناسایی شده‌اند. مبنای انتخاب متغیرها امتیازی است که از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرهای مطالعه‌شده به‌دست آمده‌است (به‌دلیل زیاد بودن تعداد متغیرها، جدول میزان تأثیر غیرمستقیم به‌صورت خلاصه ارائه شده‌است). جدول 5- میزان تأثیر غیرمستقیم متغیرهای مطالعه‌شده (نویسندگان، 1400) Table 5- The extent of indirect effect of the studied variables (Authors, 2021)
شکل 3- پراکندگی متغیرها و جایگاه آنها در ماتریس تأثیرات غیرمستقیم (نویسندگان، 1400) Figure 3- Dispersion of variables and their place in the indirect effect’s matrix (Authors, 2021) نتایج حاصل از پراکندگی متغیرها و جایگاه آنها در محور تأثیـرگـذاری ـ تأثیـرپـذیری ماتریس تأثیرات غیرمستقیم در شکل 3 نشان داده‌است که از مجموع 87 متغیر بررسی‌شده، 16 متغیر تأثیرگذار (5 متغیر جغرافیایی، 5 متغیر اقتصادی، 4 متغیر اجتماعی، 1 متغیر زیرساختی ـ کالبدی و 1 متغیر مدیریتـی ـ نهـادی)، 11 متغیر دووجهی (2 متغیر جغرافیایی، 3 متغیر اقتصادی، 3 متغیر اجتماعی و 3 متغیر مدیریتـی ـ نهـادی)، 9 متغیر تأثیرپذیر یا نتیجة مستقیم (3 متغیر زیرسـاختـی ـ کالبـدی، 5 متغیر کاهش مخاطرات، 1 متغیر مدیریتی ـ نهادی)، 7 متغیر مستقل (4 متغیر زیرسـاختـی ـ کالبـدی، 1 متغیر کاهش مخاطرات و 2 متغیر مدیریتی)، 16 متغیر اهرمی ثانویه (1 متغیر جغرافیایی، 4 متغیر اجتماعی، 2 متغیر اقتصادی، 4 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 4 متغیر کاهش مخاطرات و 1 متغیر مدیریتی ـ نهادی) و 28 متغیر تنظیمی (5 متغیر جغرافیایی، 2 متغیر اجتماعی، 5 متغیر اقتصادی، 7 متغیر زیرساختی ـ کالبدی، 1 متغیر کاهش مخاطرات و 8 متغیر مدیریتی ـ نهادی) شناسایی شده‌اند.
از 87 متغیر بررسی‌شده در این پژوهش، 16 متغیر تنوع محیط جغرافیایی (01)، میزان تراکم جمعیت (02)، شیب سکونتگاه (08)، فاصله از کلان‌شهر اصفهان (11)، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی محل سکونت (15)، سطح دانش دربارة زلزله (16)، رشد جمعیت (20)، ساختار سنی جمعیت (21)، نسبت افراد باسواد به جمعیت 6 سال به بالا (24)، میزان بازگشت‌پذیری مالی (35)، میزان ذخیرة مسکن (36)، توانایی مالی در مشارکت‌های اقتصادی پس از بحران (37)، میزان ارتباط مهارت شغلی با خطر زلزله (38)، میزان درآمد خانوار (39)، میزان پس‌انداز خانوار (40) و میزان روابط بین سازمانی (77) به‌عنوان متغیرهای تأثیرگذار شناسایی شده‌اند.
از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 11 متغیر در این گروه قرار دارند. این متغیرها به دو دستة متغیرهای ریسک و هدف تقسیم می‌شوند.
از مجموع 11 متغیر دووجهی شناسایی‌شده در این پژوهش، 7 متغیر متابولیسم شهری (07)، پتانسیل خطرپذیری (09)، میزان سرمایة اجتماعی (13)، عدالت اجتماعی در زمان زلزله (19)، احیای فعالیت‌های اقتصادی پس از زلزله (27)، ظرفیت جبران خسارت (29) و مدیریت ریسک جامعه‌محور (85) به‌عنوان متغیرهای ریسک شناسایی شده‌اند.
از 11 متغیر دووجهی شناسایی‌شده در این پژوهش، 4 متغیر میزان مشارکت در زمان زلزله (12)، میزان شدت خسارت (65)، کیفیت عملکرد مدیران شهری در زمان زلزله (74) و میزان دسترسی به اطلاعات در زمان زلزله (84) به‌عنوان متغیرهای هدف شناسایی شده‌اند.
از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 7 متغیر میزان مقاومت بنا (42)، نوع اسکلت ساختمان (48)، ضریب محصوریت فضا (49)، میزان نفوذپذیری بافت شهری (50)، سیستم‌های هشدار سریع (63)، رضایت از عملکرد سازمان‌های امدادی (71) و میزان اعتماد به مسئولان (80) به‌عنوان متغیرهای مستقل شناسایی شده‌اند.
از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 9 متغیر تعداد مکان‌های اسکان اضطراری (58)، دسترسی به فضاهای باز محل سکونت (59)، کیفیت خدمات حریم شهری (60)، اقدامات اجرایی حفاظت از تأسیسات شهری (61)، رعایت نشدن آیین‌نامه‌های ساختمان (62)، بیمة مخاطرات ساختمان (64)، میزان آمادگی دربرابر سوانح (67)، واکنش دربرابر سوانح (68) و میزان مسئولیت‌پذیری مدیران بخش بحران (72) به‌عنوان متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده‌اند.
از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 28 متغیر ژئومورفولوژی شهری (03)، رعایت حریم گسل (04)، ضریب اشغال منطقه (05)، میزان پراکنش شهری (06)، میزان نزدیکی به نواحی مخاطره‌آمیز (10)، حس تعلق به مکان (17)، پیوند همسایگی درزمان بحران زلزله (18)، درصد مهاجرپذیری (23)، دسترسی به خدمات مالی (30)، مقیاس کسب‌وکار (31)، نوع کسب‌وکار (32)، میزان آسیب‌پذیری منابع تأمین شغل (33)، میزان دارایی و سرمایه‌های آسیب‌پذیر (34)، متوسط تعداد طبقات ساختمانی (43)، کیفیت بنای مسکونی (45)، مساحت قطعات مسکونی (47)، سازگاری کاربری‌های شهری (52)، مکان‌یابی بهینة مراکز خدماتی (53)، پتانسیل ازدحام‌پذیری (55)، تعداد محدوده‌های امن شهری (57)، میزان درس‌پذیری از تجارب (66)، پاسخگویی بهینة مدیران در زمان بحران (73)، انتقال تجربة مدیران به یکدیگر (75)، حکمروایی خوب شهری (76)، کنترل مدیریت بحران بر سازمان‌های تابعه (78)، میزان تعامل نهادهای محلی با مردم (79)، میزان همکاری شهروندان با مسئولان (81) و بانک اطلاعات اماکن شهری (83) به‌عنوان متغیرهای تنظیمی شناسایی شده‌اند.
از مجموع 87 متغیر مطالعه‌شده در این پژوهش، 16 متغیر تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد (14)، نسبت جنسی جمعیت (22)، بعد خانوار (25)، نسبت افراد معلول به کل جمعیت سکونتگاه (26)، مالکیت بنا (28)، نسبت افراد بیکار به جمعیت فعال اقتصادی (41)، متوسط قدمت بنا (44)، کیفیت دانه‌بندی ساختمان (46)، تعداد تأسیسات خطرزا (51)، فاصله از مراکز درمانی (54)، تعداد پایگاه اضطراری (56)، تعداد مانورها (69)، تعداد نیروهای آموزش‌دیده (70)، تعداد سازمان‌ها و نهادها (82)، میزان فرونشست زمین (86) و گسلش (87) به‌عنوان متغیرهای اهرمی ثانویه شناسایی شده‌اند.
درک سیستمی و مشاهدة پایداری یا ناپایداری سیستم در بخش روش‌شناسی و تحلیل میک‌مک، درمجموع دو نوع پراکنش تعریف شده‌است که به «سیستم‌های پایدار» و «سیستم‌های ناپایدار» معروف‌اند (شکل 4). در سیستم‌های پایدار، پراکنش به شکل L انگلیسی نشان داده شده‌است، اما در سیستم‌های ناپایدار، متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده‌اند و در بیشتر مواقع، حالت بینابینی از حالت تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را نشان می‌دهند (Godet, 2008, p. 21).
شکل 4- نمای شماتیک از سیستم‌های پایدار و ناپایدار (ربانی، 1391: 268) Figure 4- Schematic view of stable and unstable systems (Rabbani, 2012, p. 268)
آنچه از وضعیت صفحة پراکندگی متغیرهای تأثیرگذار بر تاب‌آوری سکونتگاههای شهری جدید در منطقة شهری اصفهان بزرگ می‌توان درک کرد، تمرکز بیشتر متغیرهای تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم در اطراف محور قطری است که وضعیت ناپایداری سیستم مطالعه‌شده را نشان می‌دهد.
نتیجه‌گیری زلزله یکی از حوادث مهم جهانی است و در سال 2001، از آن به‌عنوان مرگبارترین حادثة جهانی یاد شد. زلزله، چه ازلحاظ روانی و چه ازلحاظ مالی، به‌دلیل سرعت وقوع و حجم تخریب، در صدر بلایای طبیعی قرار دارد. در حال حاضر، مهم‌ترین چالش در بحران‌های طبیعی کشور ضعف مدیریت و برنامه‌ریزی نامناسب آن است. امروزه با مدیریتی که بر بخش بحران‌های طبیعی کشور حاکم است، تحقق‌پذیری تاب‌آوری در سطح سکونتگاههای جدید شهری امکان‌پذیر نیست. بنابراین تغییر در ساختار و مدیریت بحران کشور ضروری است، تا از این راه بتوان بستری مناسب را برای تحقق شهر تاب‌آور در سطح سکونتگاههای جدید مطالعه‌شده فراهم کرد. یکی از مهم‌ترین روش‌های پیش‌بینی وقایع و رویدادها تحلیل تأثیر متقاطع متغیرهای مدنظر است. در این پژوهش، با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک، متغیرهای مؤثر بر آینده‌نگاری تاب‌آوری سکونتگاههای شهری جدید منطقة شهری اصفهان بزرگ بررسی شده‌است. روند انجام پژوهش حاضر به این صورت بوده‌است که ابتدا متغیرها و شاخص‌های مطالعه‌شده شناسایی، و طبقه‌بندی شد که درنتیجة آن، 87 متغیر در قالب شش شاخص شناسایی شد، سپس تاب‌آوری متغیرها آینده‌نگاری شد. تحلیل اولیة داده‌های ماتریس مستقیم نشان‌دهندة آن است که درمجموع، 7579 رابطه برای ماتریس وجود دارد. همچنین درجة پرشدگی ماتریس 29/63 درصد است که نشان می‌دهد عوامل انتخاب‌شده تأثیر نسبتاً زیاد و پراکنده‌ای بر همدیگر داشته‌اند و سیستم وضعیت ناپایداری داشته‌است. از مجموع 7579 رابطة موجود در ماتریس مطالعه‌شده، عدد 2778 رابطه صفر بوده‌است؛ بدین معنا که عوامل بر همدیگر تأثیر نگذاشته یا از یکدیگر تأثیر نپذیرفته‌اند. ماتریس مطالعه‌شده براساس شاخص‌های آماری، با دو بار چرخش داده‌ای، از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار بوده‌است. نتایج حاصل از تحلیل داده‌های ماتریس مستقیم نشان داده‌است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی دربارة زلزله‌خیزی محل سکونت و تراکم جمعیت به‌ترتیب با امتیاز 159، 158 و 146 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار، و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و نزدیکی به نواحی مخاطره‌آمیز به‌ترتیب با امتیاز 191، 162 و 157 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده‌اند. همچنین نتایج تحلیل داده‌های ماتریس غیرمستقیم نشان داده‌است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی در زمینة زلزله‌خیزی منطقه و تراکم جمعیت به‌ترتیب با امتیاز 1312373، 1272025 و 1200271 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار غیرمستقیم و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و مدیریت ریسک جامعه‌محور به‌ترتیب با امتیاز 1532702، 1298828 و 1298341 به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تأثیرپذیر غیرمستقیم شناسایی شده‌اند. مرور سوابق پژوهش نشان می‌دهد که در تمام پژوهش‌های انجام‌شده، مسئلة تاب‌آوری دربرابر زلزله در سطح یک سکونتگاه بررسی شده‌است، اما مزیت این پژوهش آن است که به‌طور همزمان شش سکونتگاه جدید شهری در سطح یک منطقة شهری بزرگ ارزیابی شده‌است. نتیجة مهم به‌دست آمده از این پژوهش این است که استفاده از روش تحلیل ساختاری در فرایند آینده‌پژوهشی و آینده‌نگاری اهمیت بسیار زیادی دارد. البته کارایی این روش زمانی بهتر مشخص می‌شود که بتوان از نتایج آن در راستای روش‌های دیگر آینده‌پژوهشی مانند سناریونگاری استفاده کرد. پیشنهادهای زیر زمینة ارتقای ابعاد تاب‌آوری در سطح سکونتگاههای مطالعه‌شده را فراهم می‌کند که در آینده، می‌تواند مورد توجه برنامه‌ریزان و مدیران بخش بحران قرار گیرد:
برگزاری دوره‌های آموزش ضمن خدمت با محوریت تاب‌آوری مخاطرات طبیعی برای مدیران شهری.
[1]. Haiti [2]. Ven chuan [3]. Longmenshan Fault Zone [4]. Sichuan Province [5]. Nepal [6]. Kathmandu [7]. Hill [8]. Tarai [9]. JAILOLO | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع
باقری مراغه، ناهید؛ معتمدی، محمد و مافی، عزت‌الله (1401). ارزیابی تاب‌آوری شهر شیروان در مواجهه با زلزله. نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دورۀ 22، شمارۀ 64، ص 329‑347.
پریزادی، طاهر؛ شیخ‌الاسلامی، علیرضا و کریمی زرکانی، علیرضا (1398). تحلیل وضعیت تاب‌آوری شهری دربرابر مخاطرات طبیعی، مورد مطالعه: شهر باقرشهر. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 10، شماره 37، ص 41‑54.
حاجیانی، ابراهیم و همتی، علیرضا (1384). مروری بر الگوهای روش تحلیل تأثیر متقابل و معرفی الگویی با منطق همبستگی. فصلنامۀ آیندۀ پژوهش مدیریت، دورۀ 3، شمارۀ 102، ص 69‑85.
ربانی، طاها (1391). روش تحلیل ساختاری، ابزاری برای شناخت و تحلیل متغیرهای مؤثر برآیندِ موضوعات شهری. مجموعه‌مقالات نخستین همایش ملی آینده‌پژوهی، 26 بهمن‌ماه 1391، تهران.
زالی، نادر (1392). آینده‌نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی و توسعۀ منطقه‌ای. انتشارات پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
زنگی‌آبادی، علی؛ نسترن، مهین و مؤمنی، زیبا (1395). تحلیل جغرافیایی و مکان‌یابی مراکز اسکان موقت شهری در بحران‌های محیطی با استفاده از GIS، مطالعۀ موردی: منطقۀ 6 شهر اصفهان. جغرافیا و برنامه‌ریزی، دورۀ 20، شمارۀ 56، ص 149‑169.
زنگی‌آبادی، علی و تبریزی، نازنین (1385). زلزلۀ تهران و ارزیابی فضایی آسیب‌پذیری مناطق شهری. پژوهش‌های جغرافیایی، دورۀ 38، شمارۀ 56، ص 115‑130.
صالحی‌پور میلانی، علیرضا؛ زمانی، مهدی و صدوق، سید حسن (1400). ارزیابی آسیب‌پذیری و تاب‌آوری شهر رزن دربرابر زلزله. مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 8، شمارۀ 3، ص 267‑282.
غلامی بیمرغ، یونس؛ حیدری سورشجانی، رسول؛ برهمن، وحید؛ دهقان جزی، ابوالفضل و اصولی، حمید (1400). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری فضایی محلات مرکزی شهر کاشان دربرابر زلزله. فصلنامۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 12، شمارۀ 44، ص 123‑140.
مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماری سال 1395 استان اصفهان.
نعیمی، کیومرث و پورمحمدی، محمدرضا (1395). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آیندۀ سکونتگاههای فرودست شهری سنندج با تأکید بر کاربرد آینده‌پژوهی. فصلنامۀ مطالعات شهری، دورۀ 5، شمارۀ 20، ص 53‑64.
نیک‌پور، عامر؛ لطفی، صدیقه و یاراحمدی، منصوره (1400). ارزیابی میزان تاب‌آوری شهر نورآباد ممسنی دربرابر سوانح طبیعی (زلزله). دو فصلنامۀ مدیریت بحران، دورۀ 10، شمارۀ 19، ص 57‑71.
وارثی، حمیدرضا و احمدی، صغری (1390). بررسی عملکرد شهرهای جدید با تأکید بر جمعیت‌پذیری، مطالعۀ موردی: شهر جدید مجلسی، فصلنامۀ جمعیت، دورۀ 18، شمارۀ 75 و 76، ص 157‑178.
Aksha, S.K. & Emrich, Ch.T. (2020). Benchmarking Community Disaster Resilience in Nepal. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17 (6), 1-22.
Delavar, m.R., Sadrykia, M. & Zar, M. (2017). A GIS-Based Fuzzy Decision-Making Model for Seismic Vulnerability Assessment in Areas with Incomplete Data. International Journal of Geo‑Information, 6 (119), 1-16.
Febriyanti, F., Martini, S. & Hidajah, Ac. (2021). A study on Community Economic Resilience in Response to Earthquakes in JAILOLO Sub – District, North Maluku, EPIDEMIOL. Universities Airlangga, No. 2, 04‑114.
Forrester, L., Mayakq, P., Brown- Fraser, S., Dawkins, N., Rowel, R. & Sitther, V. (2017). Earthquake Disaster Resilience: A Framework for Sustainable Gardening in Haiti’s Vulnerable Population. Hunger & Environmental Nutrition, 12 (1), 1‑14.
Godet, M. (2008). Strategic Foresight, Lipsor Working paper. France, Paris.
Kawachi, I., Aida, J., Hikichi, H. & Kondo, K. (2020). Disaster resilience in aging populations: lessons from the 2011 Great East Japan earthquake and tsunami. Journal of the Royal Society of New Zealand, 50 (2), 263-278.
Liu, B., Chen, X., Zhou. Zh., Tang, M. & Li, Sh. (2020). Research on disaster resilience of earthquake-stricken areas in Longmenshan fault zone based on GIS. Environmental Hazards. 1, 50‑69.
Matsuura, H. (2021). Level of Disaster Resilience and Migration Patterns in Japanese and Foreign Residents, Chapter 8. Springer International Publishing, 137-154.
Mitchell, J.K. (2014), Crucibles of Hazard: Mega-Cities and Disasters in Transition. University Press, Tokyo.
O’brien, K., Sygna, L. & Haugen, J.E. (2004). Vulnerable or Resilience? A multi –Scale Assessment of Climate Impacts and Vulnerability in Norway. Climate Change, 64 (1-2), 193‑225.
Panday, S., Rushton, S., Karki, J., Balen, J. & Barenes, A. (2021). The role of social capital in disaster resilience in remote communities after the 2015 Nepal earthquake. International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 55, 1‑11.
Rao, F. & Summers, R.J. (2016). Planning for retail resilience: Comparing Edmonton and Portland. Cities, 58, 97‑106.
Soofi, S.Y. (2016). Achieving Urban Resilience: Through Urban Design and Planning Principles. Master’s thesis, Oxford Brookes University, Oxford, UK.
Song, J., Huang, B., Li, R. &, Pandey, R. (2020). Construction of the Scale-Specific Resilience Index to Facilitate Multiscale Decision Making in Disaster Management: A Case Study of the 2015 Nepal Earthquake. Social Indicators Research, (148), 189-223.
Spaans, M. & Waterhout, B. (2017). Building Up resilience in Cities Worldwide Rotterdam as Participant in the 100 resilient. Cities, (61), 109-116.
Turner II, BL. (2010). Vulnerability and Resilience: Coalescing or Paralleling for Approaches Sustainability Science? Global Environmental Change, Article in Press, 20 (4), 570-576.
Zhang, X., Tang, W., Huang, Y. & Zhang, Q. (2018). Understanding the causes of vulnerabilities for enhancing social-physical resilience: lessons from the Wen chuan earthquake. Environmental Hazards, 17 (4), 292‑309.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 318 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 79 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||