بررسی وضعیت کنونی تحول هوشمند در کلان‌شهر تبریز

مقدمه

از قرن گذشته تاکنون جمعیت شهرنشین کره ‌زمین رشد سریعی داشته و بیش از 10 برابر شده است؛ به‌طوری‌که از 224 میلیون نفر (معادل 13 درصد جمعیت) در سال 1900 به 2/4 میلیارد نفر (55 درصد) در سال 2018 رسیده است (United Nations, 2018: 1-2). سازمان ملل متحد در سال 2008-2007 اعلام کرد: «برای نخستین‌بار در تاریخ بشر انتقال شهری به وقوع پیوسته و جمعیت مناطق شهری از جمعیت مناطق روستایی در جهان پیشی گرفته است و بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند». بر همین اساس، سازمان ملل سال 2008 را سال شهرنشینی و هزاره سوم میلادی را هزاره شهرنشینی نامید. از آن زمان تاکنون شهرنشینی با رشد بی‌وقفه مواجه بوده و این رشد جمعیت در کشورهای درحال توسعه با سرعت بیشتری اتفاق افتاده است (سازمان ملل متحد، 2014)؛ به‌طوری‌که چنین افزایشی در کشورهای توسعه‌یافته سالانه 5/0 درصد، در مناطق درحال توسعه 5/2 درصد و در کشورهای کمتر توسعه‌یافته 4 درصد است (Toppeta, 2010: 3). همچنین برآورد شده است طی 40-30 سال آینده این روند فزاینده باشد (Dixon et al, 2018: 778) و تخمین زده می‌شود تا سال 2025 جمعیت شهری دنیا به بیش از 5 میلیارد نفر خواهد رسید که بیش از 90 درصد این رشد در کشورهای درحال توسعه است و تا سال 2050 نسبت ساکنان شهرها از 68 درصد تجاوز خواهد کرد (United Nations, 2018: 1-2).

بنابراین، در زمان حاضر بیشتر جمعیت کره زمین ساکن شهرها هستند و شهرنشینی به دو صورت افزایش در اندازۀ جمعیتی شهرها و گسترش مقیاس کالبدی آنها درحال رشد و شتاب‌گرفتن است؛ زیرا شهرها قطب اصلی فعالیت‌های اقتصادی و تجاری‌اند و پتانسیل بالایی برای ایجاد ارزش افزوده، ثروت و رفاه دارند.

روند شهری‌شدن زودهنگام جهان، واقعیتی گریز‌ناپذیر است و به عقیده ولینگتون ایی. وب^[1] شهردار اسبق دنور^[2]، قرن 21، قرن شهرها است (Borsekova, 2018: 3). این در حالی است که در آغاز قرن 19 میلادی، تنها 3 درصد از جمعیت دنیا در شهرها ساکن بودند و این میزان در ابتدای قرن 20 میلادی به 15 درصد افزایش یافت. در قرن 21 میلادی رشد شهرنشینی سرعت بسیار بالاتری به خود گرفت و از آغاز ورود به این قرن، چالش دولت‌ها مهاجرت سریع شهروندان به شهرهای بزرگ است (پورجوان، 1398: 16).

افزایش روزافزون جمعیت شهری، به‌ویژه جمعیت فزایندۀ کلان‌شهرها، بر دورنمای زندگی جوامع بشری اثر‌گذار بوده است و آنها را با چالش‌های چشمگیری مواجه خواهد کرد. درواقع شهرنشینی باوجود دستاوردهای بزرگ برای بشر با خود، مسائل و مشکلاتی را به همراه داشته که باوجود پیشرفت‌های عظیم علمی و فنی، حل بسیاری از این مشکلات با ناکامی همراه بوده است. شهرنشینی شتابان به همراه مصرف حجم زیاد انرژی در کنار تولید ضایعات فراوان باعث تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا شده و اثرات مخربی بر محیط زیست گذاشته است. همچنین تناسب‌نداشتن رشد شتابان شهرها با زیرساخت‌هایشان موجب شده است که همواره شهرها از پیامدهای نامطلوب آن آسیب ببینند.

درنتیجه با توجه به رشد جمعیت و توسعه قارچ‌گونه شهرها در جهان که سهم عمدۀ این افزایش‌ها مربوط به کلان‌شهرهای کشور‌های درحال توسعه ازجمله ایران بوده است و همچنین دگرگونی‌ها و معضلات شهری متعدد و فشارهای فزاینده‌ای که این کشورها برای ارائه بیشتر و بهتر خدمات پایه به جمعیت درحال رشد مواجه‌اند، برنامه‌ریزان شهری در سراسر جهان می‌کوشند با نگاهی یکپارچه به تمامی ابعاد شهرنشینی، مدل‌هایی را برای توسعه شهرهای قرن 21 به‌منظور پاسخ‌گویی به خواسته‌ها و انتظارات جدید دنیای امروز و مقابله با چالش‌های پیش ‌رو توسعه دهند. یکی از مفاهیم جدید برای مقابله با چالش‌های کنونی شهرها در عرصۀ برنامه‌ریزی شهری، توسعه شهر هوشمند است که در طول سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است (پوراحمد و همکاران، 1397: 2).

اهمیت توسعه شهر هوشمند در بهبود وضع زندگی کنونی انسانی و آسایش آنان به اندازه‌ای است که تمامی شهرهای امروزی جهان، به هوشمندسازی نیاز دارند و براساس شواهد، 5 جریان اصلی 1) شهرنشینی شتابان، 2) اثرات شهرها بر محیط زیست (نگرانی‌های زیست‌محیطی)، 3) بحران‌های اقتصادی (انگیزه اقتصادی)، 4) تغییرات جمعیت‌شناختی و 5) سایر عوامل (پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، مهاجرت مغزها، بوروکراسی، مسائل حمل ونقل، آب، انرژی و ...) جزء موارد بسیار مهمی‌اند که بیش‌ازپیش ضرورت مطالعه شهر‌های هوشمند را آشکار می‌کند. در این بین، شیوع جهانی اپیدمی کرونا در اواخر دسامبر 2019 و پدیدآمدن مشکلات ناشی از آن نیز توجه به هوشمندسازی شهرها و استفاده از فناوری‌های جدید را دوچندان کرده است.

بنابراین، در کنار مباحث شهر الکترونیک، شهر خلاق و شهر پایدار (پایداری محیطی، اجتماعی و اقتصادی(، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات (^[3]ICT) به کاهش هزینه‌ها، سرعت در انجام کارها، کاهش سفر و آلودگی منجر شده است (International Telecommunication Union, 2013: 2). توسعهICT  و هوشمندسازی هرچه بیشتر شهرها ابزاری است که امکان خدمات‌دهی بیشتر به شهروندان و ارتقای کیفیت زندگی شهری را برای دولت‌ها و مدیریت شهری فراهم می‌کند (Correia, 2011: 33-34). هوشمند‌سازی فرایندهای شهری صرفاً به معنای الکترونیکی‌شدن تمامی فرایندهای شهری نیست؛ هوشمند‌سازی استفاده از تمام بسترهای موجود (دنیای مجازی و واقعی) برای ارتقای کیفیت زندگی است (روستایی و همکاران، 1396: 197). به عبارت دیگر، شهری هوشمند است که قادر به پیوند 3 بعد انسانی، نهادی و فناوری باشد و فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز به‌عنوان پیش‌نیاز و یکی از عوامل سرعت‌بخشیدن دستیابی به هدف شهر هوشمند باشد (Capdevila, 2015: 2).

درواقع شهر هوشمند، به‌عنوان شهری که علاوه بر پاسخ‌گویی به نیازهای زندگی انسانی، تعاملات و مشارکت مردمی، از تکنولوژی روز دنیا همچون زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره برده است تا به‌ سوی شهری با هوای پاک، دارای پایداری اجتماعی، تاب‌آور و زیست‌پذیر حرکت کند و با رهنمودهای هوشمندانه به طراحی فضای شهری و رفع مشکلات آن بپردازد (دادخواه، 1394: 2؛ Joshi et al, 2016: 903).

در این میان کلان‌شهر تبریز به‌عنوان ششمین کلان‌شهر بزرگ ایران و از هسته‌های کانونی محور توسعه شمال ‌غرب کشور مطرح است که در طول سالیان متمادی تغییرات فراوانی را تجربه کرده است. این تغییر و تحولات در تمامی ابعاد جمعیتی، کالبدی و ساختار فضایی درون شهری نظیر تحول در فضای داخلی و مساحت شهر، دگرگونی در بافت کالبدی شهر و رشد بی‌رویه در سطح افقی مشاهده می‌شود. این تغییر و تحولات در نیم قرن اخیر و شتاب‌گرفتن توسعه صنعتی جوامع، روند فزاینده‌ای به خود گرفته است. گسترش کارخانه‌ها و افزایش تولیدات آن، گسترش فناوری در شهرها، ساخت ساختمان‌های مدرن، صنعتی‌شدن و رشد کشاورزی موجب ارائه خدمات نوین در شهرها و افزایش رفاه شهری و رشد شهرنشینی شده است؛ به‌طوری‌که جمعیت این کلان‌شهر از 328079 در سال 1335 به 1558693 در سال 1398 افزایش یافته (سالنامه آماری استان آذربایجان شرقی، 1398) و همچنین مساحت آن از 1170 هکتار در سال 1335 به 19/2167 هکتار در سال 1398 رسیده است. این عوامل باعث نابسامانی در شهر شده و شهر را گرفتار ساختاری بیمارگونه کرده و موجب بروز مسائل متعددی در شهر ازجمله پیچیدگی حمل‌و‌نقل، مشکلات خدمات شهری، فضای سبز، معماری و شهرسازی و محیط زیست شده است. با توجه به مسائل ذکرشده، در کنار نرخ بی‌سابقه رشد و توسعه شهر، بررسی هوشمندسازی به‌عنوان راهکاری جدید با توجه به گسترش روزافزون تکنولوژی اطلاعات در شهر و پاسخ‌گویی به نیاز‌های جدید شهروندان در زندگی شهری آنان ضروری است.

بنابراین، لازم است برنامه‌ریزی شهری به نوعی بازنگری و بازاندیشی شود و در اقدامات خود متناسب با پیشرفت فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات عمل کند. در این ارتباط با توجه به اهمیت موضوع، مقاله حاضر سعی دارد به‌منظور برنامه‌ریزی بهتر برای آینده شهر، وضعیت شاخص‌های شهر هوشمند کلان‌شهر تبریز را به‌طور علمی، کنکاش و با سنجش وضعیت هوشمندی شهر تبریز مسئولان امر را در این زمینه یاری کند.

 

مبانی نظری

ایده شهر هوشمند تا اواسط دهه 1980 که ژاپنی‌ها شهر علم (کان‌سای^[4]) را در کشورشان ایجاد کردند و استرالیایی‌ها شهر چندعملکردی را در اواخر دهه 1980 در آدلاید^[5] بنا کردند، ایده ناشناخته‌ای بود. از دهه 1990-1980 که کامپیوتر و اینترنت در مقیاس وسیع در زندگی شهری استفاده شد، این ایده اهمیت ویژه‌ای یافت (احمدی، 1394: 4)؛ بنابراین، اصطلاح شهر هوشمند و ریشۀ آن را باید از جنبش رشد هوشمند پیگیری کرد که در اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 به وجود آمد و از سیاست‌های جدید برنامه‌ریزی شهری حمایت می‌کرد ( Harrison, 2011: 2).

اصطلاح شهر هوشمند برای نخستین‌بار دربارة بریزبن^[6] استرالیا و بلکسبرگ^[7] در ایالات متحده امریکا به کار گرفته شد؛ جایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات، از مشارکت اجتماعی، کاهش شکاف دیجیتال و دسترسی به خدمات و اطلاعات پشتیبانی می‌کرد (Alvarez et al, 2009: 181). هوشمندی، توانایی استفاده از اطلاعات و تبدیل آنها به دانش به‌منظور استفاده در برنامه‌های اجرایی است و شهرهای هوشمند به‌عنوان ابزاری برای تجسم بافت شهری پدید آمدند.

آنها بعد از دهه 90 با روندی آرام (Assembly, 2016: 30)، اما از اوایل سال 2000 به بعد ازطریق بعضی از شرکت‌های فناوری مثل ای‌بی‌ام^[8] (2009)، سیسکو^[9] (2005) و زیمنس^[10] (2004) به‌منظور ادغام سیستم‌های اطلاعاتی و زیرساخت‌های شهری و خدماتی از قبیل حمل‌و‌نقل، ساختمان، توزیع برق و آب و امنیت عمومی شایان توجه جدی قرار گرفته و به سرعت تکامل یافته‌اند (Harrison, 2011: 2).

واژه شهر هوشمند به‌عنوان یک پارادایم در توسعه شهری با تعابیر و برداشت‌های متعددی از قبیل شهر دیجیتال، شهر اطلاعاتی، شهر سایبری (مجازی)، شهر سیم‌کشی‌شده، شهر نوآور، شهر سبز، شهر مبتنی بر دانش، شهر انعطاف‌پذیر، شهر خلاق، تله توپیا و ... مطرح بوده که هریک از این عنوان‌ها رویکردی خاص و جنبه‌ای از پدیده شهر هوشمند را در‌بر‌گرفته است و بیان می‌کند (Droege, 1997: 5). به‌طور کلی گفتنی است مفهوم شهر هوشمند، گویای مدل مفهومی توسعه شهری برپایۀ استفاده از منابع و ظرفیت‌های شهروندی و فنی برای پیشبرد و ارتقای توسعه و رفاه مناطق شهری است .

در نخستین گام، ایده شهر هوشمند در راستای ارتقای سرمایه اجتماعی شهرها بود؛ بدین مفهوم که باعث بالارفتن توانمندی‌های مردم و جامعه می‌شد. مردم به کمک زیرساخت ICT به‌عنوان رکن اساسی سرمایه‌های اجتماعی موجود در جامعه قادر بودند سازمان یافته‌تر، هدفمندتر و با کیفیت بیشتر به امور فردی، خدماتی و اجتماعی خود رسیدگی کنند (Dixon et al, 2017: 4; Leydesdorff, 2011: 1)؛ بنابراین، شهر هوشمند، شهری است که به‌طور هوشمندانه در منابع انسانی، اجتماعی، فناوری اطلاعات و ارتباطات مدرن و سنتی برای ارتقای رشد اقتصادی پایدار و کیفیت بالای زندگی با مدیریت عاقلانه منابع طبیعی ازطریق حکومت مشارکتی سرمایه‌گذاری می‌کند (Mutiara et al, 2018: 1; Caragliu et al, 2011: 6). بر همین اساس، شهر هوشمند یک واقعیت نیست؛ بلکه یک استراتژی توسعه شهری است و در آن، تکنولوژی، محور توسعه آینده است (Walmsley, 2006: 13).

ادبیات گسترده‌ای دربارۀ ماهیت شهرهای هوشمند وجود دارد؛ با این حال همانند بسیاری از عبارات مرتبط با فناوری، اصطلاح شهر هوشمند به خوبی تعریف نشده و در این خصوص توافقی انجام نشده است؛ اما آنچه همگان بر آن تأکید دارند استقرار فناوری‌های نوین در شهرهای هوشمند است (Kitchin, 2019: 11). تعاریف زیادی درخصوص شهر هوشمند وجود دارد که به چند تعریف کاربردی از آن در زیر اشاره شده است:

جفینگر^[11] (2007) معتقد است شهر هوشمند، شهری با عملکرد عالی و رویکردی آینده‌نگر در رابطه با اقتصاد، مردم، زمامداری، تحرک‌پذیری، محیط ‌زیست و زندگی شهروندان با تمرکز بر ترکیب هوشمندی، مشارکت و فعالیت شهروندانی خودکفا، آگاه و مستقل است. کومنینوس^[12] (2007، 2008) شهرهای هوشمند را سرزمین‌هایی با ظرفیت بالا برای یادگیری و نوآوری می‌داند که برپایۀ خلاقیت شهروندان، نهادها، سازمان‌های دانش‌محور و زیرساخت‌های دیجیتال آنها، به‌منظور برقراری ارتباطات و مدیریت دانش‌بنیان نهاده می‌شوند. مسنن‌زاده و ویتروتوب^[13] (2014) شهر هوشمند را اینگونه تعریف می‌کنند: «شهر هوشمند یک شهر پایدار و کارآمد با کیفیت بالای زندگی است که هدف آن مقابله با چالش‌های شهری (بهبود تحرک، بهینه‌سازی استفاده از منابع، بهبود بهداشت و امنیت، بهبود توسعه اجتماعی، حمایت از رشد اقتصادی و حکمروایی مشارکتی) ازطریق استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در خدمات و زیرساخت‌ها، همکاری بین ذی‌نفعان و سهام‌داران کلیدی (شهروندان، دانشگاه‌ها، دولت و صنعت) و سرمایه‌گذاری در سرمایه‌های اجتماعی است. مارسال لیاکونا و همکاران^[14] (2015) معتقدند شهرهای هوشمند تلاش دارند عملکرد شهری را با استفاده از داده، اطلاعات و فناوری اطلاعات ارتقا دهند تا خدمات مؤثرتری را به شهروندان ارائه دهند، زیرساخت‌های موجود را اداره و بهینه کنند و مشارکت بین نقش‌آفرینان مختلف را افزایش دهند و مد‌ل‌های کسب‌وکار نوآورانه را در بخش خصوصی و عمومی گسترش دهند. ازنظر موهانتی(Mohanty) (2016) شهر هوشمند مکانی است که در آن شبکه‌ها و خدمات سنتی با استفاده از فناوری‌های اطلاعات، دیجیتال و ارتباطات دوربرد، برای بهبود فعالیت‌ها و عملکردها به نفع ساکنان آن محل، انعطاف‌پذیر، کارآمد و پایدار ساخته می‌شوند.

در بیشتر تعاریف شهر هوشمند، اندیشمندان و پژوهشگران بر این توافق دارند که فناوری اطلاعات و ارتباطات مشخصۀ اصلی شهر هوشمند است؛ اما این به معنای نادیده‌گرفتن موضوعات اجتماعی نشده است و فناوری به‌صورت اتوماتیک باعث هوشمندی نمی‌شود و مردم و نهادها نقش کلیدی در این میان دارند. مروری بر تعاریف مختلف نشان می‌دهد معنای یک شهر هوشمند چندوجهی است. هر نویسنده بر جنبه‌های مختلفی از یک شهر تأکید کرده است؛ بنابراین، سنجش یک شهر هوشمند پیچیده است.

هر شهری دارای وضعیت اداری، اقتصادی و اجتماعی و بستر جغرافیایی خاص خود و همچنین اولویت‌های مختلف است؛ بنابراین، تعریف یک سیستم ثابت جهانی با توجه به خصوصیات متنوع شهرها در سراسر جهان ممکن است مشکل باشد؛ ازاین‌رو، بهتر است ساختارهای اصلی (مدل شهر هوشمند) به‌عنوان اساس مفهوم‌پردازی، حفظ و تعریف‌های خاص هر شهر از هوشمندی براساس چشم‌اندازها، اولویت‌ها و محتوایشان بازسازی شوند. در این میان، تجزیه و تحلیل عمیق ادبیات نشان می‌دهد در تعاریف نویسندگان بر برخی مفاهیم در تعریف شهر هوشمند تأکید ویژه‌ای شده است و درنهایت براساس نظرات پژوهشگران و اندیشمندان این حوزه می‌توان 6 محور اصلی را به‌عنوان چهارچوبی برای بسط شهرهای هوشمند شناسایی کرد و آن را برای هوشمندسازی تمامی شهرها تعمیم داد. این 6 محور که در نمودار زیر دیده می‌شوند عبارت‌اند از اقتصاد هوشمند، محیط ‌زیست هوشمند، جابه‌جایی هوشمند، زندگی هوشمند، مردم هوشمند و دولت هوشمند.

 

 

 

شکل 1- مدل مفهومی شهر هوشمند

منبع: جیفینگر و همکاران (2007)، جیفینگر و گادران (2010)، تاپتا (2010)

 

 

شش ویژگی ذکرشده، برای تعریف شاخص‌ها و پیشبرد راهبردهای ایجاد شهر هوشمند به‌صورت گسترده‌ای در مطالعات مربوط به شهر هوشمند استفاده می‌شود که هسته اصلی آنها نیز حمل‌و‌نقل (جابه‌جایی) هوشمند است (کارداگ، 2014: 1) و شاید بتوان گفت برای هوشمندشدن هر شهر، باید دست‌کم یکی از 6 ویژگی بالا در پروژه‌ها و ابتکار عمل‌های آن موجود باشد. جیفینگر و همکارانش (2007)، نخستین‌بار این مدل مفهومی را برای شهر هوشمند به‌صورت جامع طرح کردند. در نظریۀ جیفینگر، اقتصاد هوشمند مبتنی بر راهکارهای هوشمندانه به‌منظور افزایش تولید ناخالص شهرها و استفاده از فرصت‌ها برای رشد اقتصادی و خودکفایی آنها است. او تحرک هوشمند را هوشمندسازی سیستم حمل‌ونقل و ارتباطات دانسته و محیط هوشمند را به‌صورت تکنولوژی‌های بهره‌برداری از انرژی‌های پاک معرفی می‌کند و زندگی هوشمند را شامل هوشمندی فضای داخلی ساختمان و معماری، امکانات فرهنگی، هنری و آموزشی آن بیان کرده است. جیفینگر به جنبه‌های مفهومی موضوع توجه کرده و برای شهر هوشمند، 6 بعد، 31 معیار و 74 شاخص ذکر کرده است که ابعاد و معیارها در شکل 1 نمایش داده ‌شده‌اند (دادخواه، 1394: 31).

شش محور مذکور با نظریه‌های سنتی نئوکلاسیک و نظریه‌های منطقه‌ای رشد و توسعه شهری ارتباط برقرار می‌کنند و به‌طور خاص، محورها به‌ترتیب براساس نظریه‌های رقابت منطقه‌ای، حمل‌و‌نقل و فناوری اطلاعات و ارتباطات، اقتصاد، منابع طبیعی، سرمایه انسانی و اجتماعی، کیفیت زندگی و مشارکت شهروندان در حکومت شهرها هستند (Giffinger, 2010: 22).

شهر هوشمند، مفهوم گسترده‌ای است که دامنه تعریف آن از استفاده جامع از فناوری اطلاعات و ارتباطات در بسترهای شهری تا به خدمت گرفتن نوآوری‌های صنعت نسل چهارم و دستاوردهای هم‌گرایی حوزه‌های ^[15]NBIC در کارخانه، سازمان و زیرساخت‌های شهری امتداد می‌یابد (Nowicka, 2018: 48). این مفهوم در 3 حوزه اصلی دانشگاهی، صنعتی و حکومتی توسعه یافته است (Mosannenzadeh, 2014: 688).

دربارة ماهیت شهر هوشمند نیز دو دیدگاه وجود دارد؛ در دیدگاه نخست بیان می‌شود شهرهای هوشمند بیشتر دربارة شهرسازی‌های دیجیتالی است. در این چشم‌انداز، شهر به‌طور فزاینده‌ای از دستگاه‌های شبکه‌ای و دیجیتالی فعال به‌طور مستقیم در محدودۀ شهرها مانند دوربین‌های دیجیتال، وسایل هوشمند، فرستنده‌ها، شبکه‌های حسگر، تجهیزات نرم‌افزاری کنترل و ... تشکیل می‌شود (Batty et al, 2012: 499-502 ).

دیدگاه دوم، شهر هوشمند را به‌عنوان یک ابتکار، بیشتر برای بهبود سیاست شهری، امنیت، توسعه و حکومت‌داری با استفاده از پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات برای بازآفرینی سرمایه انسانی، خلاقیت، نوآوری، آموزش، مشارکت، پایداری و مدیریت می‌داند (Kitchin, 2019: 11). ماهیت ایده مزبور از آنجا ایجاد شد که فناوری‌های موجود به هماهنگی و یکپارچگی برای فعالیت در یک محیط شهری نیاز داشتند تا ازطریق آن به بهبود کیفیت زندگی و عملکردها در فضای شهری منجر شوند و همچنین فرصت‌های جدیدی را برای شهرها در به‌کارگیری ایده‌ها و خلاقیت‌ها خلق کنند. به همین علت است که گفته می‌شود «شهر هوشمند چهره‌های فراوانی دارد» (بیدخوری، 1394: 52).

 

پیشینه پژوهش

جیفینگر و همکاران (2007) مقاله‌ای با عنوان «گزارش نهایی شهرهای هوشمند: رتبه‌بندی شهرهای متوسط اروپایی» را منتشر کردند که در این گزارش براساس 6 ویژگی اصلی شهر هوشمند شامل اقتصاد هوشمند، مردم هوشمند، دولت هوشمند، تحرک هوشمند (شامل حمل‌ونقل و فناوری اطلاعات و ارتباطات هوشمند)، محیط هوشمند و زندگی هوشمند به همراه 31 معیار و 74 شاخص، شهر‌های اروپا را مطابق هوشمندشدن آنها رتبه‌بندی کرده و نقشه‌ها و جداول رتبه هر شهر در رابطه با بحث هوشمندی را استخراج کرده‌اند و درنهایت آنها 70 شهر اروپایی را براساس این اسناد سنجیدند.

کاراگلیو و همکاران (2009) در مقاله‌ای با عنوان «شهرهای هوشمند در اروپا» تلاش کرده‌اند تعریف روشنی از مفهوم شهر هوشمند ارائه دهند. آنها بر 6  محور اصلی در یک شهر هوشمند یعنی استفاده از زیرساخت شبکه، تأکید بر تجارت، شمول اجتماعی ساکنان شهری مختلف در خدمات عمومی، صنایع خلاق و با تکنولوژی بالا، توجه عمیق به نقش سرمایه‌های ارتباطی و اجتماعی در توسعه شهری و درنهایت پایداری اجتماعی و زیست‌محیطی تأکید کرده‌اند و نتیجه‌گیری می‌کنند رابطه مثبتی بین ثروت شهری و حضور نیروهای حرفه‌ای خلاق در یک شهر هوشمند وجود دارد. نتیجه تحقیق باعث تدوین برنامه راهبردی جدید برای شهرهای هوشمند اروپا به‌منظور توسعه پایدار شهری و چشم‌انداز شهری بهتر شده است.

تاپتا (2010) در مقاله خود با عنوان «چشم‌انداز شهر هوشمند: چگونه نوآوری و فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند شهرهای پایدار، قابل سکونت و هوشمند ایجاد کند» زیرسیستم‌های لازم برای شهر هوشمند را برشمرده و اهمیت آن را بررسی کرده است. در ادامه او مدلی را ارائه داده که در آن، 6 بعد اصلی فناوری‌های نوین، مردم هوشمند، اقتصاد هوشمند، دولت هوشمند، زندگی هوشمند و محیط ‌زیست هوشمند را بیان کرده و برای هریک مؤلفه‌هایی قرار داده است.

آزکونا^[16] (2012) در پژوهشی با عنوان «مطالعه شهرهای هوشمند: مطالعه بین‌المللی در مورد وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات، نوآوری و دانش در شهرها» شاخص‌های شهر هوشمند را برای شهر بیلبائو^[17] برشمرده است. او در این پژوهش 6  بعد جفینگر را اساس کار خود قرار داده، آنها را تعریف کرده و برای هریک، معیارها و شاخص‌هایی را به‌منظور اجرایی‌کردن آن برشمرده است و در ادامۀ روند اجرایی‌کردن، هریک را با شهرهای موفق دنیا مقایسه کرده و از تجارب و موفقیت‌های سایر شهرهای جهان بهره برده و راهکارهایی را در این زمینه ارائه داده است.

استراتگیا^[18] (2012) در پژوهش خود با عنوان «مفهوم شهرهای هوشمند؛ به سمت توسعه جوامع» مفهوم شهر هوشمند را ازطریق کاوش معانی مختلف آن، پتانسیل‌ها و ابعاد کلیدی آن برای توسعه جوامع بسط می‌دهد و اشاره می‌کند پیشرفت‌های شبکه باند پهن (ارتباطات بی‌سیم، ماهواره‌ای، کابلی و ...) تا حد زیادی بر پتانسیل‌های تعامل بازیگران مختلف (افراد، کسب‌وکارهای کوچک، نهادها و حکومت محلی) ازطریق فراهم‌کردن دسترسی به منابع اطلاعات و دانش در سراسر شهر و همچنین طیف وسیعی از ابزارها برای اتصال در سطح محلی و جهانی تأثیر می‌گذارند. در بخشی از این مقاله به تجربۀ شهر ترایکالا^[19] اشاره شده که نخستین شهر هوشمند در یونان است و این شهر توسط ای‌سی‌اف در 3 سال متوالی (2009، 2010 و 2011) جایزه شهر هوشمند برتر را در میان 21 شهر دریافت کرده است.

دسانتیس و همکاران^[20] (2014) در مطالعه‌ای با عنوان «شهرهای هوشمند: چهارچوب‌های نظری و تجارب قابل اندازه‌گیری» ابتدا لزوم و عدم ‌لزوم هوشمندسازی شهرها را بررسی کرده و آن را نیاز آتی شهرهای جهان دانسته‌اند و در ادامه، مفاهیم و چارچوب‌های نظری موضوع و معیارها و شاخص‌های موجود و ارتباط هریک را با هم بررسی کرده‌اند؛ درنهایت و براساس 6 بعد معرفی‌شده توسط جیفینگر، معیارها و شاخص‌هایی را برای دستیابی به شهرهای هوشمند ارائه داده‌اند.

جوشی و همکاران^[21] (2016) در پژوهش خود با عنوان «توسعه شهرهای هوشمند: چهارچوبی یکپارچه» ایده شهر هوشمند را یک رویکرد آینده‌نگرانه برای کاهش موانع ناشی از افزایش روزافزون جمعیت و شهرنشینی سریع و همچنین کارآمدتر، پایدارتر و زیست‌پذیرترشدن شهرها دانسته‌اند. به عقیدۀ آنها شهرهای مدرن امروزی از عناصر حیاتی مانند کیفیت زندگی و توسعه اقتصادی – اجتماعی محروم هستند که می‌توانند توسط شهرهای هوشمند ارائه شوند؛ بنابراین، آنها در مطالعۀ خود، جنبه‌ها و ابعاد مختلف یک شهر هوشمند را بررسی کرده‌اند و برای اجرا و عملی شدن ایده شهر هوشمند، چهارچوبی را ارائه می‌دهند. براساس تحقیقات گسترده و عمیق ادبیات از حوزه‌های مختلف، 6 وجه اجتماعی، مدیریتی، اقتصادی، حقوقی، فناوری و پایداری (SMELTS) شناسایی شده‌اند. در این مقاله روشن می‌شود چگونه این عوامل، طرح شهر هوشمند را به یک پروژه موفق تبدیل می‌کنند.

سیلوا و همکاران^[22] (2018) در پژوهشی با عنوان «به سمت شهرهای هوشمند پایدار: مروری بر روندها، معماری‌ها، مؤلفه‌ها و چالش‌های باز در شهرهای هوشمند با هدف ارائۀ جوهرۀ شهرهای هوشمند» بیان کردند مفهوم شهر هوشمند به‌دلیل موانع تکنولوژیکی، اقتصادی و حاکمیتی هنوز درحال پیشرفت است و در سراسر جهان رواج ندارد. شهر هوشمند، سیستمی است که قابلیت همکاری بین سیستم‌های فرعی مختلف را برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان شهری تسهیل می‌کند. اگرچه شهرهای هوشمند در دنیای مدرن تبدیل به کلیدواژه‌ای مهم شده‌اند، به‌دلیل تقاضای فوق‌العاده پردازش داده‌ها و ناهمگونی چیزهای هوشمند مرتبط، هنوز با مشکلات جدی روبه‌رو هستند.

فرناندز-انز و همکاران^[23] (2018) در پژوهشی با عنوان «اجرای شهر هوشمند و گفتمان‌ها: یک مدل مفهومی یکپارچه، پرونده وین» به این نکته اشاره کردند که مفهوم شهر هوشمند از یک رویکرد مبتنی بر بخش به یک دیدگاه جامع‌تر تکامل یافته است. آنها مشارکت حاکمیت و ذی‌نفعان را در هسته اصلی استراتژی‌ها قرار دادند. مشارکت ذی‌نفعان در هر دو پروژه و استراتژی شهر برای ایجاد چارچوب حاکمیتی مهم است که امکان تفاهم یکپارچه و جامع را فراهم می‌کند. اهداف این پژوهش، طراحی یک مدل مفهومی یکپارچه و جامع برای شهرهای هوشمند و پیشنهاد روش جدید برای تجزیه و تحلیل اجزای شهرهای هوشمند با روش ترکیبی نظرسنجی و مصاحبه‌اند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند مدل مفهومی، دیدگاه پیچیده با عناصر درهم‌‌تنیده را به شیوه‌های منظم منعکس می‌کند که این مدل کمک می‌کند ایده‌های خود را با وضوح بیشتری بیان کنند.

اسماگیلوا و همکاران^[24] (2019) در پژوهش خود با عنوان «شهرهای هوشمند: پیشرفت در تحقیقات با سیستم‌های اطلاعاتی» این نکته را بیان می‌کنند که شهرهای هوشمند از فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان، اقتصاد محلی، حمل‌و‌‌نقل، مدیریت ترافیک، محیط ‌زیست و تعامل با دولت استفاده می‌کنند. این مطالعه با تجزیه و تحلیل و بحث دربارة یافته‌های کلیدی تحقیقات موجود دربارة مسائل مربوط به شهرهای هوشمند از منظر سیستم‌های اطلاعاتی، ترکیبی ارزشمند از مفاهیم شهروند هوشمند، دولت هوشمند، معماری هوشمند و همچنین فناوری‌های مرتبط را فراهم می‌کند. این بحث همچنین بر همسویی شهرهای هوشمند با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متمرکز است. این بررسی جامع، بصیرت اساسی را در زمینۀ موضوعات اصلی تحقیقاتی در شهرهای هوشمند ارائه می‌دهد و محدودیت‌های تحولات فعلی و مسیرهای بالقوه آینده را برجسته می‌کند.

مولایی و همکاران (1395) در مقاله‌ای با عنوان «تبیین و واکاوی چگونگی هوشمندسازی شهرها در بستر مؤلفه‌ها و عوامل کلیدی اثرگذار» ابعاد مختلف هوش شهری و مؤلفه‌های کلیدی شهر هوشمند را برپایۀ یک مدل مفهومی انسجام‌یافته تبیین می‌کنند. نتایج تحقیق آنها نشان می‌دهند شهرهای هوشمند هنوز در ابتدای سیر تکاملی خود هستند و تاکنون بیشتر برنامه‌های کاربردی ازجمله خوشه‌های نوآوری و فناوری‌های دیجیتالی همچنان در این شهرها درحال توسعه‌اند؛ بنابراین، به‌کارگیری مدل‌های متناسب، ازجمله عواملی‌اند که باید در راستای افزایش حداکثری منافع دولت‌های الکترونیک و شهرهای هوشمند، به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه در نظر گرفته شوند. مدل‌های استاندارد برای سرمایه‌گذاری درخصوص زیرساخت‌ها، بیشتر برای چالش‌های فراروی یک شهر هوشمند کافی نیستند؛ بنابراین، به‌کارگیری مدل‌ها و رویکردهای جدید برپایۀ نیازها و اولویت‌های گوناگون جوامع مختلف، امری ضروری و در راستای چگونگی هوشمندسازی شهرها اثرگذار است.

کمانداری و رهنما (1396) در مقاله خود با روش توصیفی – تحلیلی، شاخص­های شهر هوشمند را در مناطق چهارگانه شهر کرمان ارزیابی می‌کنند. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از تکنیک ویکور(VIKOR)  انجام شده است و نتایج تحقیق نشان می‌دهند مناطق شهر کرمان ازنظر شاخص‌های شهر هوشمند در وضعیت متفاوتی قرار دارند؛ به‌طوری‌که منطقه سوم شهر با مقدار Q(0) در مجموع شاخص‌های ارزیابی‌شده، در وضعیت مطلوب‌تری نسبت به سایر مناطق قرار دارد و سپس منطقه دوم شهر با مقدار Q(0.136) در رتبه دوم و بعد از آن منطقه یکم شهر با مقدار Q(0.701) در رتبه سوم قرارگرفته است و در پایان، منطقه چهارم شهر با توجه به شاخص‌های شهر هوشمند با مقدار Q(0.788) در رتبه چهارم و به عبارت دیگر در وضعیت نامطلوبی نسبت به سایر مناطق شهر قرار دارد. در ادامه، نتایج حاصل از آزمون  (t)نشان دادند مجموع شاخص‌های شهر هوشمند در مناطق چهارگانه شهر کرمان کمتر از میانگین انتخاب‌شده (3) در طیف لیکرت و معنی‌دار بوده و به جامعۀ مادر تعمیم می‌یابد؛ بنابراین، با توجه به نتایج فوق، وضعیت تحقق شاخص‌های هوشمندی در شهر کرمان از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.

پوراحمد و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «شهر هوشمند: تبیین ضرورت‌ها و الزامات شهر تهران برای هوشمندی»، ضرورت‌ها و الزامات شهر تهران برای هوشمندشدن در ابعاد مختلف را تبیین و همچنین راهبردها و اقدامات مقتضی برای هوشمندسازی شهر تهران را با روش اسنادی و پیمایشی ارائه کردند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند تمام ضرورت‌هایی که در دنیا شهرها را به سمت رهیافت‌های هوشمند سوق داده‌اند، در تهران نیز مصداق دارند؛ به‌طوری‌که معیارهای شهرنشینی شتابان، سایر عوامل، انگیزۀ اقتصادی، اثرات زیست‌محیطی به‌ترتیب از اهمیت خیلی زیاد و تغییرات جمعیت‌شناختی نیز از اهمیت زیاد برای هوشمندسازی شهر تهران برخوردارند. همچنین تمام راهبردها و اقدامات بررسی‌شده در این پژوهش از دیدگاه متخصصان (به‌ترتیب تدوین و اجرای سیاست‌های یکپارچه، قانون‌گذاری و چشم‌انداز یکپارچه) با اهمیت خیلی زیاد برای هوشمندسازی شهر تهران بوده‌اند.

روستایی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «تئوری شهر هوشمند و ارزیابی مؤلفه‌های زیرساختی آن در مدیریت شهری، موردشناسی: شهرداری تبریز» با روش توصیفی – تحلیلی، مؤلفه‌های زیرساختی شهر هوشمند را در مدیریت شهری شهرداری تبریز شناسایی کردند. در مرحله نخست، 17 مؤلفه شناسایی شدند و سپس با استفاده از ابزار مصاحبه و نظر متخصصان فناوری اطلاعات و هوشمندسازی شهرداری تبریز، مؤلفه‌های اصلی به دست آمدند. نتایج بر اهمیت 3 دسته از عوامل ترکیبی در ایجاد شهر هوشمند تأکید دارند: مدیریت و سیاست (عوامل نهادی)، منابع انسانی و سرمایه اجتماعی. تحلیل زیرمعیارها نشان می‌دهد برای تبدیل ظرفیت‌های شهر هوشمند به زیرساخت باید در عوامل نهادی تغییر ساختاری ایجاد شود. ایجاد حکمروایی خوب شهری به‌عنوان مهم‌ترین استراتژی در ایجاد پلتفرم شهر هوشمند در مدیریت شهر تبریز مطرح است.

افضلی ننیز و همکاران (1398) در پژوهشی با نگاهی آینده‌نگرانه و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای - اسنادی و پیمایشی به مطالعه تحلیل ملزومات فرایندیِ مدیریتی در هوشمندسازی شهر کرمان پرداختند. یافته‌ها نشان می‌دهند یکی از مسائل مبتلا به هوشمندسازی شهرها، نبود فرایند و غیرسیستماتیک عمل کردن در مسیر هوشمندسازی است؛ بنابراین، مدیریت شهر کرمان با هدف کمک به تسریع هوشمندسازی با دعوت از متخصصان امر در بخش‌های دولتی و خصوصی باید فرایندسازی را سرلوحۀ اقدامات هوشمندسازی خود قرار دهند.

پورجوان (1398) در مقاله‌ای با عنوان «تبیین شهر هوشمند و راهکارهای حمل‌و‌نقل هوشمند شهری» با روش توصیفی - تحلیلی پس از بررسی اهداف اصلی شهر هوشمند، سیستم‌های پیشرفته در حمل‌و‌نقل را واکاوی می‌کند و در تلاش است پس از بررسی سیستم‌های حمل‌و‌نقل شهری راه‌حل‌های مناسب ارائه دهد. نتایج مطالعۀ او نشان می‌دهند یک شهر در آینده باید شهر هوشمند اجتماعی باشد تا بتواند جامعه را به حیطۀ مشارکتی تبدیل کند؛ یعنی جایی که ابتکار مشارکتی رخ می‌دهد. تأثیرات مثبت سیستم‌های هوشمند بر عملکردهای شهری موجب آسایش، امنیت، کاهش هزینه‌های جاری و حفظ محیط زیست می‌شود. امروزه به‌دلیل رشد بی‌سابقۀ جمعیت شهرها و مهاجرت بی‌رویه، ضرورت دارد با بهره‌گیری از سیستم‌های نوین و هوشمند در عملکردهای مهم شهری مانند حمل‌و‌نقل شهری تلاش شود آرامش شهروندان بیشتر شود.

جبارزاده و همکاران (1398) در پژوهشی با عنوان «شناسایی و تحلیل موانع نهادی شهر هوشمند (مورد مطالعه: شهر تبریز)» ازطریق بررسی مطالعات و مصاحبه با خبرگان توسعه شهری، موانع نهادی اجرای شهر هوشمند در کلان‌شهر تبریز را شناسایی و رتبه‌بندی کردند. آنها ازطریق روش «تم» به 37 مانع رسیدند که آنها را در 5 گروه طبقه‌بندی کردند؛ درنهایت، با استفاده از فرایند تحلیل شبکه‌ای فازی، رتبه‌بندی موانع انجام شد. موانع شناسایی‌شده برای تبدیل شهر تبریز به یک شهر هوشمند شامل موانع مدیریتی - ساختاری، حقوقی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی هستند که باید آنها را ضعیف کرد و درنهایت از بین برد.

نسترن و پیرانی (1398) در مقاله‌ای با عنوان «تدوین و اعتبارسنجی معیارها و شاخص‌های توسعه شهر هوشمند (مورد مطالعه: منطقه سه شهر اصفهان)»، معیارها و شاخص‌های شهر هوشمند را متناسب با شرایط فرهنگی شهر اصفهان و به‌ویژه منطقه 3 شناسایی کرده‌اند تا بتوانند اقدامات اصلاحی در جهت شهر هوشمند فراهم آورند. روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. در این مطالعه با بررسی ادبیات موضوع و دیدگاه‌های مختلف در حوزه شهر هوشمند و تجارب جهانی، 85 شاخص در 6  بعد: مردم هوشمند، اقتصاد هوشمند، زندگی هوشمند، حرکت هوشمند، حکمرانی هوشمند و محیط هوشمند تدوین شد و سپس ازطریق پرسش‌نامه و نظر متخصصان این حوزه از میان 85 شاخص بررسی‌شده، 60 شاخص مناسب شناسایی شدند.

همان‌طورکه ملاحظه می‌شود در پژوهش‌های انجام‌شده اغلب به یکی از 6 بعد اصلی هوشمندسازی شهرها توجه شده است و تنها در برخی از آنها تمامی ابعاد شهر هوشمند بررسی شده‌اند. براساس بررسی‌های انجام‌شده، نسترن و پیرانی (1398) در مطالعه خود، به شاخص‌های مختلف توجه کرده‌اند. وجه تمایز این پژوهش با مطالعه نسترن و پیرانی در این است که هرچند بیشتر شاخص‌های مطالعه حاضر همانند مطالعه مذکور بوده است، برخی شاخص‌ها با توجه به ویژگی‌های کلان‌شهر تبریز و براساس نظرات خبرگان با تجربه این شهر متمایز شده‌اند و در عین حال در محاسبات شاخص‌های مختلف هوشمندسازی کلان‌شهر تبریز صرفاً به پرسش‌نامه بسنده نشده و تا حد امکان از آمار و اطلاعات موجود این شهر - که براساس واقعیت‌های موجود است - استفاده شده است؛ ازاین‌رو، نتایج این تحقیق تا حد امکان به دنیای واقعی نزدیک‌تر است.

 

تحلیل شاخص‌های شهر هوشمند

برای تحقق شهر هوشمند و هریک از ابعاد شش‌گانه آن، در مرحله نخست به بررسی زیرساخت‌های ICT و در مرحله دوم به شاخص‌های تخصصی مربوط به ابعاد شش‌گانه شهر هوشمند نیاز است.

 

تحلیل شاخص‌های زیرساختی ICT

مشخصه اصلی دوران جدیدی از عصر اطلاعات، فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) است که با شروع نیمه دوم قرن بیستم آغاز شده است که هم‌اکنون جوامع بشری درحال گذار از آن هستند؛ چنین جوامعی را جامعه اطلاعاتی می‌نامند (Heydari, 2016: 2). در جامعه اطلاعاتی، دانایی، میزان دسترسی و استفاده مفید از دانش، نقش محوری و تعیین‌کننده دارند (منصوری و ذوالقدری، 1392: 2) و این جوامع ابزارهایی هستند که ICTها را شکل می‌دهند.

ICT به‌عنوان پدیده‌ای جامع و فراگیر بر طیف کامل فعالیت‌های بشری از کاربردهای شخصی گرفته تا فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی تأثیرگذار بوده (UNDP, 2004: 24) و به نیرویی قوی در تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در سطح جهان تبدیل شده است و امکان توسعه و پیشرفت کشورها و مناطقی که به سمت جوامع دانش‌بنیان و اطلاعاتی حرکت می‌کنند، بدون قرارگرفتن در عصر فناوری اطلاعات تقریباً غیرممکن است (Suresh, 2011: 1).

با توجه به این موضوع، در سال 2008 اتحادیه بین‌المللی مخابرات با اقتباس از شاخص‌های ICT، شاخصی به نام شاخص توسعه ICT، یعنی (ICT Development Index)IDI  را معرفی کرد که به‌منظور سنجش درجه توسعه‌یافتگی کشورها در زمینة فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده می‌شود. این شاخص در 3 محور دسترسی، میزان استفاده و مهارت محاسبه می‌شود که در کشور ایران در سال 1399 مقدار ضریب نفوذ کاربران اینترنت 37/62 درصد و خانوارهای دارای دسترسی به اینترنت 27/65 درصد است؛ این امر بدین معناست که این کشور در زمینة فناوری اطلاعات و ارتباطات به هدف تعیین‌شده در افق 2020، یعنی ایجاد و توسعه شبکۀ ملی اطلاعات و مراکز داده داخلی امن و پایدار با پهنای باند مناسب و دسترسی پرسرعت به اینترنت برای متصل‌شدن 60 درصد خانوارها و تمام کسب‌و‌کارها به شبکۀ ملی اطلاعات و اینترنت دست یافته و حرکت روبه‌جلوی خود در زمینة استفاده از اینترنت و فناوری‌های ارتباطی را آغاز کرده است (وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، 1399).

با توجه به زیرساخت‌های ICT و دسترسی به آن و شاخص‌های موضوعی فوق، می‌توان سنجش کاملی از میزان دسترسی به این زیرساخت‌ها در استان آذربایجان شرقی به دست آورد که گام نخست در پاسخ به پرسش اول این پژوهش یعنی سنجش وضع موجود ازنظر هوشمندی است؛ بنابراین، شاخص‌های IDI به همراه تمامی زیربخش‌های آن برای سال‌های 1399-1397 در جدول زیر نشان داده شده‌اند

در سال 2015 براساس تصمیم کارشناسان تعیین شاخص‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات (ITO)، 2021اطلاعات اتحادیه جهانی مخابرات، میانگین سال‌های تحصیل جایگزین شاخص باسوادی بزرگسالان در زیرشاخص مهارت شده است.

 

 

 

جدول 3- زیربخش‌های شاخص IDI در استان آذربایجان شرقی طی سال‌های 1399-1397

شاخص‌ها	1397		1398		1399
	زیرشاخص دسترسی
مشترکین تلفن ثابت به‌ازای هر100 نفر		28/40		08/40		35/38
مشترکین تلفن همراه به‌ازای هر100 نفر		68/102		73/130		92/147
پهنای باند اینترنت بین‌المللی (bit/s)		46/44		12/63876		00/68474
درصد خانوارها با دسترسی به کامپیوتر		79/65		79/65		79/65
درصد خانوارها با دسترسی به اینترنت در خانه		27/65		27/65		27/65
	زیرشاخص استفاده
درصد افراد استفاده‌کننده از اینترنت		61/57		37/62		37/62
مشترکین اینترنت باند پهن ثابت		08/14		27/11		21/14
مشترکین اینترنت باند پهن بی‌سیم به‌ازای هر 100 نفر		59/59		28/69		38/89
	زیرشاخص مهارت
نرخ باسوادی بزرگسالان* (% )		45/82		45/82		45/82
نرخ ثبت‌نام در مدارس در سطح دبیرستان (%)		88		88		88
نرخ ثبت‌نام در سطح دانشگاه (%)		39/15		39/15		39/15
شاخص IDI		73/6		202/6		76/6

منبع: وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (ITO)، 2021

 

 

با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از شاخص‌های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در استان آذربایجان شرقی که مقدار آن بیشتر از میانگین جهانی و کشوری قرار دارد، به نظر می‌رسد استان آذربایجان شرقی و کلان‌شهر تبریز به‌دلیل ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد شهری و نیز فراهم‌بودن زیرساخت‌های نسبی فناوری اطلاعات، برای شهر هوشمند، قابلیت تبدیل‌‌شدن به شهر هوشمند و طی‌کردن مسیر تحول هوشمند را داشته باشد؛ هرچند برای رسیدن به نتیجه قطعی نیازمند بررسی شاخص‌های تخصصی مربوط به ابعاد شش‌گانه شهر هوشمند هستیم.

 

روش تدوین معیارها و شاخص‌های شهر هوشمند

اطلاعات به‌دست‌آمده در این قسمت ازطریق یک فرایند دومرحله‌ای انجام شده است. در مرحله نخست شاخص‌های شناسایی میزان هوشمندی فضای شهری، با توجه به مبانی نظری و مطالعات تجربی انجام‌شده و همچنین براساس نظر پژوهشگر^[25] در 6  بعد، 31 معیار و 74 شاخص به شرح جداول شش‌گانه بخش 4 دسته‌بندی‌شدند.

 

 

شکل 3- شهر هوشمند

منبع: مبانی نظری تحقیق

 

در مرحله دوم و برای استخراج مقدار شاخص‌های شناسایی‌شده، با استفاده از روش نمونه‌گیری کوکران، حجم نمونه برابر با 384 نفر از جمعیت 1558693 نفری مناطق ده‌گانه کلان‌شهر تبریز در سال 1398 برآورد شد. سپس از 74 شاخص شناسایی‌شده برای 6 بعد مدنظر در تحقیق، اطلاعات مربوط به 39 شاخص ازطریق پرسش‌نامه و اطلاعات 35 شاخص دیگر ازطریق سالنامه آماری شهر تبریز، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات استان آذربایجان شرقی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کلان‌شهر تبریز، دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز، شهرداری کل کلان‌شهر تبریز و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی به دست آمد و محاسبه تمامی شاخص‌ها ازطریق فرمول‌های مخصوص به خود انجام شد.

پس از طراحی ابزار پرسش‌نامه و تأیید روایی آن با استفاده از روش محتوایی و صوری، با توزیع 39 پرسش‌نامه در سطح هر منطقه، داده‌های میدانی به روش نمونه‌گیری تصادفی از میان ساکنان مناطق شهر تبریز، جمع‌آوری و در مرحله بعد شاخص‌ها با استفاده از نرم‌افزار پایتون و به‌صورت زیر بین 0 و 1 بی‌مقیاس‌ و استاندارد شدند:

 

 

که در آن، min کوچک‌ترین داده موجود و max بزرگ‌ترین داده موجود است.

پس از محاسبه تمامی شاخص‌های شهر هوشمند، با استفاده از محیط برنامه‌نویسی پایتون و داده‌های موجود، میزان هوشمندی تمامی 6 بعد شهر هوشمند در کلان‌شهر تبریز بررسی شدند.

 

محاسبه و تجزیه و تحلیل معیارها و شاخص‌های شهر هوشمند

در این بخش و با استفاده از داده‌های موجود، میزان هوشمندی کلان‌شهر تبریز در محیط برنامه‌نویسی پایتون بررسی شده است (برای اطمینان از خروجی در محیط پایتون شاخص‌های به‌دست‌آمده از تحقیق، یک بار با استفاده از نرم‌افزار اِکسل تجزیه و تحلیل شدند. نتایج حاصل از تخمین هر دو محیط پایتون و اِکسل یکسان بوده است). میزان هوشمندی این شهر در مقیاس کلان 166/0 از 1 واحد بوده است. بدین منظور داده‌های نرمال‌شدة مرتبط، در هر 6 بعد شهر هوشمند وارد نرم‌افزار شدند و میانگین هریک به دست آمد که درنهایت میزان هریک نسبت به واحد (عدد 1) برآورد شده است.

همان‌طورکه در نمودار 1 دیده می‌شود، با توجه به جداول شش‌گانه زیر در سطح کلان‌شهر تبریز پس از نرمال‌سازی داده‌ها، بُعد محیط ‌زیست هوشمند با امتیاز 26/0 از واحد، بیشترین امتیاز را در میان سایر ابعاد به خود اختصاص داده است؛ این در حالی است که حکمروایی (دولت) هوشمند و زندگی هوشمند با 11/0 و 12/0 از کمترین امتیاز برخوردارند

استفاده‌نکردن از وسایل حمل‌و‌نقل پاک و کم‌مصرف از ضعف‌های بسیار مهم در این منطقه است که حتی در میان شاخص‌های مختلف مربوط به هر بعد و معیار نیز مصرف درست منابع و وجود دغدغه نسبت به محیط زیست یک عامل بسیار مهم در بهبود وضعیت زیست‌محیطی تلقی شده است. اهمیت به گردشگری و روابط بین‌المللی در بعد اقتصادی و تسلط افراد در استفاده از اینترنت و یادگیری علوم جدید در بعد مردم هوشمند از امتیاز بالایی برخوردارند. این امر نشان‌دهندة تمایل افراد به یادگیری و انعطاف‌پذیری برای پذیرش تکنولوژی است و به‌عنوان یک پتانسیل برای شهر محسوب می‌شوند. نقش و اهمیت زیاد فناوری اطلاعات و ارتباطات در شفافیت نظام اداری در دولت هوشمند، میزان اثرگذاری فناوری‌های نوین در کاهش ترافیک شهری در بعد تحرک هوشمند و تعداد وسایل هوشمند به‌ازای هر نفر (گوشی و لپ‌تاپ) در بعد زندگی هوشمند، بیشترین میزان امتیاز را دارند.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود وجود بسترهای فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان یک پتانسیل در این منطقه سبب بهبود و ارتقای سایر ابعاد می‌شود.

همچنین سطح بهداشت در منطقه از وضعیت مناسبی برخوردار نیست و دلیل آن شاید کمبود سرانه پزشکی باشد. همچنین به‌عنوان تهدید نیز محسوب می‌شود. یکی دیگر از ضعف‌های شدید فرهنگی در این کلان‌شهر باوجود فرهنگ غنی، وجودنداشتن موزه‌های فناوری و مجهز به سیستم‌های آنلاین و مجازی است.

 

 

 

 

نمودار 1- ابعاد شهر هوشمند در کلان‌شهر تبریز

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 4- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های محیط زیست هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
محیط ‌زیست هوشمند	جذابیت شرایط طبیعی	میزان ساعات آفتابی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	33/0
		سهم فضای سبز	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0014/0
	آلودگی	ذرات معلق در هوا	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	013/0
	حفاظت از محیط ‌زیست	وضعیت حفاظت از محیط ‌زیست در شهر	پرسش‌نامه	373/0
		اهمیت حفاظت از محیط‌ زیست برای افراد	پرسش‌نامه	86/0
	مدیریت پایدار منابع	استفاده بهینه از منابع آب (در تولید ناخالص داخلی)	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	527/0
		استفاده بهینه از منابع برق (در تولید ناخالص داخلی)	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	09/2

منبع: یافته‌های تحقیق

جدول 5- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های اقتصاد هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
اقتصاد هوشمند	روحیه نوآوری	میزان هزینه تحقیق و توسعه (R & D) برحسب درصد تولید ناخالص داخلی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	47/0
		نرخ اشتغال در بخش دانش‌های دانش‌بنیان	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	18/0
		اختراعات ثبت‌شده به‌ازای هر نفر ساکن	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0002/0
	کارآفرینی	نرخ خوداشتغالی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	84/0
		میزان حمایت از کارآفرینان	پرسش‌نامه	335/0
	بهره‌وری	تولید ناخالص داخلی به‌ازای هر نفر شاغل	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0013/0
	انعطاف‌پذیری بازار کار	نرخ بیکاری	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	1/0
		نسبت اشتغال پاره‌وقت	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	16/0
		میزان اثرگذاری فناوری‌های نوین در میزان اشتغال و نرخ بیکاری	پرسش‌نامه	41/0
	جایگاه ملی و بین‌المللی	حمل‌و‌نقل هوایی مسافران	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سازمان هواپیمایی کشور	41/0
		حمل‌و‌نقل هوایی کالا	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سازمان هواپیمایی کشور	29/0
	گردشگری و تصویر اقتصادی و علائم تجاری	تعداد گردشگران خارجی و داخلی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های آماری سازمان گردشگری و میراث فرهنگی	3/2

منبع: یافته‌های تحقیق

جدول 6- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های مردم هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
مردم  هوشمند	سطح شایستگی (مدرک تحصیلی)	اهمیت به‌عنوان مرکز دانش	پرسش‌نامه	49/0
		جمعیت واجد شرایط در سطح 5-6 طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی آموزش ‌و پرورش	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	021/0
		مهارت‌های زبان خارجی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	107/0
		میزان تسلط افراد در استفاده‌‌کردن از اینترنت	پرسش‌نامه و محاسبات محقق	73/0
	تمایل به یادگیری در طول عمر	مشارکت در دوره‌های زبان و یادگیری زبان انگلیسی	پرسش‌نامه	49/0
		مشارکت در یادگیری برای تمام عمر	پرسش‌نامه	67/0
	تکثر (چندگانگی) اجتماعی و قومی	سهم خارجیان در جامعه	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	308/0
	بین‌المللی‌بودن (جهان وطنی)	مشارکت در انتخابات محلی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های موجود	426/0
		محیط مهاجرت‌پسند (نگرش نسبت به مهاجرت)	پرسش‌نامه	6/0
		میزان دانش در مورد شهر و محله	پرسش‌نامه	6/0
	مشارکت در زندگی عمومی	میزان مشارکت در انتخابات و نظرسنجی‌های شهر	پرسش‌نامه	45 /0
		شرکت در فعالیت‌های داوطلبانه	پرسش‌نامه	47/0
	انعطاف‌پذیری	احساس داشتن یک شغل جدید	پرسش‌نامه	08/0
	خلاقیت	سهم افراد شاغل در صنایع خلاق	-	null

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 7- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های دولت (حکمرانی) هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
دولت  هوشمند	مشارکت در تصمیم‌گیری	تعداد نمایندگان شهر به‌ازای هر نفر (تعداد اعضای شورا و نمایندگان)	محاسبات محقق با استفاده از اطلاعات شهرداری و شورای شهر	134/0
		اهمیت  فعالیت‌های شهرداری برای ساکنان (میزان اطلاعات آنان از حقوق شهروندی و وظایف شهرداری)	پرسش‌نامه	417/0
		میزان دسترسی مردم به اعضای شورای شهر و جلسه با آنها	پرسش‌نامه	21/0
		سهم زنان نماینده شهر	محاسبات محقق با استفاده از اطلاعات شهرداری و شورای شهر	095/0
	حکمروایی شفاف	میزان رضایت از شفافیت نظام اداری	پرسش‌نامه	2/0
		نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در شفافیت نظام اداری	پرسش‌نامه	501/0
		میزان مبارزه با فساد اداری و عملکرد مبتنی بر قانون	پرسش‌نامه	17/0
	خدمات عمومی و اجتماعی آنلاین	دسترسی به سایت‌های انتقادات و پیشنهادها به مدیریت شهری و ارائه پیشنهادات	پرسش‌نامه	25/0
		میزان رضایت از کیفیت خدمات شهری (مدارس و شهرداری و ...)	پرسش‌نامه	32/0
		هزینه‌های تحمیل شده به شهر به‌ازای هر نفر ساکن	-	null
		میزان رضایت از کیفیت خدمات شهری (آب و برق و ...)	پرسش‌نامه	41/0

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 8- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های تحرک (جابه‌جایی) هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
تحرک  هوشمند	دسترسی‌های محلی	شبکه حمل‌ونقل عمومی به‌ازای هر فرد	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	007/0
		رضایت از کیفیت حمل‌ونقل عمومی	پرسش‌نامه	33/0
		رضایت از دسترسی به حمل‌ونقل عمومی	پرسش‌نامه	38/0
	دسترسی‌های ملی و بین‌المللی	میزان استفاده از حمل‌ونقل هوایی در سفر	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سازمان هواپیمایی کشور	248/0
	دسترسی به زیرساخت‌های فناوری ارتباطات و اطلاعات	تعداد کامپیوتر در هر خانواده	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	668/0
		پهنای باند دسترسی به اینترنت در هر خانواده	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات	663/0
		همگامی با فناوری‌های روز دنیا	پرسش‌نامه	508/0
	سیستم حمل‌ونقل پایدار، نوآور و سازگار با محیط ‌زیست	سهم جابه‌جایی سبز (رفت‌و‌آمد غیرموتوری) و استفاده از دوچرخه	پرسش‌نامه	362/0
		ایمنی ترافیکی	پرسش‌نامه	38/0
		میزان اثرگذاری فناوری‌های نوین در کاهش ترافیک شهری	پرسش‌نامه	651/0
		استفاده از خودروهای مقرون‌به‌صرفه (کم‌مصرف و کم‌هزینه)	پرسش‌نامه	206/0

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول 9- طبقه‌بندی ابعاد، معیارها و شاخص‌های زندگی هوشمند

بعد	معیار	شاخص	منبع	میزان
زندگی هوشمند	امکانات فرهنگی	حضور در سینما به‌ازای هر فرد	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	36/0
		بازدید از موزه به‌ازای هر فرد	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	108/0
		حضور در تئاتر به‌ازای هر فرد	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	092/0
		میزان آموزش‌های مجازی به شهروندان	پرسش‌نامه	197/0
	وضعیت بهداشت و سلامت	تخت بیمارستان به‌ازای هر نفر از ساکنین	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0033/0
		پزشک به‌ازای هر نفر از ساکنین (تعداد پزشکان شهر تبریز)	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0016/0
		رضایت از کیفیت سیستم بهداشت شهری	پرسش‌نامه	425/0
	ایمنی فردی	نرخ جرم و جنایت	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	016/0
		میزان مرگ‌ومیر توسط تهاجم	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	038/0
		رضایت از امینت شخصی	پرسش‌نامه	59/0
	امکانات آموزشی	تعداد دانش‌آموز به‌ازای ساکنین	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های آماری گزیده شاخص‌ها و نماگرهای استان آذربایجان شرقی	46/0
		تعداد وسایل هوشمند به‌ازای هر نفر (گوشی و لپ تاپ)	پرسش‌نامه	2/1
		رضایت از دسترسی به سیستم‌های آموزشی رسمی و غیررسمی	پرسش‌نامه	465/0
		رضایت از کیفیت سیستم‌های آموزشی از نظر فناوری نوین	پرسش‌نامه	385/0
	کیفیت مسکن	مساحت متوسط زندگی برای هر ساکن	-	null
		رضایت از وضعیت مسکن شخصی	پرسش‌نامه	56/0
	جاذبه‌های توریستی	تعداد فضای عمومی مجهز به امکانات مجازی (اینترنت رایگان)	پرسش‌نامه	24/0
		تعداد موزه‌های فناوری و مجهز به آموزش مجازی	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	0
	پیوستگی (انسجام) اجتماعی	نرخ فقر	محاسبات محقق با استفاده از داده‌های سالنامه آماری	12/0

منبع: یافته‌های تحقیق

 

 

نتیجه‌گیری

در ورای مشکلات عدیده‌ای که جمعیت روزافزون شهرها و شهرنشینی سریع به همراه دارند، ایده شهر هوشمند به‌عنوان ابزاری نویدبخش برای رسیدن به اهداف توسعه شهری و ایجاد شهری مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات و مشارکت‌محور و همچنین راهکاری برای حل بسیاری از مشکلات شهرهای کنونی، توسط اندیشمندان و طراحان شهرهای بزرگ دنیا مطرح شد و گسترش یافت.

این تحقیق با تکیه بر چهارچوب نظری و با هدف بررسی وضعیت موجودِ تحول هوشمند در کلان‌شهر تبریز انجام شده است. در این راستا، در پژوهش حاضر برای تحقق شهر هوشمند و هریک از ابعاد شش‌گانه آن، در مرحله نخست، زیرساخت‌های ICT بررسی و در مرحله دوم، شاخص‌های تخصصی مربوط به ابعاد شش‌گانه شهر هوشمند در کلان‌شهر تبریز بررسی و سنجش شدند. نتایج بخش نخست تحقیق، ضمن آنکه نشان داد کلان‌شهر تبریز در زمینة شاخص‌های توسعه ICT وضعیت خوبی دارد و از میانگین کشوری نیز بیشتر است. همچنین ثابت کرد این شهر قابلیت تبدیل‌شدن به شهر هوشمند و طی‌کردن مسیر تحول هوشمند را دارد؛ هرچند برای رسیدن به نتیجة قطعی به بررسی شاخص‌های تخصصی مربوط به ابعاد شش‌گانه شهر هوشمند نیاز است؛ زیرا برخلاف تصور مدیران شهری در کشورهای جهان سوم که ICT را شرط کافی برای هوشمندشدن یک شهر می‌دانند، کشورهای توسعه‌یافتة دنیا در تجربه‌های موفق هوشمندسازی شهریشان، سال‌هاست نقش سرمایه‌های انسانی و اجتماعی را به همراه ICT در مرکز توجه قرار داده‌اند و به فناوری اطلاعات و ارتباطات تنها به‌عنوان یک عامل توانمندساز برای هوشمندی شهرها نگاه می‌کنند. در بخش دوم تحقیق که ازطریق یک فرایند دو مرحله‌ای و با بهره‌گیری از محیط برنامه‌نویسی پایتون و داده‌های موجود، میزان هوشمندی کلان‌شهر تبریز محاسبه شده است، نتایج نشان می‌دهند میزان هوشمندی این شهر در مقیاس کلان 166/0 از 1 واحد بوده است. همچنین نتایج به‌دست‌آمده پس از نرمال‌سازی داده‌ها نشان می‌دهند بعد محیط ‌زیست هوشمند با امتیاز 26/0 از واحد، بالاترین امتیاز را در میان سایر ابعاد به خود اختصاص داده است. این در حالی است که حکمروایی (دولت) هوشمند و زندگی هوشمند به‌ترتیب با داشتن 11/0 و 12/0 از کمترین امتیاز هوشمندی برخوردارند؛ ازاین‌رو، به‌منظور ارتقای درجه هوشمندی کلان‌شهر تبریز لازم است ضمن استمرار برنامه‌ها و فعالیت‌های جاری هوشمندسازی مؤلفه‌های محیط ‌زیست هوشمند، اقتصاد هوشمند، مردم هوشمند و جابه‌جایی هوشمند، مسئولان امر روی دو مؤلفه حکمروایی هوشمند و زندگی هوشمند، بیشتر متمرکز شوند و با به‌کارگیری سیاست‌های مناسب، شهر تبریز را در راستای اهداف شهر هوشمند سوق دهند؛ بنابراین، گفتنی است یک شهر هوشمند باید اقتصاد هوشمند، حکمروایی هوشمند، تحرک هوشمند، محیط ‌زیست هوشمند، مردم هوشمند و زندگی هوشمند و نحوه تعامل بین آنها را پیش‌بینی کند؛ اما هیچ شهری را در دنیا نمی‌توان یافت که به یکباره و یکجا شرایط ایدئال هر 6 مؤلفه از شهر هوشمند را داشته باشد؛ بنابراین، به‌منظور تدوین برنامه‌های عملیاتی مؤثر و ترسیم نقشۀ راه ارتقای سطح هوشمندی کلان‌شهر تبریز، شناسایی نقاط ضعف و قوت کلان‌شهر تبریز براساس ویژگی‌ها و مقادیر محاسباتی مؤلفه‌ها، معیارها و شاخص‌های هوشمندسازی و اولویت‌بندی آنها به شرح نتایج، ضروری است الگویی بومی و متناسب با واقعیات محیطی و پیرامونی هوشمندسازی شهر تهیه و اجرا شود که هدف اصلی تمامی پروژه‌های هوشمندسازی شهری است؛ زیرا معیارها و شاخص‌های شهری در شهر هوشمند برخلاف شهر الکترونیک، دیجیتال، خلاق و ... باید در راستای فرهنگ و مشخصه‌های محلی منطقۀ بررسی‌شده باشند و اگر ساکنین به‌عنوان بهترین سنسورهای شهری مدنظر قرار نگیرند، به صرف هزینه‌های هنگفت در زیرساخت فناوری و تمایل‌نداشتن به استفاده از آن منجر می‌شود.

همچنین، در میان شاخص‌های مختلف مربوط به هر بعد و معیار نیز توزیع و تخصیص درست و بهینه منابع، وجود دغدغه نسبت به محیط ‌زیست، اهمیت به گردشگری و روابط بین‌المللی، تسلط افراد در استفاده از اینترنت و یادگیری علوم جدید، نقش و اهمیت بالای فناوری اطلاعات و ارتباطات در شفافیت نظام اداری، میزان اثرگذاری فناوری‌های نوین در کاهش ترافیک شهری و تعداد وسایل هوشمند به‌ازای هر نفر (گوشی و لپ‌تاپ) هرکدام امتیاز زیادی را از آن خود کرده‌اند و به‌عنوان یک پتانسیل برای شهر محسوب می‌شوند؛ بنابراین، وجود بسترهای فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان یک پتانسیل در این منطقه سبب بهبود و ارتقای سایر ابعاد می‌شود؛ ازاین‌رو، مدنظر قراردادن یافته‌های تجربی تحقیق در زمینة شاخص‌ها و معیارهای مختلف هوشمندی کلان‌شهر تبریز بسیار مهم است. براساس شواهد تجربی به‌دست‌آمده، وضعیت نامناسب بهداشتی در منطقه، استفاده‌نکردن از وسایل حمل‌و‌نقل پاک و کم‌مصرف و وجودنداشتن موزه‌های فناوری و مجهز به سیستم‌های آنلاین و مجازی از مهم‌ترین نقاط ضعف کلان‌شهر تبریز در حوزه هوشمندسازی است؛ ازاین‌رو، تجهیز حمل‌ونقل ریلی، توسعه موزه‌های تخصصی فناور و ... تا اندازه‌ای درجه هوشمندی شهر را ارتقا می‌دهند. علاوه بر موارد یادشده، توجه و تمرکز مسئولان کلان‌شهر تبریز برای عملیاتی‌کردن احکام و اهداف برنامه 5 ساله راهبردی - عملیاتی شهرداری کلان‌شهر تبریز که در دی ماه 1398 به تصویب شورای شهر رسیده است، نقش تعیین‌کننده در هوشمندسازی کلان‌شهر تبریز دارد. براساس ماده 66 برنامه مذکور، در ارتباط با حوزه فناوری و هوشمندسازی شهرداری کلان‌شهر تبریز موظف شده است به‌منظور توسعه شهر، شهرداری و شهروند هوشمند، سند برنامه عملیاتی و بومی تبریز هوشمند را براساس تجارب جهانی تدوین کند و برای این منظور لازم است بسترهای لازم برای ایجاد انگیزه و افزایش مشارکت بخش خصوصی در اجرای پروژه‌های تبریز هوشمند، فراهم و نیز بستر و پلتفرم‌های جلب مشارکت شهروندان و هدایت و حمایت از نقش‌آفرینان در هر بعد از هوشمندی ایجاد شود. به‌منظور پایش و ارزیابی مستمر درجه هوشمندی کلان‌شهر تبریز و نیز میزان موفقیت برنامه‌ها و سیاست‌های به‌کارگرفته‌شده درحوزه‌های مختلف هوشمندسازی، لازم است برپایی نظام جامع آماری و داده‌های مبتنی بر اطلاعات مکانی تبریز در اولویت قرار گیرد تا بدین ترتیب مسئولان شهری بتوانند مدیریت شهری هوشمند را تجربه کنند.

 

[1] Denver

[2] Wellington E. Webb

[3] Information and Communications Technology

[4] Kansai

[5] Adelaide

[6] Brisbane

[7] Blacksburg

[8] International Business Machines Corporation (IBM)

[9] Cisco Systems

[10] Siemens

[11] Giffinger

[12] Komninos

[13] Mosannenzadeh & Vettoratob

[14]Marsal- Llacuna et al.

[15] Nano-Bio-Info Technologies and Cognitive Sciences Convergence

[16] Azkuna

[17] Bilbao

[18]Stratigea

[19] Trikalla

[20] De Santis et al.

[21] Joshi et al.

[22] Silva et al.

[23] Fernandez-Anez et al.

[24] Ismagilova et al.

[25] به‌دلیل شرایط متفاوت کشورهای مختلف، تعدادی از شاخص‌های هفتاد و چهارگانه شهر هوشمند بنا بر نظر خبرگان و پژوهشگران این بخش برای کشور ایران معادل‌سازی شده‌اند. آلاوداح (2017) در پژوهش خود با عنوان «مطالعه اکتشافی از طرح‌های شهر هوشمند (تئوری، تجارب و ارتباط آن با پایداری» معتقد است رویکرد شهرهای هوشمند بدون بومی‌سازی نمی‌تواند در شهرهای مختلف به‌صورت یکسان به کار گرفته شود.

تعداد مشاهده مقاله: 1,046

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 314