محدودیت‌های واج‌آرایی در وام‌واژه‌های سه‌هجایی دارای توالی‌ سه‌همخوانی: رویکرد بهینگی

• مقدمه

هجای زبان فارسی در روساخت به صورت CV(C)(C) است (کرد زعفرانلو کامبوزیا، 1385؛ ثمره، 1378  Haghshenas, 1999; Windfuhr, 1997). به عبارت دیگر، در روساخت زبان فارسی سه نوع هجا CV، CVC و CVCC وجود دارد و هجای بدون آغازه و یا دارای خوشه آغازی مجاز نیست. خوشه[1] شامل رشته­ای از همخوان­ها می­شود که درون یک هجا هستند و توالی همخوانی به رشته همخوانی در مرز دو هجا گفته­ می­شود (Pulgram & Mich, 1965:76). به گفته­ حق­شناس (1356 :151) ظهور هجاهای مختلف در جایگاه­های متعدد واژه‌های چندهجایی تابع محدودیت‌های خاصی­ است؛ مثلاً  هجای سنگین CVCC در ساختمان هجایی واژه­های سه­هجایی بسیط فارسی تنها به عنوان آخرین هجا ظاهر می­شود و هرجای دیگری در ساختمان آنها بیاید، قطعاً وام­واژه­ هستند. نگاهی به واژه­های سه­هجایی بسیط که در زیرساخت توالی­های سه همخوانی[2] دارند، نشان می­دهد آنها اغلب وام­واژه هستند و در انطباق با ساخت هجایی زبان فارسی رفتارهای متفاوتی دارند. در برخی واژه­ها، توالی­های سه­همخوانی حاصل ساخت cvcc در هجاهای غیر از هجای آخر هستند  و خوشه پایانی­ با آغازه هجای بعد توالی سه­همخوانی میانی تشکیل می­دهد. این توالی­ها به لحاظ وزنی در زبان فارسی سنگین هستند، اما با ساخت هجایی آن مطابقت دارند و به ندرت بازهجابندی می­شوند. اغلب توالی­های سههمخوانی میانی نتیجه خوشه همخوانی آغازی در هجای دوم یا سوم و پایانه هجای قبل هستند. حضور خوشه آغازی در ساخت هجایی فارسی مجاز نیست و وقوع "بازهجابندی" حتمی ا­ست. به گفته جم (1394:22) انتقال یک همخوان از یک هجا به هجای مجاور "بازهجابندی[3]" نامیده می­شود. درحالی­که در برخی از این توالی­ها برای شکستن خوشه آغازی، بازهجابندی بدون درج واکه انجام می­شود، در اکثر موارد یک واکه در میان خوشه آغازی و یا در ابتدای آن درج می­شود. بنابراین، پرسش اصلی این پژوهش این است: بازهجابندی بدون درج و یا همراه با درج واکه در توالی­های سههمخوانی حاصل از خوشه آغازی تابع چه محدودیت­هایی ا_­ست؟ فرضیه پژوهش: در بازهجابندی توالی­های سههمخوانی اعم از بازهجابندی  بدون درج واکه و یا همراه درج واکه ، هجا تعیین­کننده است. در ادامه، پس از مروری بر پیشینه پژوهش، ساخت هجایی و منشأ توالی سه­همخوانی تشریح می­شود و رتبه­بندی محدودیت­های مؤثر برای دستیابی به ساخت هجایی بهینه در چارچوب بهینگی (  Prince & Smolensky, 2004 ; McCarthy, 2008 )  ارائه و تحلیل می­گردد.

2-پیشینه پژوهش

درباره ساخت هجایی واژه­های زبان فارسی و محدودیت­های واج­آرایی[4] حاکم بر آنها و نیز الگوی گسسته درج در خوشه آغازی وام‏واژه‏ها تحقیقات متعددی انجام شده که در ادامه به برخی از آنها اشاره می­شود:

1-2 ساخت هجایی زبان فارسی

ثمره (1378) درباره ویژگی­های توزیعی آواهای زبان فارسی و محدودیت­های ساختاری  حاکم بر آنها نشان می­دهد خوشه­های درون هجایی دارای بیشترین محدودیت تولیدی هستند و در مرز دو هجا محدودیت تولیدی کمتر است. هر آوا در زنجیره همنشینی و در مجاورت با آواهای دیگر دارای محدودیت یا فشار ساختی[5] است که به کاهش تعداد بالفعل هجاهایی که در ساختمان واژه شرکت دارند، می­انجامد. با توجه به این که زبان فارسی دارای 23 همخوان است، به طور بالقوه 529 خوشه دوهمخوانی دارد و این تعداد تنها در مرز دو واژه تولید می­شوند، زیرا تابع قاعده خاصی نیست و محدودیت همنشینی به صفر می‏رسد. همچنین، بیشترین محدودیت تولیدی بر خوشه‏های درونهجایی اعمال می­شود و تنها 205 خوشه می­توانند درون هجا قرار بگیرند؛ مثلاً خوشه /kt/ تنها در وام­واژه­ای مانند "اکت" یافت می­شود (ثمره، 1378: 130-143).

حق شناس (1356) معتقد است واحدهای آوایی مرکب مانند هجا در ترکیب و همنشینی دستخوش فرایندهای گوناگونی همچون تغییر در برش هجایی می­شوند. تغییر در برش هجایی علاوه­بر به هم زدن ترکیب هجاها، باعث تبدیل هجای سنگین به هجای سبک­تر می‌شود. حق شناس(141:1356) زبان فارسی را فاقد واژه بسیط چندهجایی می­داند که ساخت هجایی cvcc را در آغاز یا میان ساختمان هجایی­اش داشته باشد و معتقد است این ساخت تنها در هجای آخر ظاهر می‌شود.

 کرد زعفرانلو کامبوزیا  (1385 :165 ) با مطالعه ساخت هجایی زبان فارسی برخی محدودیت­های حاکم بر خوشه­های پایانی را برمی­شمارد. برای مثال وی نشان می­دهد در هجاهایی که هسته آن یکی از واکه­های کوتاه /a, e, o/ است همخوان لبی و بیواک /p/ در خوشه همخوانی وجود ندارد. همچنین الزامی به رعایت رسایی در خوشه همخوانی پایانی در اینگونه هجاها وجود ندارد و تنها در هجاهای با واکه کشیده /[6], i, u/ رسایی در خوشه پایانی برآورده می­شود. بعلاوه، در واژه­های زبان فارسی سره مانند "جنگ"  [jaNï]، "تند" , [tond] خیشومی لثوی /n/ تنها با انسدادی واکدار تشکیل خوشه می­دهد. از نتایج این یافته­ها می­توان در بازهجابندی وام­واژه­ها بهره جست.

2-2 الگوی گسسته درج در وام­واژه­ها

در واجشناسی وام­واژه­ها تحقیقات متعددی وجود دارد که اغلب آنها مربوط به الگوی گسسته درج در وام­واژه­ها در زبان­های مختلف از جمله زبان فارسی هستند و غالباً در پی ارائه تبیینی برای الگوی گسسته درج در وام­واژه­ها به عنوان یک راهکار برای شکستن خوشه همخوانی بوده­اند؛ برخی از این مطالعات عبارتند از :

فلیچ­هکر[7] (2001) با مطالعه خوشه­های آغازی در وام­واژه­ها الگوی گسسته درج را برای شکستن این خوشه­ها تبیین  و آن را در چارچوب بهینگی تحلیل می­کند. به باور او انتخاب محل درج در جهت افزایش شباهت شنیداری[8] بین درونداد و برونداد است و در تأیید ادعای خود شواهدی از آزمایشهای تجربی می­آورد مبنی بر اینکه برخلاف خوشه­های صفیری[9] و انسدادی، در خوشه متشکل از آوای گرفته و رسا، برونداد با درج درون خوشه بیشتر از برونداد با درج در ابتدای خوشه به درونداد مذکور شباهت دارد. وی با بسط محدودیت وفاداری درج   DEP-V، درج را در خوشه­های دارای یک صفیری در ابتدای خوشه تبیین می­کند. وی الگوی گسسته درج واکه را در خوشه­های همخوانی آغازی در زبان فارسی با نمودار 1 نشان می­دهد:

( T انسدادی؛ R رسا؛ S صفیری بی­واک؛ Y غلت)

نمودار1- [10] الگوی درج واکه در زبان فارسی براساس ویژگی همخوانهای آغازی (Fleischhacker, 2001)

Diagram 1- Vowel Epenthesis in Persian Based on onset clusters (Fleischhacker, 2001)

خوشه­های دوهمخوانی از صفیری بی­واک + انسدادی (ST) تا انسدادی + رسا (TR) مرتب شده­اند و خوشه­هایی که در سمت راست پیکان عمودی هستند با درج واکه­ در  ابتدا و خوشه­های سمت چپ با درج واکه­ در میان خوشه شکسته می­شوند.

گوسکوا[11] (2001) تحلیلی بهینگی از الگوی گسسته درج در خوشه­های آغازی ارائه می­دهد. وی با مطالعه وام­واژه­های روسی در قرقیزی نشان می­دهد قانون مجاورت هجا و پیوستگی در انطباق هجایی خوشه­های آغازی و الگوی نامتقارن درج مؤثرند. به اعتقاد او، وجود دو حالت برای فرایند درجِ واکه، نتیجه قانون مجاورت هجاست و در حالیکه درج نتیجه عدم جواز خوشه آغازی­ست، محل آن با قانون مجاورت هجا تعیین می­شود. اگر همخوان اول از همخوان دوم رساتر باشد، واکه در ابتدای خوشه درج می­شود (C₁C₂V→VC₁C₂V#). اگر همخوان اول از همخوان دوم کم­رساتر باشد، درج درون خوشه اتفاق می‏افتد (#C1C2V→C1VC2V). جباری و دیگران (1391) راهکارهایی را مطالعه و بررسی­کرده­اند که از سوی فارسیزبانان درهنگام یادگیری زبان انگلیسی و در مواجهه با خوشه همخوانی آغازی به کار رفته است. این مطالعه نشان می­دهد که درج به عنوان راهبرد غالب از سوی زبانآموزان مورد استفاده قرار می­گیرد و تفاوت تنها در محل درج است. آنها از میان دو رویکرد موجود یعنی رویکرد مبتنی بر اصل توالی رسایی و رویکرد فلیچ­هکر مبتنی بر حداکثر شباهت ادراکی بین درونداد و برونداد، رویکرد اول را که قادر به تبیین خوشه­های متشکل از سایشی /s/ و آوای رسا نیستند، نفی کرده و بر اساس رویکرد دوم به تبیین داده­های پژوهش خود پرداخته­اند و در نهایت تبیینی بهینگی از وامواژه­های دارای خوشه آغازی ارائه کرده­اند که در آن مفهوم رسایی منعکس شده است.

قربانپور(2019) در مطالعه انطباق هجایی وام_­واژه­های چهارهجایی درنظریه بهینگی، نشان می­دهد که رفتار این واژه­ها در قبال خوشه آغازی در فارسی تأییدی­ست بر استدلال گوسکوا (2001:2) مبنی بر اینکه وجود دو حالت برای درج واکه نتیجه قانون مجاورت هجاست. او به پیروی از فلیچ­هکر(2001) برای موارد استثنایی /SN/ و /SL/ که در فرایند درج از قانون مجاورت هجا پیروی نمی­کنند، دو محدودیت وفاداری حساس به بافت DEP-V/S_N و DEP-V/S_L  را به محدودیت­های جهانی حاکم بر ساختار هجایی وام­واژه­ها اضافه و چنین استدلال می­کند که حتی در تحلیل فلیچ­هکر هم مفهوم رسایی منعکس شده است و رویه حاکم به نفع قانون مجاورت هجاست . قربانپور غالباً به مواردی می­پردازد که در آنها خوشه آغازی در هجای اول یا جایگاه میانی واژه و در مجاورت یک هجای باز قرار دارد و به توالی سههمخوانی میانی اشاره­ای نکرده است.

در واژه­های سههجایی دارای توالی سههمخوانی، خوشه­های آغازی در هجای میانی و در مجاورت هجای بسته قرار دارند و طرح محدودیت­های جدیدی لازم است تا شرایط برای بازهجابندی بدون درج و تشکیل خوشه پایانی و یا بازهجابندی همراه با درج واکه تبیین شود.

3- روش­شناسی و چارچوب پژوهش

داده­های این پژوهش شامل وام­واژه­های موجود در زبان فارسی ا­ست که در زیرساخت توالی سه­همخوانی­ میانی دارند و در بازنمایی آوایی اغلب سه­هجایی­اند. این وام­واژه­ها در زبان مبدأ چه بسیط باشند، چه مرکب و یا مشتق، همگی در فارسی، بسیط[12] محسوب می­شوند. برای شناسایی آنها، 9725 واژه بسیط سه­هجایی از فرهنگ مشیری (1388) و دهخدا (1385) استخراج و پس از دسته­بندی با استفاده ­از نرم­افزار اکسل، 36 واژه دارای توالی سه­همخوانی استخراج شدند. از این تعداد تنها 3 واژه[13] متعلق به فارسی قدیم با کاربرد مهجور و بقیه وام­واژه­اند. وام­واژه­ها بر اساس فرهنگ ریشه­شناختی زمردیان (1384) و نیز شم زبانی نگارنده به عنوان گویشور در فارسی آوانویسی شده­اند و رایج­ترین تلفظ­ها در بین گویشوران فارسی­ هستند. همچنین بازنمایی واژه­ها نیز در زبان مبدأ با فرهنگ مربوطه مطابقت داده شده است. اغلب وام­واژه­های دارای توالی سه­همخوانی، انگلیسی و فرانسه هستند. انگلیسی 20 نوع هجا دارد و ساختار هجایی آن به­صورت (((C)C)C)V(C(C(C(C)))) است و هجای بدون آغازه و یا خوشه آغازی را مجاز می­شمارد (حق­شناس، 1356 :139). فرانسه نیز 14 نوع هجا دارد و خوشه­ی همخوانی آغازی را مجاز می­داند (هاشمی، 1395 :77). همچنین، در فرانسه رشته آوایی پس از آغازه (rime) که شامل هسته هجا و همخوان پایانه است، در جایگاه غیر از آخر واژه، حداکثر یک همخوان در پایانه دارد تا مانع پیچیدگی غیرضروری پایانه شود (Dell, 1995:5,16). پژوهش حاضر تنها هجابندی توالی­های سه­همخوانی و البته در برخی موارد چهارهمخوانی را در مرز هجاها مطالعه می­کند و به جزئیات مربوط به انطباق آواهای زبان مبدأ با نظام آوایی و واجی فارسی نمی­پردازد؛ ازجمله، همخوان ملازی روان/Ò/  [14] در وام­واژه­های فرانسه در انطباق با فارسی با همخوان تیغه­ای روان /r/ بازنمایی می­شود. بعلاوه، در وام­واژه­های فرانسه خیشومی /m,n/ در پایانه هجا پس از واکه موجب خیشومی­شدگی واکه هجا در روساخت می­شود و سپس حذف می­گردد؛ درحالی­که در فارسی براساس املای کلمه، خیشومی حذف­شده تلفظ می­شود. در هجای اول وام­واژه­هایی مثل "ترانسپورت"، "پلانکتون"  و یا "اسکیت­بورد"، برای اجتناب از خوشه‏های آغازی , /#pl/, /#tr/ /#sk/ واکه بی­نشان [e] بین دو عضو خوشه­ درج می­شود. جدول 1 نوع و بسامد توالی­های همخوانی را همراه با مثال، زبان مبدأ، بازنمایی آوایی واژه در زبان مبدأ و مقصد برای مقایسه دقیق­تر تغییرات آوایی نشان می­دهد:

جدول 1- وام­واژه­های دارای توالی سه­یا چهارهمخوانی در مرز هجا

Table 1-Loanwords with three or four consonant sequences in syllable boundry

در ادامه، توالی­های سه­همخوانی میانی در این واژه­ها با رویکرد گوسکوا (2001) درباره شرایط درج در وام­واژه­ها و در چارچوب نظریه بهینگی Prince & Smolensky, 2004 ; McCarthy, 2008) ) تحلیل می­شوند. گوسکوا (2001:176) برای تبیین انطباق هجایی خوشه­های همخوانی آغازی محدودیت مجاورت هجا [18]را در چارچوب بهینگی طرح می­کند. مجاورت(contact)  دو هجا به معنی توالی آواهای پایانه هجـای اول و آغـازه هجای دوم است و براساس مقیاس رسایی[19] عمل می­کند. به عبارتی؛ رسایی همخوان پایانی یـک هجـا بایـد از رسـایی همخـوان آغـازی هجای بعد بیشتر باشد (Murray & Vennemann,1983:250)؛ مثلاً در واژه فارسی "پرده" /par.de/ رسایی از همخوان رسای /r/ به همخوان انسدادی گرفته /d/ افت می­کند و قانون مجاورت هجا برآورده می­شود. مقیاس رسایی (1) نشان می­دهد واکه­ها از بیشترین و انسدادی­ها از کمترین میزان رسایی برخوردارند:

plosives< fricatives< nasals< liquids< vowels

نمودار 2- مقیاس رسایی (Kager,1999:215)

Diagram (2)- Sonority scale(Kager,1999:215)

گوسکوا (2001:176-178) چنین استدلال می­کند که فرایند درج واکه در وام­واژه­ها در بسیاری زبان­ها  الگویی گسسته و نامتقارن دارد و در دو جایگاه صورت می­گیرد: درج واکه بین دو همخوان خوشه آغازی[20] و درج واکه در ابتدای خوشه همخوانی آغازی[21]. محرک درج، اجتناب از خوشه آغازی­ست و قانون مجاورت هجا تعیین­کننده بهترین جایگاه درج است (Vennemann, 1988;  Murray & Vennemann,1983). اگر همخوان اول از همخوان دوم رساتر باشد، واکه در ابتدای خوشه درج می­شود (C₁C₂V→VC₁C₂V#). اگر همخوان اول از همخوان دوم کم­رساتر باشد، درج درون خوشه اتفاق می­افتد (#C₁C₂V→C₁VC₂V)؛ به­گونه­ای که قانون مجاورت در مرز هجا نقض نشود.

4. ارائه و تحلیل داده

وام­واژه­های دارای توالی سههمخوانی میانی در انطباق با ساخت هجایی زبان فارسی رفتار متنوع و متفاوتی از خود نشان می­دهند و در دو زیربخش معرفی می­شوند. در گروه اول، توالی­ها بدون درج واکه و بدون­ بازهجابندی در زبان فارسی انطباق یافته­اند. اما توالی­های سه­همخوانی درگروه دوم مشمول بازهجابندی بدون درج واکه و یا همراه درج واکه می­شوند و در چارچوب رویکرد بهینگی تحلیل می­شود تا محدودیت­های حاکم بر آنها شناسایی شود.

 1-4. انطباق توالی­های سههمخوانی میانی بدون درج واکه و بدون بازهجابندی در مرز دو هجا

در وام­واژه­های جدول (1) ردیف 18- 20 با حضور ساخت هجایی CVCC در هجای اول و یا دوم و درنتیجه توالی خوشه پایانه­ این ساخت و آغازه هجای بعد ، توالی سه­همخوانی غیرپایانی در مرز هجای اول و دوم و یا هجای دوم و سوم شکل می­گیرد. در نمونه­های (2) برای سهولت ارجاع، به برخی از آنها اشاره شده است (لازم به ذکر است که در واژه­های زیر خیشومی تیغه­ای /n / در پایانه هجا پس از واکه موجب خیشومی­شدگی واکه هجا می­گردد و در روساخت زبان مبدأ به عنوان همخوان در پایانه حضور ندارد، اما در فارسی براساس املای کلمه نوشته و تلفظ می­شود):

نمونه (1)                                         

   /tÒA)s.pÒt/             [te.rAns.port]               ‘transporte’    "ترانسپورت"                            

  " پلانکتون "                           [pe.lAøc.ton]                        ‘plancton’                             / plA)k.t)/

توالی­های سه­همخوانی در نمونه­های (2)، ساخت هجایی همسان با ساخت زبان فارسی دارند و  برای انطباق در زبان مقصد یعنی فارسی به بازهجابندی و یا درج واکه نیازی ندارند؛ مانند توالی سه­همخوانی /ns.p/ بین هجای اول و دوم در وام­واژه "ترانسپورت" .

2-4. انطباق توالی­های سههمخوانی میانی با بازهجابندی بدون درج و یا همراه درج واکه

در وام­واژه­های ردیف 1-17در جدول (1)، در دو هجای متوالی، هجای اول به همخوان ختم می­گردد و آغازه هجای بعدی با خوشه همخوانی شروع می­شود و توالی سه همخوانی میانی و گاه چهارهمخوانی به وجود می­آید. در این نوع توالی­ها، بازهجابندی برای شکستن خوشه آغازی و ارضای محدودیت نشان­داری[22] *COMPLEX^ONS که خوشه آغازی را مجاز نمی­داند، ضروری است. تناوب­ها در  نمونه­های (3) نشان می­دهند انطباق در برخی توالی­های دارای خوشه آغازی به کمک بازهجابندی بدون درج واکه و در برخی با فرایند درج واکه انجام می­شود. حتی گاهی بازهجابندی خوشه آغازی در توالی میانی هم بدون درج واکه و هم با درج واکه انجام می­شود:

نمونه (2)

الف) بازهجابندی بدون درج واکه

ب) بازهجابندی با درج واکه

  ج) بازهجابندی بدون درج واکه و همراه با درج واکه

در توالی­های گروه (الف) در نمونه­های فوق، خوشه آغازی دوهمخوانی متشکل از صفیری بی­واک + انسدادی و دارای افت رسایی است، برای شکستن خوشه آغازی و ساخت هجایی قابلِ قبول در زبان فارسی و نیز حفظ ترتیب اجزای وام­واژه، بازهجابندی بدون درج انجام می­شود. طی بازهجابندی عضو اول خوشه دو همخوانی آغازی به پایانه هجای ماقبل که دارای یک ظرفیت خالیست، منتقل می­شود و خوشه دوهمخوانی در ابتدای هجای دوم به­ آغازه یک همخوانی تبدیل می­گردد و خوشه پایانی در هجای قبل شکل می­گیرد. این بازهجابندی، با ساخت هجایی فارسی مبنی بر پذیرش حداکثر دو همخوان در پایانه هجا منافاتی ندارد و خوشه آغازی ساده می­شود و رسایی در مرز هجا نیز برآورده می­گردد. در توالی­های گروه (ب) برای شکستن خوشه آغازی فرایند درج واکه رخ می­دهد، به­گونه­ای­که رسایی در مرز هجا نقض نشود. در این موارد هنگامی که پایانه هجای قبل ظرفیت خالی دارد و خوشه آغازی متشکل از انسدادی + رسا و دارای افزایش رسایی­ست، برخلاف نمونه­های (الف) بازهجابندی بدون درج و انتقال عضو اول خوشه آغازی به پایانه هجای موجب افزایش رسایی در مرز هجا و نقض قانون مجاورت هجا می شود، پس درج واکه بین دوعضو خوشه­­ آغازی ضروری است. همچنین وقتی­که پایانه­ هجای قبل از خوشه­ آغازی، پیش­تر با دو همخوان پر شده باشد،  بازهجابندی بدون درج ممکن  نیست و خوشه­ آغازی ناگزیر با فرایند درج واکه می­شکند به­گونه­ای­که رسایی در مرز هجا نقض نشود. در گروه (ج) خوشه­ آغازی سه­همخوانی درونداد موجب تشکیل توالی چهارهمخوانی در مرز هجا شده است و بازهجابندی هم بدون درج و هم همراه با درج واکه انجام می­­شود تا ضمن رعایت رسایی در مرز دو هجا، از دو بار درج واکه جلوگیری کند.

در همه این نمونه­ها، بنابر استدلال گوسکوا (2001:176) محرک درج، عدم جواز خوشه­ آغازی می­باشد و قانون مجاورت هجا تعیین‏کننده است تا رسایی در مرز هجا نقض نشود. ازاین­رو در بازهجابندی این توالی­ها، تعامل محدودیت­های نشانداری مجاورت هجا  SYLL-CON و *COMPLEX^ONS  ،ONSET و محدودیت­های پایایی[23] ضد درج واکه Dep-V و ضد درج همخوان Dep-C و نیز محدودیت نشانداری *COMPLEX^COD با یکدیگر تعیین­کننده­ی نوع بازهجابندی­ست که بدون درج واکه و یا همراه درج واکه انجام شود. در زبان فارسی دو محدودیت نشانداری حضورآغازه ONSET و پرهیز از خوشه آغازی *COMPLEX^ONS هرگز نقض نمی­شوند و تخطی از هر کدام مهلک بشمار می‏رود و بالاتر از سایر محدودیتها رتبهبندی می­شوند. محدودیت پایایی ضد درج پایین­تر از محدودیت مجاورت هجا   SYLL-CON رتبه­بندی می­شود تا امکان درج در خوشه­ آغازی در هنگام افزایش رسایی فراهم شود. هنگام بازهجابندی بدون درج، واکه­ای افزوده نمی­شود و ارضای محدودیت خوشه آغازی *COMPLEX^ONS تنها به تشکیل خوشه­ همخوانی پایانی در هجای قبل و نقض محدودیت نشانداری *COMPLEX^COD می­انجامد که از تخطی­های رتبه پایین محسوب می­شود و مهلک نخواهد بود. این محدودیت­  در مرتبه پایین­تر از محدودیت درج واکه قرار می­گیرد تا مانع بازهجابندی با درج واکه در خوشه­های آغازی دارای افت رسایی شود. افزون بر این، در بازهجابندی همراه فرایند درج، به صورت پیشفرض واکه­ بی­نشان پیشین نیم­بسته­[24] [e] درج می‏شود و در مواردی که واکه هجای بعدی پسین است، در مشخصه پسین[25] با آن هماهنگ و به صورت [o] بازنمایی می­شود. ازین­رو، طرح محدودیت AGREE[+back] که از خانواده محدودیت­های AGREE[F] (لومباردی[26]، 1996؛ به نقل از جم، 1397 :72)  است، باعث می­شود تا در وام­واژه­هایی که در هجای مجاور واکه پسین دارند ، واکه درج شده در مشخصه پسین با واکه هجای مجاور هماهنگ شود. محدودیت اجباری بودن آغازه در هجای فارسی به درج انسداد چاکنایی [/] در جایگاه آغازه­ تهی می­انجامد و محدودیت ضد درج همخوان DEP-C که از درج غیرضروری همخوان جلوگیری می­کند، پایین­تر از سایر محدودیت­ها رتبه­بندی می‏شود. این محدودیت­ها در ادامه به ترتیب تعریف شده­اند.

(1) ضرورت وجود آغازه در هجای زبان فارسی

ONSET: هجای بدون آغازه مجاز نیست(Prince & Smolensky, 1993).   

(2) خوشه آغازی مجاز نیست

*COMPLEX^ONS: خوشه آغازی مجاز نیست (Prince & Smolensky, 1993).    

(3) محدودیت مجاورت هجا

:[27]SYLL-CON افزایش رسایی همخوان­ها در مرز دو هجا مجاز نیست (;Gouskova, 2004  McCarthy, 2008:229).  

 (4) AGREE[+back]

واکه درج­شده باید در ارزش مشخصه پسین با واکه ]+پسین[ هجای مجاور خود یکسان باشد.

(5) محدودیت پایایی ضد درج واکه

 DEP-V : درج واکه مجاز نیست؛ هر واکه درونداد دارای واکه­ی متناظر در برونداد است (McCarthy, 2008:249-250).

(6) پایانه­ پیچیده مجاز نیست                                                                               

 :*COMPLEX^COD وجود خوشه همخوانی در پایانه هجا مجاز نیست (  Kager, 1999:96)

(7) محدودیت پایایی ضد درج همخوان

DEP-C : درج همخوان مجاز نیست (McCarthy, 2008: 174,250).

در نهایت، رتبه­بندی (8)  بازهجابندی  را در توالی­های سه­همخوانی میانی حاصل از خوشه آغازی  در وام­واژه­های سه­هجایی تبیین می‏کند:

(8) مرتبه­بندی نهایی محدودیت­های حاکم بر توالی­های سه­همخوانی حاصل از خوشه آغازی 

ONSET; *COMPLEX^ONS>>SYL-Con>>AGREE[+back]>> Dep V>>*COMPLEX ^COD >> Dep- C

در تابلو (1) بازهجابندی بدون درج واکه در توالی­هایی که خوشه آغازی درونداد دارای افت رسایی­ است، تحلیل شده است.

تابلو 1- تحلیل بهینگی "انستیتو"

Tableau 1- Tableau for Input /Enstity/ (from French)[28]

در تابلو (1) نقض دو محدودیت Onset و *COMPLEX^ONS به یک اندازه مهلک است، بنابراین نسبت به هم رتبه­بندی نمی­شوند و با خط­چین از هم جدا می­شوند. در ابتدا، گزینه­ (e) که به درونداد وفادار است به دلیل تخطی مهلک از بالاترین محدودیت­ها یعنی آغازه­ پیچیده و هجای بدون آغازه  از دور رقابت خارج می­شود. هیچ­یک از گزینه­ها محدودیت مجاورت هجا را نقض نکرده­اند، زیرا خوشه­ آغازی درونداد افت رسایی دارد. همچنین، محدودیت AGREE[+back] هم در هیچ بروندادی نقض نمی­شود، زیرا واکه­ای درج نشده است. گزینه­های(b)، (c) و (d) با درج واکه برای شکستن خوشه­ آغازی /st/، محدودیت رتبه­ بالاتر بعدی یعنی DEP-V را نقض می­کنند و بدساخت می­شوند. درنهایت، گزینه­ (a) طی بازهجابندی بدون درج، با انتقال همخوان اول خوشه­ آغازی به پایانه­ هجای قبل، بر خوشه­ آغازی غلبه می­کند و با تشکیل پایانه­ پیچیده و نقض محدودیت رتبه­ پایین­تر *COMPLEX^COD، برنده رقابت می­شود.

در تابلو (2) و (3) بازهجابندی با درج واکه به کمک وام­واژه­های "آرتروز" و "گانگستر" مورد تحلیل قرار گرفته است. (لازم به ذکر است که همخوان ملازی روان/Ò/  در بازنمایی وام­واژه­های فرانسه مانند "آرتروز" در فارسی با همخوان تیغه­ای روان /r/ انطباق می­یابد).

تابلو2- تحلیل بهینگی "آرتروز"

Tableau 2- Tableau for Input /AÒtÒoz / (from French)

تابلوی(2) نشان می­دهد گزینه پایای (c) خیلی زود از دور رقابت خارج می­شود، زیرا علاوه بر آغازه پیچیده، هجای بدون آغازه دارد و بالاترین محدودیت­ها یعنی*COMPLEX^ONS و ONSET را نقض می­کند. پس، رقابت سایرگزینه­ها که این محدودیت­ها را رعایت کرده‏اند، به محدودیت نشانداری Syll-Con کشیده می­شود. گزینه­های (d) و (e) این محدودیت را نقض کرده­اند و تخطی مهلک انجام می­دهند، زیرا در گزینه (d) بازهجابندی بدون درج و جابجایی /t/ به پایانه هجای قبل، باعث نقض رسایی در مرز هجا می­شود و گزینه (e) برای شکستن خوشه آغازی درونداد /tr/ در ابتدای آن واکه­ درج می­کند و برونداد حاصل از پایانه /t/ به آغازه /r/ در هجای بعدی دارای افزایش رسایی­ در مرز هجا می­شود. در هر دو گزینه (a) و (b) با درج درون خوشه آغازی درونداد /tr/ رسایی در مرز هجا برآورده شده است، اما در رقابت بر سر محدودیت AGREE[+back] ، در گزینه (b) واکه­ درج­شده با واکه پسین هجای بعد هماهنگ نشده و محدودیت AGREE[+back] نقض می­شود و در نهایت، گزینه (a)  با نقض محدودیت­های رتبه کمتر گزینه بهینه می­شود.

وام­واژه­ای مانند " گانگستر" /gaN.ster/ در بازنمایی آوایی زبان مبدأ، توالی سه­همخوانی در مرز دو هجا دارد. اما خیشومی نرمکامی /N/ به عنوان یک همخوان، در فهرست واج­های زبان فارسی وجود ندارد و برحسب املای واژه یعنی’  ‘gangster و در انطباق با همخوان‏های زبان فارسی، توالی] [JŠ در پایانه هجای اول بازنمایی و صورت[gAJŠ.ster]  تولید می­شود. با این بازنمایی امکان بازهجابندی و انتقال عضو اول خوشه به پایانه هجای قبل وجود ندارد و چون خوشه آغازی درونداد /st/ دارای افت رسایی­ست، در ابتدای آن واکه [e] درج می­گردد تا ضمن شکستن خوشه­ آغازی، محدودیت مجاورت هجا نیز رعایت گردد و ساخت [gAJ.Šes.ter]  تولید می­شود.

تابلو 3- تحلیل بهینگی "گانگستر"

Tableau 3- Tableau for Input /gaN.ster / (from English)

ارزیابی "گانگستر" در  تابلو (3) نشان می­دهد گزینه­های (d) و (e) با نقض محدودیت­های رتبه بالاتر یعنی *COMPLEX^ONS و Onset  تخطی مهلک دارند و از رقابت خارج می­شوند. رقابت سایر گزینه­ها بر سر محدودیت بعدی یعنی SYLL-Con نشان می­دهد در گزینه (c) درج واکه درون خوشه آغازی درونداد/st/ باعث می­شود رسایی از انسدادی کامی /ï/ به سایشی/s/ در مرز هجا افزایش یابد و محدودیت بالاتر SYLL-CON نقض و این گزینه بدساخت شود. چون واکه پسینی در هجای بعد وجود ندارد محدودیت AGREE[+back] هم در هیچ بروندادی نقض نمی­شود. در رقابت دو گزینه (a)، (b) بر سر محدودیت بعدی DEP-V هر دو گزینه با درج در ابتدای خوشه آغازی درونداد /st/ این محدودیت را به یک اندازه­ نقض کرده­اند، پس رقابت به محدودیت *COMPLEX^COD با رتبه بلافاصله کمترکشیده می­شود. اما درگزینه  (b) وجود خوشه پایانی/øï/ باعث نقض محدودیت پایانه پیچیده می­شود و از دور رقابت خارج می­شود. بنابراین، گزینه (a) اگر چه مانند گزینه (b) با درج واکه در ابتدای خوشه آغازی درونداد /st/ محدودیت درج را نقض کرده است، بدون تشکیل خوشه پایانه و درج غیرضروری همخوان، با نقض محدودیت­های کمتر پیروز رقابت است.

در تابلو (4) بازهجابندی بدون درج واکه و همراه با درج واکه در توالی­ همخوانی میانی تحلیل شده است. برای مثال، وام­واژه­ای مانند "سنسکریت"/sQn.skrit / با داشتن آغازه سه­همخوانی /skr/ دارای توالی چهارهمخوانی/n.skr/ در مرز دوهجاست و هم مشمول بازهجابندی بدون درج و هم درج واکه می­شود. به­طوری­که، طی فرایند بازهجابندی، عضو اول آغازه یعنی /s/ به پایانه هجای قبل که یک ظرفیت خالی دارد، منتقل می­گردد و به دلیل اینکه رسایی از /s/ به /k/ افتان است، این انتقال به نقض محدودیت مجاورت هجا نمی­انجامد. درادامه، واکه [e] درون خوشه /kr/ که متشکل از انسدادی + رسا و دارای افزایش رسایی­ست، درج­می­گردد و صورت  [sAns.ce.rit] بازنمایی می­شود. درتولید حاصل، محدودیت مجاورت هجا، حضور یک همخوان درجایگاه آغازه و حذف خوشه در ابتدای هجا رعایت شده است و با ساخت هجایی زبان فارسی انطباق دارد.

تابلو 4- تحلیل بهینگی "سنسکریت"

Tableau 4- Tableau for Input /sanskrIt/ (from English[29])

طبق تابلوی (4)، گزینه پایای(b) به دلیل نقض محدودیت آغازه پیچیده *COMPLEX^ONS خیلی زود از دور رقابت خارج می­شود. در رقابت سایر گزینه­ها بر سر محدودیت بعدی یعنی Syll-Con، گزینه (d) به دلیل تخطی از آن رد می­شود؛ زیرا درج واکه در ابتدای خوشه آغازی درونداد /sc/ به صورت /esc/ باعث افزایش رسایی از /c/ به /r/ در مرز هجا و نقض محدودیت بالاتر  SYLL-CONمی­شود. محدودیت AGREE[+back] به دلیل نبود واکه­ پسین در هیچ بروندادی نقض نمی­شود. در نتیجه، رقابت گزینه­های (a)، (c) و (e) به محدودیت بعدی DEP-V کشیده می­شود. همه این بروندادها محدودیت DEP-V را نقض می­کنند اما گزینه (e) و (c) به دلیل اینکه محدودیت DEP-V را دوبار نقض می­کنند از صحنه رقابت خارج می­شوند. بنابراین، گزینه (a) بهینه­ است، زیرا دفعات کمتری آن را نقض کرده است. گزینه (a) از یک طرف با بازهجابندی و تشکیل پایانه /ns/ از درج غیرضروری واکه اجتناب می­کند. از طرفی دیگر، با درج درون خوشه /cr/ رسایی را در مرز هجا رعایت می­کند و با نقض تنها یکبار محدودیت ضد درج و نقض محدودیت رتبه پایین­تر پایانه پیچیده در رقابت برنده می­شود.

مطالعه توالی­های سههمخوانی در وام­واژه­های سه­هجایی موجود در زبان فارسی نشان می­دهد در رویکرد بهینگی بازهجابندی بدون درج واکه و یا همراه با درج واکه که به ظاهر قواعد متفاوتی هستند، با هم همسو و همنوا می­شوند تا از خوشه آغازی اجتناب شود. در این میان،  قانون مجاورت هجا عاملی تعیین­کننده در بازهجابندی این وام­واژه­هاست. جدول (2)  توالی­های سه­همخوانی میانی و در برخی موارد چهارهمخوانی را نشان می­دهد که از خوشه­های آغازی درونداد حاصل می­شوند و الگوی گسسته درج در آنها دیده می­شود:

جدول 2-توالی­های سه­همخوانی میانی حاصل از خوشه آغازی

Table 2- Three Consonant Sequences of a Complex Onset Origin

5- نتیجه­گیری

با مطالعه واژه­های بسیط سههجایی موجود در زبان فارسی که دارای توالی سههمخوانی در زیرساخت هستند، در چارچوب بهینگی نتایج زیر بدست آمد:

• همه واژه­های دارای توالی سه­همخوانی، بجز 3 مورد، وام­واژه از زبان­های دیگر بخصوص انگلیسی و فرانسوی هستند.
• این وام­واژه­ها از نظر منشأ توالی­ها دو نوع هستند: الف) وام­واژه­هایی که حضور ترکیب هجایی cvcc در هجای اول و یا هجای دوم به توالی سه­همخوانی می­انجامد. ب) وام­واژه­هایی که توالی سههمخوانی حاصل وجود خوشه همخوانی درآغازه هجای دوم و یا سوم است.
• در وام­واژه­های که توالی سههمخوانی حاصل خوشه آغازی­ست، وقوع بازهجابندی بدون درج واکه و یا با فرایند درج واکه صددرصد و اجباری است.
• در رویکرد بهینگی بازهجابندی بدون درج واکه و یا همراه با درج واکه که به ظاهر قواعد متفاوتی هستند، با هم همسو و همنوا می­شوند تا از خوشه­ آغازی اجتناب شود.
• همنوایی و وحدت عملکرد این فرایندها برای اقناع محدودیت عدم جواز خوشه آغازی، با طرح محدودیت نشان­داری اجتناب از خوشه آغازی و تعامل میان محدودیت­های نشان­داری و پایایی تبیین می­شود.
• مطالعات نشان می­دهد استدلال گوسکوا (2001) درباره نقش ­ قانون مجاورت هجا (SCL) نهتنها الگوی گسسته درج در خوشه آغازی را توضیح می­دهد، بلکه بازهجابندی این وام­واژه­ها را نیز تبیین می­کند. بعبارتی؛ بازهجابندی بدون درج واکه و تشکیل خوشه­ پایانی در پایانه هجای قبل منوط به برقراری رسایی و رعایت قانون مجاورت هجا در مرز هجاست.
• در وام­واژه­های دارای ساخت هجایی همسان با ساخت هجایی زبان فارسی که حاصل جود ساخت cvcc در هجای اول و یا دوم هستند، با وجود اینکه توالی همخوانی به سنگینی هجا منجر می­شود، فرایندهای واجی رخ نمی­دهد و حتی در صورت رخداد، اختیاری­ست.
• در وام­واژه­هایی که توالی سه­همخوانی حاصل خوشه آغازی در هجای اول یا دوم ا­ست و اعضای خوشه افت رسایی دارند، همواره رسایی در مرز هجا برآورده می­شود. بنابراین اگر پایانه هجای قبل دارای ظرفیت خالی باشد، بدون نیاز به درج واکه بازهجابندی انجام می­شود و محدودیت­هایی مانند پرهیز از خوشه آغازی، محدودیت ضد درج و محدودیت پرهیز از خوشه پایانی به بازهجابندی بدون درج واکه می­انجامند.
• در وام­واژه­هایی که توالی سه­همخوانی حاصل خوشه آغازی­ست و اعضای خوشه افزایش رسایی دارند، بازهجابندی به کمک فرایند درج واکه انجام می­شود. در این واژه­ها علاوه بر محدودیت­هایی همچون پرهیز از خوشه آغازی، محدودیت ضد درج و محدودیت پرهیز از خوشه پایانی ، محدودیت مجاورت هجا مانع از هجابندی بدون درج و نقض رسایی در مرز هجا می­شود.
• در میان داده­ها در وام­واژه­هایی مانند "سانسکریت" که خوشه آغازی سه همخوانی در هجای دوم موجب توالی چهارهمخوانی می­شود، هر دو فرایند بازهجابندی بدون درج واکه و فرایند درج واکه رخ می­دهند.
• عدم رخداد فرایند حذف همخوان در توالی­های سههمخوانی و وقوع بازهجابندی بدون درج واکه یا همراه با درج واکه بین همخوان­های متوالی نشان می­دهد، در وام­واژه­ها در صورت حذف، بازیابی صورت واجی کلمه در توالی­های همخوانی برای گویشور غیربومی زبان مبدأ غیرممکن و یا مشکل است؛ بنابراین با حفظ توالی­های موجود در مرز هجاها با کمک بازهجابندی بدون درج و یا همراه با درج واکه، ساخت هجایی آن را در زبان مقصد مطابقت می­دهد. حال آنکه در واژه­های بومی فارسی مانند "دستگیره" که با حذف /t/ در توالی سههمخوانی /stï/ به صورت [dasïire]تلفظ می­شود، گویشور فارسی به لحاظ واجشناختی نسبت به حضور /t/ در زیرساخت آگاهی کامل دارد و با علم به این موضوع /t/ را حذف می­کند. این امر تأییدی بر موقعیت ویژه وام­واژه­ها و تلاش برای حفظ تمامی اجزا در هنگام تلفظ است.

[1] cluster

[2] Three-consonant sequence

[3] Re-syllabification

[4] Phonotactic Constraints

[5] Structural Pressure

[6] نگارنده به پیروی از کرد زعفرانلوکامبوزیا (1385) در تحلیل­ها، واکه پسین افتاده را به صورت /A/ نمایش داده است.

[7] Fleischhacker

[8] Auditory similarity

[9] Sibilant

[10] (T انسدادی; R رسا; S صفیری بی­واک; Y غلت)

[11] Gouskova

[12]  از آنجا که مقولات دستوری به ندرت وارد یک زبان می­شوند، ممکن است در زبان مقصد اجزای وام­واژه­ها یعنی وندها و یا تکواژها قابل شناسایی نباشند؛ بنابراین همگی این وام‏واژه‏ها بسیط محسوب می­شوند.

[13] فرنجمشک/fa.randZ.meSc/، اسم به معنی "گیاهی از خانواده نعناع"؛ کرستوان/ca.rast.vAn/، اسم به معنی "قپان و ترازوی بزرگ"؛ کندواله /cond.vA.le/، صفت به معنی "مرد بلندبالای قوی­هیکل".

[14] در فرانسه این همخوان سه واجگونه­ دارد: سایشی ملازی بی­واک [X] در محیط پس از همخوان بی­واک؛ ناسوده ملازی واکدار [Ò+] قبل از همخوان و یا در آخر واژه؛ سایشی ملازی واکدار [Ò]  در سایر بافتها (Jensen, 2004:40-41)

[15] در نظام آوایی اغلب زبان­ها محل تولید همخوان خیشومی تیغه­ای با همخوان دهانی پس از خود همگون می­شود و این فرایند با اصل مرز اجباری (Obligatory countor principle) مطابقت دارد (کرد زعفرانلو کامبوزیا، 1356 :270).  

[16] اگر واژه از شامل یک تکواژ باشد، توالی /ng/ به صورت /Ng/ بازنمایی می­شود؛ مانند  /QNgleU/ و اگر از دو تکواژ ساخته شده باشد به­صورت /N/ بدون /g/  بازنمایی می­شود؛ مانند gQNst«r//.

[17] واژه "سندروم" مانند بسیاری وام­واژه­های دیگر توسط طبقه تحصیل­کرده همچون پزشکان غالباً بدون درج تلفظ می­شود؛ حال آنکه عموم گویشوران جامعه ازجمله افراد غیردانشگاهی که نگارنده با آنها مصاحبه کرده است، آن را با درج [e] تلفظ می­کنند که با واکه هجای بعد هماهنگ می­شود و به صورت[sand(o)rom] بازنمایی می­شود. این بازنمایی فرضیه پژوهش را درباره درج واکه درون خوشه آغازی درونداد /dr/ که دارای افزایش رسایی­ست، تأیید می­کند.

[18] SYLLABLE CONTACT LAW

[19] Sonority Scale

[20] anaptyxis

[21] prothesis

[22] markedness

[23] faithfulness

[24] حق شناس (1356) اصطلاح close-mid, Half-close را برای واکه پیشین نیم­بسته استفاده می­کند.

[25] back

[26] Linda Lombardi

[27] Syllable Contact Law

[28]  در تابلو بهینگی خانه­هایی که در نتیجه­ رقابت نقشی ندارند هاشور می­خورد زیرا نتیجه­ رقابت قبلاً با محدودیت­های دارای رتبه­ بالاتر مشخص شده است( McCarthy 2008: 45).

[29]  "سنسکریت" متعلق به زبان پهلوی است و به دلیل در دسترس نبودن تلفظ پهلوی، تلفظ انگلیسی آورده شده است.