معرفی رسائل‏ العشاق و بررسی شیوة سیفی نیشابوری در آداب کتابت و انشای نامه‏ های عاشقانة فارسی در سدة ششم هجری

1ـ مقدمه

نویسندگان و منتقدان همیشه به منشآت و ترسلات، یکی از شاخه‏های اصلی نثر فارسی، توجه داشته‏اند. «در سده‏های پنجم تـا پایان هفـتم و پـیش از حملة مغول، فن انشا و دبیری به زبان فارسی شکل کاملی گرفت و نویسندگان تألیفات خود را در این فن به‏صورت مجموعه‏های منشآت و آثار راهنمایی کتابت و آثار ادبی دیگر آغاز کردند» (واتابه، 1379: 29). مکاتیب و منشآت دیوانی و اخوانی ساختار مشخصی داشتند. این چهارچوب‏ها در کنار معرفی انواع نامه‏ها و منشآت و نام‏های متعدد و متفاوت آنها و... در آثار ارزشمندی مانند چهار مقالة عروضی سمرقندی و دستور دبیری تألیف محمد بن عبدالخالق میهنی (متوفی بین سال‏های 576‑585) ـ اولی به‏صورت اشاره و دومی به‏صورت مبسوط ـ نوشته شده‏ است؛ البته در سده‏های بعد نیز در آثاری مانند دستورالکاتب، تحفة جلالیه، مناظر الانشاء، التوسل الی الترسل و... به اصول نگارش مکاتیب و منشآت و نیز بیان نکاتی در این ‏باره پرداخته شده ‏است.

1ـ1 ضرورت و اهمیت پژوهش

تاکنون در معرفی رسائل‏العشاق و شیوة نگارش نامه‏های عاشقانه در آن، پژوهشی انجام نشده‏ و مقالة حاضر نخستین پژوهش در این زمینه ‏است. بررسی متن نامه‏ها و مطالبی که سیفی دربارة نامه‏نگاری ذکر کرده است‏، به ما کمک می‏کند تا با ساختار، آداب و فنون نامه‏نگاری در سدة ششم و قبل و بعد آن بیشتر آشنا شویم.

1ـ2 پیشینة پژوهش

مکاتیب و منشآت بخش مهمی از متون ادبی را تشکیل می‏دهند؛ بنابراین در این زمینه، مطالبی در آثاری مانند سبک‏شناسی نثر ملک‌الشعرا بهار، فن نثر در ادب پارسی از حسین خطیبی، سبک‏شناسی نثر تألیف سیروس شمیسا گرد آمده ‏است. در موضوع نامه‏های عاشقانه نیز می‏توان به ده‌ نامه‏ها به‏ویژه ده ‌نامة موجود در منظومة ویس و رامین و نیز نامه‏های عاشقانة موجود در منظومة خسرونامه اشاره کرد.

مقالات بسیاری نیز به بررسی مکاتیب و منشآت فارسی پرداخته‏اند؛ از آن جمله است:

- کتابشناسی توصیفی منشآت، مکاتبات و نامه‏ها، نصرالله صالحی، 1380.

- «دبیری و نویسندگی 1‑6»، محمدتقی دانش‏پژوه، 1349‑1350.

- «ترسل و نامه‏نگاری در ادب فارسی»، فیروز مردانی، 1377.

- «ترسل و انشای فارسی از آغاز تا قرن ششم»، اسدالله واحد، 1378.

- «تاریخچة منشآت در ادب فارسی»، مهدی مهدی‏زاده، 1378.

- «نگاهی به نامه‏نگاری در ادبیات عربی و تأثیر آن بر فن ترسّل فارسی»، سیّد محمد صاحبی، 1388.

- «سیری در ترسل و نامه‏نگاری (بررسی کتاب التوسل الی الترسل، اثر بهاء‏الدین بغدادی)، محبوبه شمشیرگرها، 1389.

- «تحلیل ده‌ نامه فارسی از دیدگاه انواع ادبی»، محبوبة خراسانی و فریده داوودی‏مقدم، 1390.

- «پیشینة ترسل و نامه‏نگاری در ایران از آغاز تا قرن ششم هجری»، علی رمضانی، 1392.

- «بررسی سبکی نثر ترسّل و انشا در عصر صفوی با تأکید بر نامة نامی»، حمید رضائی و محمدابراهیم ایرج‏پور و زهرا نوربخش، 1393.

- «ترسل در عصر تیموری»، سیّد امیر جهادی، 1394.

- بررسی جایگاه منشآت و منشآت‏نویسی در ایران تا پایان قرن هشتم هجری، هادی عارفی، 1394.

- «نامه‏های عاشقانه در مشهورترین منظومه‏های غنایی ادب فارسی»، سمانه جعفری، 1395.

- «سیر تکاملی منشآت در ادبیات فارسی»، هادی حیدری‏نیا و نوشین لاری‏پور و خدیجة پاک‏سرشت، 1396.

از رسائل‏‏العشاق در مقالة «برخی ابیات فارسی از سدة چهارم و اوایل سدة پنجم هجری در چند مأخذ کهن» نوشتة جواد بشری (منتشرشده در فصلنامه کهن‏نامة ادب پارسی، سال دهم، ش اول، بهار و تابستان 1398) صحبت به میان آمده ‏است؛ در مقاله‏ای دیگر با عنوان «فردوسی در رسائل‏العشاق» (منتشرشده در فصلنامة آینة پژوهش سال سی‏و‏یکم مرداد و شهریور 1399) جویا جهانبخش به بررسی برخی اشعار فردوسی پرداخته که در این کتاب آمده است. نکتة جالب اینکه نویسندة این مقاله، سیفی نیشابوری را از آن دست نویسندگانی دانسته که با دریافت مبالغی به رفع سفارش جوانان دلخوش روزگار خویش می‏پرداخته ‏است (جهانبخش، 1399: 256). به نظر می‏رسد این مطلب برداشت شخصی نویسندة مقاله باشد؛ زیرا در کلام سیفی نه از دریافت مزد در مقابل نگارش نامه سخن گفته شده و نه اسمی از جوانان بی‏نیاز و دلخوش به میان آمده ‏است.

2ـ معرفی نویسنده و اثر

2ـ1 سیفی نیشابوری

نویسندة رسائل‌ العشاق و وسایل ‏المشتاق در لباب‏الألباب و به نقل از آن در تاریخ ادبیات در ایران، علی بن احمد سیفی نیشابوری معرفی شده‏ است (عوفی، 1361، ج 2: 159؛ صفا، 1372، ج 2: 626)؛ اما در مقدمة خودِ رساله، نام نویسنده «ابوالمعالی مسعود بن احمد السیفی نیشابوری» آمده ‏است (سیفی، 1399: 2‑3).

صاحب لباب‏الألباب، دربارة وی و کتابش نوشته‏ است: «سیفی که سیف بیان او را رکاکت نبود و عقل را از سماع لطف او ملالت نی نظمش با نظام و نثرش با قوام و تألیفی ساخته‏ است به صد عشق‏نامه که عاشق به معشوق نویسد در معانی و احوال که میان عاشق و معشوق افتد در غایت لطف آمده‏ است و مقبول فضلاء و پسندیدة اماثل است» (عوفی، 1361: 359‑360؛ نیز رک. ربیعی، 1391: 76).

سیفی نیشابوری دارای طبع شعر و علاقه‏مند به غزل و مضامین غزلی و نیز قصاید مصنوع بوده‏ است. شمس قیس رازی در ضمن بحث صنعت اعنات، این چند بیت را از یک قصیدة او ـ که در هر مصراع آن «سنگ» و «سیم» ملتزم شده ـ آورده ‏است:

2ـ2 رسائل‏‏العشاق و ویژگی‏های آن

رسائل‏العشاق در یک مقدمة به‏جا و شایسته در علت نگارش اثر و تعریف مراتب محبت، صدنامة عاشقانه در وقایع مختلف میان عاشق و معشوق و یک خاتمه نگارش یافته‏ است. آنگونه که در مقدمه آمده ‏است، نویسنده این اثر را به نام «فخرالمعالی محمد بن محمود بن زکریا» ثبت کرده است (سیفی نیشابوری، 1399: 3).

در این مقدمه، نویسنده دربارة توانایی شعری خود نوشته است: «چون ایزد تعالی به فضل و کرم خویش مرا طبع شعر ارزانی داشت، میل من به هیچ نوع از انواع اشعار زیادت از آن نبود کی به غزل و از انشاد و انشاء من بیشتر غزل یافته شود که در غزل اوصاف وصال و فراق و جنگ و صلح و وفا و جفا و امثال و اقران آن بسیار آید» (همان: 3).

سیفی کم‏کم درمی‏یابد که با موضوع تغزل انس و الفت بیشتری دارد؛ تا آنجا که افزون‏بر نامه‏های عاشقانه‏ای که برای خویش می‏نویسد، گاه دوستانی هم به او مراجعه می‏کنند تا برایشان نامه بنویسد. در ادامة مقدمه می‏خوانیم: «هرگاه که عشق نامه‏ای از جهت خویش یا ازبهر دوستی که اقتراح کردی انشاء کردمی موافق آمدی که طبع و خاطر من به این نوع گستاخ شده بود و الفت گرفته. پس چون حال چنین بود خواستم که در این معانی رسائلی انشاء کنم و آن را رسائل ‏العشاق و وسایل ‏المشتاق نام نهم بر وقایعی که حادث شود» (همان).

به این ترتیب علاقة سیفی نیشابوری به موضوعات غزلی از یک‏سو و اهتمام وی برای نوشتن عشق‏نامه‏هایی برای خویش و دیگران، سرانجام او را بر آن می‏دارد که مجموعه‏ای از نامه‏های عاشقانه فراهم آورد تا هرکس بخواهد نامه‏ای به معشوق، محبوب یا مخدوم خویش بنویسد، از میان این نامه‏ها به اقتضای واقعة خویش یکی را برگزیند و ارسال کند.

رسائل‏العشاق به‏تازگی به‏صورت نسخه برگردانِ دست‏نویس به همت جواد بشری به بازار کتاب عرضه شده‏ است. در پایان کتاب، فهرست اشخاص و ابیات کتاب به‏صورت الفبایی منظم شده‏ است. به نظر می‏رسد این فهرست با بی‏دقتی و شتابزده انجام شده باشد؛ زیرا برخی از ابیات فهرست‏شده خوانش و ضبطی غلط دارند. احتمال می‏رود این بی‏دقتی در ذکر نام دقیق سیفی نیشابوری بر روی جلد اثر هم وجود دارد؛ درحالی‏که عنوان مؤلف در مقدمه ـ همانگونه که اشاره شد ـ «ابوالمعالی مسعود بن احمد» آمده است، بر روی جلد نام «علی بن احمد» را می‏بینیم.

به هر حال رسائل ‏العشاق و وسایل ‏المشتاق اثر بسزا و بسیار مهمی است و جای آن دارد که از جهات سبک‏شناسی، جامعه‏شناسی و... بررسی و تحلیل شود.

این رساله «دستورالعمل و سرمشقی است ازبرای نگارش نامه‏های عاشقانه که نویسندة سخندانش در آن یکصد نامة عشقی زیبا با نثر فارسی آبدار، ادیبانه و مزین به اشعار ممتاز شعرای بزرگ آورده» (جهانبخش، 1399: 255). البته این رساله اثری کاربردی است و هدف نویسنده آن بوده است که مخاطب بتواند با کمی تغییر، نامه‏ای از این مجموعه را برای ممدوح یا معشوق یا مخدوم خویش بفرستد؛ به همین سبب مانند ترسلات روزگار مؤلف، دارای نثری دشوار و متکلف و سرشار از آرایه‏های ادبی و لغات ناآشنای عربی نیست. در این میان تنها مقدمه و نامة اول و دوم و گاهی بخش‏های آغازین هر نامه، متکلفانه نوشته ‏شده ‏است.

از منظر ادبی در کاربرد صورخیال، تشبیه به‏ویژه اضافة تشبیهی بیشتر از بقیه دیده می‏شود. سیفی از استعاره هم بهره برده ‏است؛ به‏ویژه بارها از صنعت تشخیص برای عناصری مانند دل، جان، دیده و زبان استفاده کرده و زبان حال آنها شده ‏است. مانندِ «... سلطان ظالم و پادشاه جابر که او را عشق گویند تاختن آورده ‏است و تن و جان و دل و دیده را اسیر کرده و بنده برگرفته ولیکن بستر (؟!) نهاده این را به تازیانة بلا همی‏زند و آن را به آتش عشق عذاب همی‏نماید نه این را پرواست که تدبیر خویش کند و نه آن را دل بار همی‏دهد که راه گریز گیرد و هر دو محبوس و مضطرب مانده» (سیفی نیشابوری، 1399: 46‑47).

اغلب جملات، کوتاه و مزیّن به انواع سجع به‏ویژه سجع متوازن هستند. در آغاز نامه‏ها، گاهی نویسنده در آوردن انواع سجع افراط کرده است؛ مانندِ «همه سعادت و سلامت آن زیبا خَلق نیکو خُلق، خوب صورت پسندیده سیرت، آراسته منظر پیراسته مَخبَر که خَلقش از خُلق نیکوتر است و سیرتش از صورت زیباتر و منظرش از مَخبَر لطیف‏تر و مَخبَرش از منظر» (همان: 236).

سیفی از آیات و احادیث، سخنان حکما و بزرگان، ضرب‏المثل‏های فارسی و عربی برای تزیین، تکمیل و تتمیم کلام بهره برده‏ است. ازجمله مثل‏های استفاده‏شدة او می‏توان به این شواهد اشاره‏ کرد: «در بند سگی بودن بهتر از آنک در بند خویش» (همان: 17)؛ «تیر که بر نشانه خواهد آمد آن را بهانه نباید» (همان: 33)؛ «المستحق محروم» (همان: 35)؛ «لاف از کیسة خویش بتوان زد و تیر از جعبة خویش بتوان انداخت» (همان: 107). در اغلب اوقات نیز استفاده از تمثیلات پی‏درپی برای بیان یک موضوع، بر زیبایی و در عین حال اطناب سخن افزوده‏ است؛ برای مثال در پرهیز از صحبت ناجنس در نامة پنجاه‏و‏یکم آورده‏ است: «مرد دانا هرگز خر لنگ را با اسب راهوار بر یک طویله نبندد و روباه ماده را با شیران شرزه به آخور نیارند و بوم منحوس را با همای فرخنده در یک خانه نگذارند و باز سپید شکاری را با کوف و کرکس بر دست نگیرند و گنجشک ضعیف را با طوطی ناقض در قفص نکنند و دیو لعین را با فرشتة روحانی بر دفتر صورت ننگارند و حورالعین بهشتی را با غول بیابانی بر سفره ننشانند» (همان: 233‑234).

از ویژگی‏های برجستة رسائل‏العشاق استفاده از اشعار شاعران سبک خراسانی برای شاهد و مثال است. محمود گاوان در اهمیت استفاده از شعر در رقعه نوشته است: «اولی آن است که عروس عرض مقصود ملبوس لباس نظم باشد، اعم از آنکه خاصّ مرسِل باشد یا از آن غیری. اما خاصه، اولی است؛ زیرا که مظهر فضل مرسل است و اگر از آن غیری باشد در محل نوشتن، از گفتن آن شاعر که گفته ‏است بهتر می‏نماید» (گاوان، 1381: 222). میهنی هم دربارة درج شعر در نامه شرایطی آورده ‏است: «اشعار تر و آبدار و پرحکمت به کار دارد؛ ولکن نه بر وجهی کی سخن گران شود؛ بلکه جایی که سخن لایق بود و بر طریقی کی سبک آید و اگر یک بیت را مجال نیاورد بر مصراعی اقتصار کند کی خفّت مر سخن را دربایسته‏تر از شعر و آرایش» (میهنی، 1375: 37).

سیفی برای توضیح کلام خویش از 1482 بیت از اشعار شاعران برجسته یا گمنام فارسی و گاه عربی مانند فخرالدین اسعد گرگانی، سنایی، فریدالدین عطار (صاحب خسرونامه)، ابوالفرج رونی، ابن‏طلحه، سنجری، عسجدی، مهستی، عمادی غزنوی، ابونواس و نیز خود (سیفی نیشابوری) استفاده کرده ‏است. هدف او از ذکر این اشعار، اغراضی مانند بیان حال، تکمیل معنی، تشبیه و تمثیل، خروج از موضوعی و شروع موضوع دیگر، توضیح یا تأکید و یا تأیید است. این رقم، رسائل‏العشاق را به گنجینه‏ای ارزشمند از اشعار قبل از حملة مغول تبدیل کرده است. بررسی این ابیات نشان‏دهندة تأثیر عمیق ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و خسرونامة فریدالدین عطار بر محتوای رسائل‏العشاق است. در این میان نزدیک به 250 بیت متعلق به مثنوی ویس و رامین به‏ویژه ده‌ نامة آن است. این ده نامه که میان ویس و رامین رد و بدل شده، عبارت‏اند از: در صفت آرزومندی و درد جدایی؛ دوست را به یاد داشتن و خیالش را به خواب دیدن؛ انـدر بـدل‏جسـتن به دوست؛ خشنودی‏نمودن از فراق و امیدبستن بر وصال؛ اندر جفـابـردن از دوسـت؛ اندر نواختن و خواندن دوست؛ اندر گریستن به جدایی و نالیدن به‏تنهایی؛ اندر خبـر دوست پرسیدن؛ در شرح زاری‏نمودن و اندر دعاکـردن و دیـدار دوسـت خواسـتن (گرگانی، 1390: 191‑206). گویا سیفی از این موضوعات و مباحث مطرح‏شده در آنها، الگو گرفته ‏است. حدود پنجاه بیت از ابیات موجود رسائل‏العشاق نیز مربوط‏به خسرونامه به‏ویژه مکاتبات گل و خسرو با هم است که نویسنده به تناسب موضوع، از آنها برای تکمیل کلام استفاده کرده ‏است.

گفتنی است سیفی از دو منظر به اثر خویش نگریسته ‏است؛ از یک منظر، برای او رسائل‏العشاق اثری است که برای آیندگان به یادگار می‏ماند؛ بنابراین از آن با عنوان «کتاب» سخن می‏گوید. پس می‏کوشد با ذکر نام شاعرانی که به ابیات و اشعارشان استشهاد کرده ‏است، به تألیف خویش اعتبار بیشتری بخشد و آن را کامل‏تر کند؛ بنابراین از خوانندگان طلب می‏کند: «از اشعار آنچ درین رسائل‏ درج شده‏ است بعضی آن است که مرا معلوم نبوده ‏است که قایل آن کیست اگر کسی را معلوم باشد اجازت است که نام قایل بر حاشیة کتاب بنویسد و بدان ننگرند و اثبات کنند» (سیفی، 1399: 384‑385). از منظر دیگر رسائل‏العشاق مجموعه‏ای از صد نامه است که هر اهل عشقی اجازه دارد نامه‏ای از آن را برگزیند و به عاشق یا معشوق خویش بفرستد. در این صورت ذکر نام شاعر چه اهمیت دارد؛ به‏ویژه آنکه ممکن است در محتوای کلام و پیوستگی سخن اخلال ایجاد کند. به همین دلیل در خاتمه می‏نویسد: «بر نامه و مراسله نام شعرا بر هیچ‏جای ننویسند نه بر حاشیه و نه در میانه» (همان: 385).

بررسی منشآت و نامه‏های برجای‏مانده در زبان فارسی نشان می‏دهد که در آن متون نیز هرگاه نثر به نظم درآمیخته، نام شاعر ذکر نشده ‏است؛ مگر آنکه شاعر مانند سنایی و خاقانی خود نویسندة نامه باشد که در این صورت برای حفظ هویّت خود و شعرش با جملاتی مثلِ «در این معنی به نظم بازگفته‏ام» (سنایی، 1341: 57)، «این قطعه را هم گفته‏ام» (همان: 49)، «این بیت شاهد حال بی‏حال ساخته‏ام» (همان: 34) به ثبت شعرش پرداخته ‏است.

از مهم‏ترین ویژگی‏های زبانی نثر رسائل‏العشاق عبارت است از:

استفاده از لغات عربی مثلِ فجور، استدراج، رخصت، تصدیع، تهرب، مسدّد، معقد، ممشوق، خیول، نعات، طایع، نکال، اثقاب، اسهاب، تمدح و... ؛ به‏کاربردن لغات، حروف اضافة مرکب و افعالِ ساده یا مرکب یا عبارت فعلی که در این سده کاربرد داشته‏اند و امروز کهنه به شمار می‏روند؛ مانندِ بنه‏گاه، پنداری، همگنان، نامردمی، نامرعی، بلی (بله)، ازبهر آنک، به امضاء‏رسانیدن، خواندن‏گرفتن، از جای برآمدن، به حاصل آوردن، اصغا واجب‏داشتن، استماع‏فرمودن و...؛ کاربرد کهن شیوة نگارش واژه‌ها مانند سیوم (سوم)، نبشته (نوشته)، اومید (امید)، ازبهرآنک (ازبهر آنکه)؛ استفاده از فعل مرکب مجهول (کاربرد صفت مفعولی از مصدر کردن + شد/ آمد) مانندِ یاد کرده ‏شد، غارت کرده ‏شد که بسیار دیده‏ می‏شود؛ استفاده از می و همی به هر دو شکل؛ استفاده از ترکیبات خاصی مانند براطلاق، القصه، بر بدیهه، بر این‏ جمله، فی‏الجمله و... که در متون داستانی این دوره به‏ویژه کلیله و دمنه هم بسیار یافت می‏شود؛ آوردن واو عطف در آغاز کلام مانندِ «و این بنده مجنون از لیلی روزگارست و چون وامق عاشق عذرای زمانه» (سیفی، 1399: 27)؛ بهره‏گیری از یای استمراری و یای بیان شرط و رؤیا و... در پایان افعال مانندِ «دیده همی‏گوید کاشکی من به‏جای گوش بودمی تا با اوصاف آن جمال تلذذی می‏یافتم و دل همی‏گوید چه بودی اگر مرا به مقام دیده قبولی بودی تا به اومید مشاهدة آن نگار ارتیاحی محصّل می‏کردمی» (همان: 22)؛ کاربرد «که تعلیل»؛ ارجاع «او» و «وی» به غیرجاندار؛ استفادة از رای فراموش‏شده یا رای نهادی در جملات مجهول مانندِ «تخم محبت را به آب وفا تربیت کرده‏ آید و شاخ مودت را به آفتاب صفا تقویت داده ‏شود» (همان: 37‑38). گفتنی است بررسی این همه ویژگی مستلزم مجالی گسترده و مقاله‏ای مجزا است.

2ـ3 نشانه‏های خطی اثر

مهم‏ترین ویژگی‏های کتابت این اثر عبارت‏ است‏ از:

1. سه حرف فارسی «گ»، «پ»، «چ» در همه‏جا به‏ترتیب به‏صورت «ک»، «ب»، «ج» آمده ‏است؛ مانندِ بندکان (بندگان)؛ بای وجاهت (پای وجاهت)؛ جون (چون).
2. حرف «ژ» اغلب به‏صورت «ژ»، و گاه به‏صورت «ز» به کار رفته ‏است؛ مانندِ پژمرده؛ تیغ کژ؛ نیام کژ.
3. نوشتن «ی» نکره یا وحدت به‏صورت «ء»: واقعة (واقعه‏ای)؛ درجة (درجه‏ای).
4. استفاده از همزه به‏جای «ی»: سویداء دل (سویدای دل)؛ مولاء راغب (مولای راغب).
5. تشتت در نوشتن مد در آ، اغلب مد در «آ» حذف شده است؛ به‏ویژه زمانی که کلمة شروع‏شده با مد به واژة قبل افزوده شده ‏باشد؛ مانندِ ازان (ازآن)؛ اقران ان (اقران آن).
6. گاهی «که» به‏صورت «کی» نوشته شده‏ است. همچنین در کلماتی مانندِ «آنکه» «که» به‏صورت «ک» آمده‏ است. ازبهرآنک (بهرآنکه).
7. حذف همزه در کلماتی مثل درین (در این)، یا تبدیل آن به «د» مانندِ «بدین» به‏جای «به این».
8. حذف همزه در برخی لغات عربی مانندِ مومنان (مؤمنان)؛ انشا (انشاء).
9. جدا و پیوسته‏نویسی کلمات: «بـ» در همة متن به کلمة بعدِ آن متصل شده است؛ مانندِ بزمهریر (به زمهریر)؛ بسختی (به‏سختی)؛ «است» گاه بدون همزه و متصل به کلمة قبل تحریر شده است؛ مانندِ خوشترست (خوشتر است)؛ فرشتگانست (فرشتگان است)؛ گاهی هم این حذف همزه با حذف «ـه» پایان کلمة قبل همراه است؛ مانندِ برین جملست (بر این جمله ‏است)؛ دیگر نمونه‏های سرهم‏نویسی: ایشانرا (ایشان را)، اهلبیت (اهل بیت)، جانسپار (جان سپار)؛ گاهی هم جدانویسی دیده می‏شود؛ مانندِ راه‏نمای آدمیان (راهنمای آدمیان)؛ «می» و «همی» در همه‏جا به‏صورت جدا از فعل آمده‏اند.
10. بی‏نقطه‏نوشتن برخی کلمات: در گذشته، اغلب علما و اهل ادب و تحریر استفاده از نقطه را توهین به فهم خواننده می‏دانسته‏اند. در رسائل‏ا‏لعشاق، بیشتر حروف نقطه‏دار بدون نقطه نوشته ‎شده‏ است؛ مانندِ دلحوش (دلخوش)؛ حای (جای).

3ـ اصول نگارش نامه‏های عاشقانه در رسائل‏العشاق

سیفی به‏دنبال توضیح شیوة کتابت نامه‏های عاشقانه نیست و به‏جای آن همت خود را صرف آماده‏کردن متن نامه‏ها برای مخاطبانش کرده ‏است؛ ¹ اما در عمل و نیز با ذکر نکاتی که در خاتمه آورده‏ است، آداب نگارش نامه‏های عاشقانه و استرسال را به ما می‏آموزد.

در ادامه، با توجه به نامه‏های موجود در اثر و نیز آنچه نویسنده دربارة مراسلات نوشته ‏است، شیوة نگارش نامه‏های عاشقانه را در سدة ششم بررسی‏ کنیم.

3ـ1 موضوع نامه‏ها

رسائل‏العشاق دربردارندة صد نامه در موضوع عشق و وقایع میان عاشق و معشوق است. عنوان‏های این نامه‏ها عبارت‏اند از:

3ـ2 تحلیل ویژگی‏های نامه‏های عاشقانه (استرسال) در مقایسه با دیگر انواع مکاتیب با توجه به ویژگی‏های ساختار سه‏گانه در منشآت فارسی

در متونی که در فن دبیری و آداب ترسل نوشته شده است، به انواع گوناگون نامه مثلِ رقعه، ملطفه، مواصفه، تذکره، موامره، قصه، منشور، مثال، خلافت‏نامه، فتح‏نامه، عهدنامه، تهنیت‏نامه و تعزیت‏نامه اشاره شده ‏است (میهنی، 1375: 29‑30؛ نیز گاوان، 1381: 188‑189). با این حال در یک تقسیم‏بندی کلی در اغلب متون ترسّل، نامه‏ها و منشآت به سه نوعِ دیوانی، سلطانیات و اخوانیات تقسیم می‏شوند. شیوة نگارش نامه‏های دیوانی و سلطانیات مصنوع و متکلف و اخوانیات ساده‏تر است. اخوانیات نامه‏های محبت‏آمیزی بودند که طبقات گوناگون مردم به یکدیگر می‏نوشتند و جنبة رسمی نداشتند. نویسندگان اخوانیات در گزینش لغات، ابداع مضامین و ترکیبات و آرایش کلام بـه صنایع لفظی و معنوی، مجال وسیع‏تری داشته‏اند. در این تعریف کلی شاید بتوان نامه‏های رسائل‏العشاق را ازجملة اخوانیات به شمار آورد.

از یک منظر دیگر، منشآت شامل دو دسته هستند: دستة اول نامه‏هایی که به قصد درج در مجموعه فراهم نشده‏اند و کارکرد خارجی و عینی داشته‏اند و حقیقتاً برای مخاطب آن ارسال شده‏اند؛ مانندِ مکاتیب غزالی، عتبة‏الکتبه، التوسل الی الترسل و... . دستة دوم مجموعه نامه‏هایی هستند که به قصد آموزش نوشته شده‏اند؛ مانند ترسل منصوری، وجیزه التحریر، دستور الکاتب، مناظر الانشاء و... (شیخ الحکمایی و شعیبی عمرانی، 1399: 18‑20). از آنجایی که منشیان سدة ششم یعنی دبیران سلجوقیان و خوارزمشاهیان به نثر فنی تمایل داشتند، منشآتِ اغلب آنها را به‏صورت کتاب، مدوّن می‏کردند تا سرمشق نویسندگان بعدی شود (شمیسا، 1392: 113).

در رسایل و کتاب‏های منشآت و آداب ترسل، ارکانی برای نامه برشمرده‏اند. میهنی (متوفی بین سال‏های 576‑585) به بخش‏های صدرنامه، وصف اشتیاق، رسیدن یا نرسیدن نامه، در سلام و دل‏نمودگی، بیرون‏شدن از نامه، وصیت، نامه در خواستن، در بیان تشبیب و تخلص و کیفیت آن پرداخته ‏است (میهنی، 1375: 43‑65). صاحب تحفة جلالیه (تألیف بین سال‏های 708‑716 ق.) شش اصل برای ارکان نامه ذکر کرده است: «بدان که ترتیب نامه‏ها بر شش اصل مبنی است: اول اسم الله ـ تبارک و تعالی ـ دوم خطاب، سیّم القاب، چهارم دعا، پنجم حکایت، ششم اسم کاتب» (رودگر، 1383: 38).

در یک تقسیم‏بندی کلی، نامه‏های رسائل‏العشاق سه بخش اصلی دارد: مقدمه یا افتتاح یا ابتدای نامه (رکن صدر نامه)؛ رکن کلام یا متن نامه (رکن شرح اشتیاق)؛ خاتمه نامه (رکن ختم مکتوب). این بخش‏ها دارای زیرمجموعه‏ها و ویژگی‏های زیر هستند:

3ـ2ـ1 افتتاح یا ابتدای نامه (رکن صدر مکتوب)

صدر مکتوبْ قسمت آغازین نامه است و به شیوه‏های ذکر جملات دعایی، نعوت و صفات مخاطب، عبارت‏های شاعرانه و مسجع، توصیف بهار و خزان و اشعار عربی و فارسی در مکاتیب و تراسلات دیده می‏شود (خطیبی، 1366: 414‑421). زیرمجموعه‏های این بخش عبارت‏اند از:

1) عنوان نامه: به بخش آغازین نامه که دربردارندة نام و القاب مکتوب‏الیه و کاتب بوده است، «عنوان» می‏گفته‏اند (شیخ الحکمایی، 1399: 39). میهنی در دستور دبیری نوشته است: «از اول، وضع عنوان چنان بوده ‏است کی بر نیمة راست می‏نبشته‏اند «مِن فلان» و بر نیمة چپ می‏نبشته‏اند «الی الفلان». بعد از آن برای تواضع و احترام مکتوب‏الیه را نام بر خطاب او تقدیم کردند و بر راست نبشتند و نام کاتب بر جانب چپ» (میهنی، 1375: 25‑24). در مناظرالانشا می‏خوانیم که لفظ اول مکتوب مصدر به حرف باء موحده باشد چنانکه «به حضرت» یا «به جناب» یا لفظ «از» در رکن اول ذکر کاتب درآرند (گاوان، 1381: 226‑227).

پس از بررسی این قاعده در مکاتبات و منشآت سدة ششم، شاید بتوان گفت که در انواع نامه الزامی به ذکر نام نویسنده و گیرنده نبوده ‏است؛ حتی در نامه‏های دیوانی و سلطانیات هم گاه موضوع جایگزین اینها شده است. از مجموع هفده نامة موجود در مکاتیب سنایی، ده نامه دارای ذکر مرسل‏الیه است؛ برای مثال در عنوان نامة سوم می‏خوانیم «این نامه را به خواجه احمد بن مسعود نویسد» (سنایی، 1341: 18). از هفت نامة دیگر دو نامه عنوان ندارد. آغاز ِیک نامه افتاده ‏است. چهار نامة دیگر هم که مخاطبشان سرشناس نیستند براساس موضوع عنوان‏گذاری شده‏اند؛ مثل «این نامه به دوستی نویسد به اقتراح مقداری آرد» (همان، نامة سیزدهم: 97). در منشآت خاقانی، گاه نام مرسل‏الیه، گاه نام مرسل و گاه موضوع نامه آمده‏ است. شیوة بهاءالدین بغدادی در هر سه بخش التوسل ‏الی ‏الترسل هم به همین شیوه است. بغدادی در بخش اخوانیات در عنوان نامه‏ها، بیشتر از جملاتی مانند «این رسالت به یکی از جملة بزرگان نبشته می‏آید»، بهره برده و در اندکی هم نام مرسل‏الیه را آورده ‏است.

سیفی افزون‏بر شیوة معمول که اشاره شد، به‏دلیل آنکه برای اثر خود ساختار کتاب را در نظر گرفته‏ است و نامه‏هایش در حکم نمونه و بدون مخاطب مشخص هستند، از ذکر مرسِل و مرسَل‏الیه پرهیز کرده ‏است؛ بنابراین عنوان به این معنا در آغاز نامه‏ها وجود ندارد؛ بلکه نویسنده موضوع نامه‏ها را در بخش عنوان ذکر کرده ‏است. این شیوه در نمونه نامه‏هایی که در مباحث مختلف در کتاب دستور دبیری گرد آمده‏اند نیز دیده می‏شود.

با این حال در خاتمة اثر، سیفی پیشنهادهای زیبا، دارای وزن و دلچسبی را به مخاطبان خود ارائه داده ‏است که اگر مایل بودند در رکن ذکر مرسِل و مرسَل‌ الیه بیاورند:

«اما اگر خواهند بنویسند از عاشق دلسوز به معشوق دل‏افروز و اگر نه، بنویسند ازین عاشق بی‏یار بدان دلبر غدار و اگر خواهند بنویسند از این یار وفادار بدان ماه جفاکار و اگرنه، بنویسند از عاشق بیچاره به معشوق خونخواره و اگر خواهند بنویسند ازین عاجز حیران بدان عامل نادان (؟!) و اگر نه بنویسند از عاشق گریان به معشوقة خندان و امثال این بسیارست. هرکدام که ایشان را خوش‏تر آید بنویسند» (سیفی، 1399: 385).

2) تسمیه: سیفی «بسم الله الرحمن الرحیم» را در آغاز همة نامه‏ها آورده‏ و اغلب پس از تسمیه، جملاتی مانند «و به الحول و القوه»، «و به القوه»، «و به العون»، «و به القوه و الثقه» و... افزوده ‏است. در ذکر این جملات، نویسنده توجهی به رعایت تناسب در انتخاب تسمیه یا جملات بعد از آن با محتوای نامه ندارد. درواقع می‏توان گفت در این بخش به‏ندرت به «قاعدة براعت استهلال» توجه داشته ‏است.

او در خاتمة کتاب آورده‏ است: «در ابتدای نامه که به معشوق خواهند نبشت، بسم الله الرحمن الرحیم ننویسند و بدان ننگرند که من در کتاب نوشته‏ام کی رسوم مکاتبت دیگر بود و عهود استرسال دیگر» (همان: 193).

سیفی در اینجا دو واژة «مکاتبت» و «استرسال» را در تقابل یکدیگر قرار داده ‏است. واژة استرسال در لغت‏نامه‏های عربی به معنی روان و سلیس بودن، طول و تفصیل دادن، خودمانی و صمیمی بودن (استرسل الی) به‏تفصیل صحبت‏کردن و روده‏درازی‏کردن (استرسل فی الکلام) و... آمده ‏است (ر‏ک. آذرنوش، 1380: 234؛ سماحت، 1383: 27 ؛ ابن‏منظور، 1375، ج 11: 282). در متون فارسی لفظ «استرسال» یافت نشد. در تاریخ بیهقی و چهار مقاله به‏جای «استرسال» لفظ «مراسلت» در کنار لفظ «مکاتبت» آمده ‏است. در تاریخ بیهقی می‏خوانیم: «گفتند امیر جز از امروز ما را هرگز دیده ‏است؟ گفت ندیدم. گفتند به هیچ‏وقت ما را با او و او را با ما هیچ مکاتبت و مراسلت بوده ‏است؟ گفت نبوده‏ است» (بیهقی، 1375: 323)؛ «و امیر بغداد که با امیر ماضی صحبت داشت و مکاتبت و مراسلت ازین حدیث بیازرد» (همان: 555).

در چهار مقاله در بخش دبیری آمده است: «و البته نگذارد که هیچ غباری در فضای مکاتبت از هوای مراسلت بر دامن حُرمت مخدوم او نشیند» (عروضی، 1375: 21)؛ «و تکبری کرده و خرده‏ای فروگذاشته و انبساطی فزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد و ملائم مراسلات نداند» (همان: 21).

به این ترتیب به نظر می‏رسد مراد از «استرسال» نامه‏های خودمانی و صمیمانه و احتمالاً ازجملة «اخوانیات» باشد که معمولاً با تسمیه یا حمد الهی شروع نمی‏شده‏اند. می‏توان دلیل این امر را در جایگاه والای «بسم الله الرحمن الرحیم» و عظمت و حرمتی دانست که مسلمانان برای آن قائل‏اند. با این توضیح می‏توان از جملات ذکرشده در تاریخ بیهقی و چهار مقاله هم برداشت دقیق، متفاوت و تازه‏ای داشت.

البته با توجه به آنکه سیفی در خاتمه، واژة کتاب را چند بار به کار برده ‏است ـ مانندِ «نام قایل بر حاشیة کتاب بنویسند» (سیفی، 1399: 385)؛ «بدان ننگرند که من در کتاب نوشته‏ام» (همان: 385) ـ به نظر می‏رسد سیفی در اینجا، لفظ مکاتبت را به معنی نوشته و کتاب به کار برده است.

3) مقدمه یا صدر نامه: دقت در استفاده از القاب یکی از امور مهم و سفارش‏شده در نامه‏نگاری منشیان بوده‏ است. صاحب چهار مقاله ضمن توصیة این امر به‏ویژه در نگارش سلطانیات می‏نویسد:

«و در عنوانات طریق اوسط نگاه دارد و به هرکس آن نویسد که اصل و نسب و ملک و ولایت و لشکر و خزینة او بر آن دلیل باشد؛ الا بکسی که درین ‏باره مضایقتی نموده باشد و تکبری کرده و خرده‏ای فروگذاشته و انبساطی افزوده که خرد آن را موافق مکاتبت نشمرد و ملائم مراسلت بداند درین موضع دبیر را دستوری است و اجازت که قلم بردارد و قدم درگذارد و درین ممر به اقصای غایت و منتهای نهایت برسد که اکمل انسان و افضل ایشان صلوات الله و سلامه علیه می‏فرماید که التکبر مع المتکبر صدقه و البته نگذارد که هیچ غباری در فضاء مکاتبت از هواء مراسلت بر دامن حرمت مخدوم او نشیند» (عروضی، 1375: 21).

محمد نخجوانی نیز معتقد است که «اگر [منشی] شریف را خطاب وضیع کند استخفاف کرده ‏باشد و اگر وضیع را خطاب شریف، استهزا کرده» (نخجوانی، 1395: 29). میهنی هم بر همین اعتقاد است: «هرکجا محترمی را یاد کنند، دعانکردن و تقصیر در آن اهانت شمارند» (میهنی، 1375: 14).

در رسائل‏العشاق یاد و دعای معشوق در آغاز همة نامه‏ها وجود دارد. این رکن در یکی از ساختارهای زیر آمده ‏است:

ـ ذکر دو عبارت در نعت و توصیف خطاب به معشوق و سپس سلام و حرمت یا تخصیص سلام و سپس ذکر جملات توصیفی دربارة عاشق و یا معشوق و یا هر دو:

«آرایش بسیط عالم و آسایش ارواح بنی‏آدم مخصوص است به سلام و حرمت این دلشدة به‏جان‏آمده که نه از آرایش خبر دارد و نه از آسایش اثر. آرایش جز آن نداند که روی چون زر خویش به لعل و درّ همی‏آراید و آسایش جز آن نشناسد کی آتش دل به آب دیده همی‏نشاند و با این همه شب و روز همی‏گوید که الهی هر روزت آن روی را آراسته‏تر دار و آن دل را آسوده و مرفه گردان بفضلک و کرمک» (سیفی، 1399: 82).

«مونس دل بی‏دلان و غمگسار جان غمگینان مخصوص است به سلام و خدمت این بی‏دل غمگین کی نه دلش را از غمان عشق خلاصی است و نه جانش را از بلاء هجر نجاتی، بی‏جمال معشوق بار عشق همی‏کشد و بی امید وصل شراب هجر همی‏نوشد» (همان: 106).

ـ آوردن چند جملة دعایی به‏صورت پیاپی دربارة معشوق. گاه تعداد این جملات به شش یا هفت جمله هم می‏رسد:

«بهشت رویِ آن بهشتی روی همچون بهشت پاینده باد و نعمتش چون نعمت بهشت فزاینده، حور بهشت درگاه او را بنده باد و قصور بهشت بارگاه او را قبه باد. بر دل‏ها همچنان مرغوب باد و در جان‏ها چون حور و قصور و نعمت بهشت محبوب باد» (همان: 189).

«سعادت ازلی و عنایت ابدی مقیم حضرت آن مقتداء خوبان و پیشوای نیکوان باد هر زبانی به ثنای او گوینده و هر روانی در رضای او پوینده باد زبانی که جز ثناء او گوید از بن بریده باد و روانی که جز رضای او جوید از بن رمیده باد» (همان: 39).

اغلب میان توصیفات و محتوای هر بخش، تناسب، ارتباط و وابستگی وجود دارد. این امر باعث زیبایی کلام نویسنده شده‏ است. البته مطالب و توصیفات یادشده در صدر نامه در برخی از صد نامة رسائل‏العشاق، چندان با موضوع و محتوای نامه ارتباط ندارد.

4) ذکر جملة دعایی یا دعای بر پیامبر و آل او: نویسنده اغلب عبارت «بحق محمد و آله» را در پایان مقدمه و قبل از شروع رکن اصلی نامه آورده‏ است. گاهی هم از جملات سوگندی استفاده کرده‏ است؛ مثل «به حق آنکه روشنایی ماه از آیات قدرت اوست» (همان: 328)؛ «به حق آنکه عزّ عزیزان نتایج الطاف اوست» (همان: 367)؛ «به حق آنکه روز مقدور اوست و روزگار مقهور او» (همان: 274).

3ـ2ـ2 رکن کلام (رکن شرح اشتیاق)

این رکن در رسائل‏العشاق شامل این قسمت‏هاست:

1) اما بعد: در همة نامه‏ها، به‏جز اندکی از آنها، نویسنده با فصل‏الخطاب «اما بعد» به‏صورت «اما بعد بفرماید دانستن که» یا «اما بعد بفرماید دانست که» وارد رکن اصلی نامه می‏شود. ازجمله استثناء‏ها در این قسمت می‏توانیم به نامه‏های زیر اشاره کنیم:

- در نامة بیست‏وسیوم (در ناسپاسی و در آن مقّرآمدن) که با هدف عذرخواهی و طلب عفو ناسپاسیِ گذشته نوشته ‏شده است، جملة «اما بعد معلوم رای عالی آن خداوند است که» جانشین جملة فوق شده ‏است.

- در نامه‏های پنجاه‏وهفتم (در فریبندگی معشوق بدعهد)، هشتادو‏نهم (در نکوهش خط‏آوردن) «بداند که»؛ و هفتادویکم (در فراغت عاشق از معشوق) «بخواند و بداند که» جایگزین عبارات فوق شده‏اند. موضوع این سه نامه خشم و ناراحتی عاشق از معشوق و احوال او و حتی قصد عاشق بر ترک و دوری از معشوق است؛ بنابراین آوردن «بداند که» و «بخواند و بداند که» به‏جای جملات محترمانة «اما بعد بفرماید دانستن که» یا «اما بعد بفرماید دانست که»، کاملاً سازگار و مناسب استفاده شده ‏است.

2) متن نامه: این قسمت، بخش اعظم نامه را در بر می‏گیرد و درواقع «همان موضوع اصلی نامه‏ است که بعد از ذکر القاب، عناوین و ادعیه نوشته می‏شود» (واحد، 1389: 178). مطالعة متن رسائل‏العشاق، ما را به حال و هوای غزلیات عاشقانه می‏برد. این مسئله جدای از موضوع نامه‏ها که بیان مباحث عشقی است، ناشی از علاقة سیفی نیشابوری به غزل در شعر است. سیفی دربارة تنوع موضوعات و مضامین کتابش نوشته‏ است: «بسیار اجتهاد کردم تا اغلب وقایع در ضبط و قبض آوردم و مواقع به عدد صد برآمد و در هر واقعه‏ای نامه‏ای انشاء کردم» (سیفی، 1399: 6).

در همة این صد نامه از مذکر یا مونث بودن معشوق سخن به میان نیامده ‏است. الفظ «معشوق و معشوقه» هر دو به کار رفته‏اند؛ اما آنچه مطرح است، عملکرد و وقایع و رفتار عاشق و معشوق در تقابل با یکدیگر است. نگاه سیفی نیشابوری به روابط عاشق و معشوق نگاهی واقع‏گرا و تأثیرگرفته از فرهنگ عامة مردم است. در مقدمة کتاب آمده است:

«و اگر ترکی از معشوق در وجود آید که او را در آن قصدی نبوده باشد و از آن غافل بوده او را بدان سرزنش نباید کرد و تجنی نباید نهاد که بیم قطیعت باشد و در این معنی گفته‏اند که «اول القطیعه التجنی» اما اگر معشوق بدخو بود و بلعجبی و بی‏وفایی و نامردمی کند، روا بود به طریق طعنه و توبیخ و تهدید و تخویف پیش‏رفتن و باشد که این معنی سودمند بود. ازبهر آنکه بعضی از مردمان باشند که ایشان را به عنف به دست توان‏ آورد که به لطف و آنجا که عنف و درشتی باید لطف و نرمی سود ندارد» (همان: 3‑4).

در این صد نامه، عاشق نه بی‏پروایی عشاق برخی از اشعار سبک خراسانی را دارد و نه مانند عاشق سبک عراقی بار فراقی دائمی را تحمل می‏کند. عاشق می‏شود؛ در فراق و وصال می‏افتد؛ در وصف حال خویش به معشوق می‏نویسد؛ گاه به عتاب با معشوق می‏پردازد؛ او را هرجایی می‏خواند و حتی نامة تهدیدآمیز به او می‏نویسد؛ باز عذرخواهی می‏کند؛ به شکوه و شکایت از روزگار و شب هجران و کوتاهی شب وصل و حسرت جدایی می‏پردازد؛ باز به ملامت معشوق متوسل می‏شود و تصمیم می‏گیرد نام او را به زبان نیاورد و از او فارغ شود؛ با توبة معشوق دوباره عاشق، مشتاق دیدار معشوق می‏شود؛ شکر وصال و صبر بر فراق می‏کند؛ برای عیادت او نامه‏ای می‏نویسد و... .

معشوق هم نه کنیز یا غلام سبک خراسانی است و نه چون معشوق سبک عراقی، فرازمینی و دست‏نایافتنی است. انسانی است که گاه در خطاب عاشقانه قرار می‏گیرد؛ از او تعریف و تمجید می‏شود و خود نیز عاشق می‏شود؛ گاه هم ملامت می‏شود و در عتاب قرار می‏گیرد که:

او ناز و سنگدلی و تلخی دارد؛ معشوق را فراموش می‏کند؛ بی‏وفایی پیشه می‏گیرد و گاه نیز بر سر وعده با عاشق می‏آید؛ عشق قدیم تازه می‏شود و هزار ماجرای دیگر که در عالم واقع نیز میان عشّاق صورت می‏گیرد.

ناگفته نماند که سیفی در ترتیب نامه‏ها، نظم خاصی را مدّنظر دارد و می‏کوشد به هر موضوعی، یک بار و در یک نامه از دید عاشق و بار دوم و در نامة بعدی از نظرگاه معشوق بنگرد؛ حتی آنجا که به موضوعی خاص معشوق، مانند وصف خط او می‏پردازد، در یک نامه خط معشوق را با دیدی مثبت و زیبابین می‏ستاید و در نامة بعدی با دیدی انتقادی آن را نکوهش می‏کند (رک. همان: نامه‏های شمارة 90 و 91).

3ـ2ـ3 خاتمه (رکن ختم مکتوب)

خاتمه آخرین قسمت هر مکتوب است. معمولاً مطالب این بخش دربردارندة دستور، توصیه و سفارش به عمّال است و گاهی دربردارندة دعا و آرزو نیز هست که در این صورت با عباراتی مثل «إن‏شاء‏الله» و «الله ولی التوفیق» و... و سپس «والسلام» به پایان می‏رسد (نخجوانی، 1395: 22).

در رسائل‏العشاق همة نامه‏ها (به‏جز پنج نامه 21، 34، 49، 91 و 99) به مصراع، بیت یا ابیاتی پایان یافته ‏است. این ابیات معمولاً در تکمیل یا تأیید کلام آمده ‏است. در خاتمة نامة اول و نامة 99 جملاتی در مفهوم دعا و آرزو نیز دیده می‏شود. در خاتمة نامة اول آمده‏ است: «و هرچند این مراسلت و ترسّل اثقال (؟!) و اسهاب و اطناب یافت؛ اعتماد بر کرم آن خداوندست که إن‏شاءالله باعث ملال و مبنی نفرت نشود و بدین دعا و ثنا و تمدح اختصار و اقتصار کرده‏ شود» (سیفی، 1399: 31). در ادامه، کلام با ابیاتی دعایی پایان یافته‏ است. در خاتمة نامه‏های 6، 10، 25، 33، 37، 41، 55، 87، 94، 95، 97 هم به‏نوعی به ختم کلام اشاره شده‏ است؛ اما بدون ذکر دعا و آرزو؛ مثال:

«چون طرفی از حال خود یاد کردم بدین بیت ختم کنم...» (نامة ششم، ص 49).

«سخن دراز شد بر این ابیات ختم کنم...» (نامة بیست‏وپنجم، ص 121).

«سخن دراز شد بیش از این نتوان افزود و درد بر درد زیادت نتوان کرد بدین ابیات ختم کنم» (نامة نودوهشتم، ص 279).

گاهی هم، نویسنده در پایان کلام به جمع‏بندی مطلب پرداخته ‏است؛ مثال:

«علی‏الجمله در این روزگار هم از عشق پرهیز باید کرد و هم از معشوق دوری باید گزید که اعمار ضایع همی‏شود و یار وافی به دست نیاید...» (نامة هشتادوسوم، ص 333).

«فذلک این سخن و سر جریدة این حدیث آنست که سبب این جدایی درویشی است و علت این رنج و حرمان غم و تفکر بی‏درمی» (نامة هشتادوششم، ص 341).

در چند جا هم، نویسنده به بیان توقع پرداخته ‏است. این توقعات را می‏توان از نوع «توصیه» و «سفارش» دانست؛ مانند:

«توقع آنست که عزم چنان دارد که آن دولت پیاپی باشد و این سعادت دمادم که از جمال دوست هرگز سیر نتوان شد و از وصال معشوق هرگز توشه نتوان داشت و...» (نامة سی‏ویکم، ص 141).

«توقع آنست که این نعمت پیوسته باشد تا بنده به شکرانة بندگی بیفزاید و به فرمان‏برداری زیادت کند که دیدار معشوق در مقابلة بهشت نهاده‏اند و خرمی بهشت از آن است که رقم جاودانی بر وی کشیده‏اند نه انعام او منقطع خواهد شد و نه لذّات آن مندرس خواهد گشت؛ چنانکه قرآن قدیم خبر می‏دهد لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها» (نامة سی‏و‏چهارم، ص 160).

«چشم همی‏دارم که چون کلمات ما مطالعت فرماید و برین معانی واقف شود دل خوش کند و از سر این کراهیت برخیزد و این ابیات از زبان من بر خود خواند...» (نامة شصتم، ص 264).

برای تبیین بهتر مطلب، نامة زیر در چهارچوب گفته‏شده، قرار داده شد:

4ـ نتیجه‏گیری

از بررسی و تحلیل کتاب رسائل‌‏العشاق و وصایای سیفی نیشابوری در خاتمة این اثر، مطالب زیر فهمیده می‏شود:

1) رسائل‌العشاق، دربردارندة صد نامه در موضوع عاشق و معشوق و وقایع اتفاق‏افتادة میان آنهاست که خوانندة امروزی را تاحدودی به یاد مکتب وقوع می‏اندازد. نگاه نویسنده به موضوع عشق و معشوق، روان شناسانه و منطقی است. در این اثر، عاشق و معشوق نامه‏ها افراد و اشخاص واقعی هستند؛ بنابراین برخورد با آنها باید برخوردی پذیرفتنی و منطقی باشد.

 2) سیفی به‏شیوة آموزشی و درسی، ارکان و شرایط خاصی برای نامه‏ها مشخص نکرده است؛ اما با مطالعة مجموعة نامه‏ها و دقت در اشارات مؤلف در خاتمه درمی‏یابیم که وی نامه‏ها را با توجه به ارکانی مانند ابتدای نامه (شاملِ عنوان نامه، تسمیه، مقدمه یا صدر نامه، دعای بر پیامبر اکرم و آل او)، رکن کلام (شاملِ اما بعد و متن نامه) و رکن خاتمه تنظیم کرده ‏است. سیفی کوشیده است هر موضوع را یک بار از دید عاشق و بار دیگر از منظر معشوق بررسی کند.

3) با وجود آنچه‏ گفته‏ شد، نویسنده اثر خود را در ساختار کتاب تنظیم کرده ‏است؛ بنابراین همانگونه که برای اثرش مقدمه (دیباچه)، متن اصلی و خاتمه قرار داده، خود را مؤظف کرده است اگر شعری از شاعری می‏آورد تا حد امکان به نام آن شاعر اشاره کند و نیز از خواننده بخواهد اگر در جایی نام شاعری جا افتاده است، آن را بر حاشیه اضافه کند. او همچنین در آغاز هر بخش (نامه) به ذکر تسمیه پرداخته؛ ³ اما در خاتمة اثر تأکید کرده است که این ساختار مربوط‏به کتاب است و در عهود استرسال نیست؛ بنابراین هرگاه شخصی بخواهد یکی از این نامه‏ها را برای معشوق یا محبوب یا مخدومی بفرستد، لازم است عنوان «بسم الله الرحمن الرحیم» را از ابتدای آن بردارد؛ زیرا این عنوان، اجلّ از آن است که در ابتدای هر نامه‏ای قرار بگیرد. سپس برای ایجادنشدن خلل در پیوستگی کلام سفارش می‏کند در رونویسی و ارسال نامه‏ها نام شاعران حذف شود؛ همانگونه که معمول مراسلات است.

پی‏نوشت

1. در همین روزگار، میهنی نیز در کتاب آیین دبیری یا دستور دبیری به این کار اقدام کرده است و در فصل دوم کتاب خویش، نامه‏های متعددی در موضوعات گوناگون فراهم آورده ‏است (میهنی، 1375: 65‑127).
2. این ابیات در متن خسرونامه بخش نامه‏نوشتن گل به خسرو در فراق و ناخوشی آمده است.
3. مکاتیب سنایی نیز دارای این ویژگی است. یعنی ساختار کتاب دارد. دارای دیباچه است و هر هفده نامة آن با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می‏شود.