گیاهان ماندابی تالاب‌‌ها و چشمه‌‌سارهای لرستان (ایران)

مقدمه

امنیت آبی در حال حاضر به‌‌طور گسترده یکی از چالش‌‌های کلیدی منابع طبیعی در جهان است. مانداب‌‌ها موجب شارژ منابع آب‌‌های زیرزمینی می‌‌شوند. درواقع پوشش گیاهی اطراف چشمه‌‌ها و برکه‌‌ها موجب نفوذ مجدد آب به درون زمین می‌‌شود و بدین ترتیب تاحدودی حیات این اکوسیستم‌ها وابسته به پوشش گیاهی اطراف آنها است. مانداب‌‌های سالم و مولد نقش مهمی در چرخۀ آب، دسترسی به آب و کیفیت آن دارند؛ به طوری که آب مناسب برای شرب و کشاورزی از این منابع تأمین می‌‌شود. آب، گونه‌‌های گیاهی و خاک از ویژگی‌‌های اصلی برای تعیین نوع مانداب است (Mehrnia and Jalili, 2020). گیاهان ماندابی در سراسر دنیا، در باتلاق‌‌ها (Swamp)، مرداب‌‌ها (Marshes)، تورب‌‌زارها (سیاه‌‌آب‌‌ها (Peatlands))، لجن‌‌زارها (Sloughs)، حاشیۀ دریاچه‌‌ها، مسیل‌‌ها و رودخانه‌‌ها، خلیج‌‌ها و مصب‌‌ها و در امتداد سواحل اقیانوس یافت می‌‌شوند؛ به عبارت دیگر آنها در هر مکان مرطوب و ماندابی (Wetlands) یافت می‌‌شوند و اغلب بارزترین مؤلفۀ اکوسیستم هستند (Cronk and Fennessy, 2016). وجود آب در سطح یا در نزدیکی سطح خاک در طول فصل رشد ممکن است به ایجاد بسیاری از شرایط مانداب کمک کند. آب، انتشار اکسیژن را به داخل خاک و ریشۀ گیاهان کاهش می‌‌دهد (Lopez et al., 2013). گیاهان آبزی و ماندابی (هیدروفیت‌‌ها) باید کمبود اکسیژن خاک، غرقابی و خشک‌‌شدن بالقوه، کمبود مواد مغذی، pH کم، شوری زیاد و سایر عوامل محدودکننده را تحمل کنند (Aber et al., 2012). کمبود اکسیژن یا شرایط بی‌‌هوازی باعث تغییرات عمده‌‌ای در شیمی خاک می‌‌شود. بعضی از گیاهان برای زندگی در این شرایط سخت، ازنظر فیزیکی و فیزیولوژیکی سازگار شده‌‌‌‌اند و امکان استفاده از مواد مغذی موجود در خاک و رشد در غیاب اکسیژن را دارند (Lopez et al., 2013). پوشش‌‌های گیاهی اطراف چشمه‌‌ها و برکه‌‌ها باعث نفوذ مجدد آب به درون زمین می‌‌شود و حیات برکه‌‌ها و مخازن زیرزمینی تا حدود زیادی به پوشش گیاهی اطراف این مناطق وابسته است.

گیاهان آبزی از اجزای مهم بسیاری از اکوسیستم‌‌های آب شیرین هستند (Lacoul and Freedman, 2006). بسیاری از گیاهان آبزی به‌‌صورت پراکنده در مناطق وسیع حضور دارند و در یک یا چند رویشگاه به‌‌‌‌وفور یافت می‌‌شوند؛ اما به فاصلۀ کوتاهی در سایر مناطق وجود ندارند و توزیع آنها هیچ الگوی روشن و توضیح‌‌پذیر توسط سیستم‌‌های رودخانه یا توپوگرافی، را نشان نمی‌‌دهد (Keddy, 1976). مانداب‌‌ها از مهم‌‌ترین مراکز تنوع زیستی در جهان هستند و زیستگاههای ضروری و ویژه برای بسیاری از گونه‌‌ها را فراهم می‌‌کنند. یکی از مزایای مهم تأمین‌‌شده ازطریق تالاب‌‌ها درراستای بهبود کیفیت آب، فیلترکردن رسوبات و مواد مغذی موجود در آب‌‌های سطحی است. تالاب‌‌ها در جایگاه مکانیزم کاتیون‌‌سازی تصفیۀ طبیعی عمل می‌‌کنند و گونه‌‌های گیاهی تالاب نقش اصلی در حذف 90 درصد مواد مغذی محلول و تا حدی فلزات سنگین دارند؛ علاوه‌‌براین ارزش‌‌های اقتصادی - اجتماعی تأمین‌‌شده توسط تالاب‌‌ها ازطریق تأمین آب، شیلات، هیزم برای سوخت، گیاهان دارویی، چرای دام، کشاورزی، منابع انرژی، منابع حیات‌‌ وحش، حمل‌‌ونقل، تفریح، گردشگری و ... شایان توجه است. خصوصیات عملکردی اکوسیستم تالاب نقش آن را در حفظ تعادل اکولوژیک به‌‌وضوح نشان می‌‌دهد؛ اما تالاب‌‌ها اکوسیستم‌‌های بسیار شکننده‌‌ای هستند (Kar, 2013).

از مطالعات فلوریستیک صورت‌‌گرفته دربارۀ تالاب‌‌های ایران به بررسی و مطالعۀ فلوریستیک تالاب انزلی (Ghahreman and Attar, 2002)، منطقۀ ساحلی چمخاله - جیرباغ و تالاب ساحلی امیر کلایه (Ghahreman et al., 2004)، هشیلان در کرمانشاه (Karami et al., 2001)، تالاب‌‌های مهم چهارمحال و بختیاری (Iranmanesh et al., 2017)، تالاب سیاه‌‌کشیم (Asri and Eftekhari, 2002) و رویشگاه نیلوفر آبی زرد در استان کرمانشاه (Khanhasani et al., 2018) اشاره می‌‌شود. ازجمله مطالعات فلوریستیک انجام‌‌شده در مناطق ماندابی کوهستانی کشور به فلور ماندابی غرب البرز (Kamrani et al., 2011)، مانداب‌‌های دامنه‌‌های شمالی و شرقی سبلان (Sharifi et al., 2012) و همدان (Safikhani et al., 2018) اشاره می‌‌شود.

استان لرستان به‌‌دلیل داشتن تنوع آب و هوایی متناسب با قابلیت‌‌های طبیعت کوهستانی، دارای صدها اثر طبیعی در قالب چشمه‌‌ها، آبشارها، سراب‌‌ها، دریاچه‌‌ها و رودخانه‌‌ها است و یکی از قطب‌‌های منابع آبی کشور محسوب می‌‌شود. رودهای لرستان ازنظر مقدار آب آنها به دو دسته تقسیم می‌‌شود: یکی رودهای دائمی که آب به‌‌طور پیوسته و دائم در بستر آنها جریان دارد و دارای آبگیر مشخص هستند و دیگری رودهای موقت یا فصلی که فقط در فصول پرباران آب دارند و در دیگر فصول، کم‌آب و گاهی خشک هستند. از مهم‌‌ترین سراب‌ها و چشمه‌های استان به سراب هنام و سراب کهمان در الشتر، سراب چگنی، کیو و چشمه‌های گلستان، گرداب دارایی در خرم‌‌‌‌آباد، سراب جانیزه، سراب زرشکه، سراب سفید، سراب زارم، سراب کرتول، چشمه‌های ونایی، دره خونی، هفت چشمه و اسل در بروجرد و اشترینان، سراب غارتمندر و گردکانک، ماهی چال، فرسیان، گایکان، دورک، کیگوران، سر دره و رود آب در الیگودرز، سراب چشمه و رودک در دورود و چشمه فلفلی در ازنا اشاره می‌‌شود. تالاب‌های یازده‌‌گانۀ پلدختر که به لهجۀ محلی به آنها «گُری (Gorii)» می‌‌گویند، شامل «گری‌‌های بلمک»، «لفانه یک» و «لفانه دو»، «تکانه»، «زرد آبه»، «پیکه»، «آب تاف یک»، «آب تاف دو»، «جمجمه» و «کبود و سیاه» می‌‌شوند و در تعدیل آب‌ و هوای منطقه نقش به‌‌سزایی دارند (Mehrnia and Jalili, 2020.).

به‌‌طور کلی مانداب‌‌های استان لرستان به پنج گروه اصلی تقسیم می‌‌شود: 1. تالاب‌‌ها؛ 2. چشمه‌‌سارها (spring) و چمن‌‌زارهای مرطوب (wet meadow)؛ 3. آبشارها؛ 4. مانداب‌‌های کوهستانی و برفی؛ 5. مانداب‌‌های جریان رودخانه‌‌های استان (دو گروه سردسیری و گرمسیری). این تقسیم‌‌بندی در ریتم هیدرولوژی موجب تفاوت در گونه‌‌های گیاهی این مناطق شده است (Mehrnia and Jalili, 2020). در هرکدام از این مانداب‌‌ها، گونه‌‌های متفاوتی از گیاهان حضور دارند. در این پژوهش، بررسی فلوریستیک چشمه‌‌سارها و چمن‌‌زارهای مرطوب سراب‌‌های نیلوفر (چگنی)، اَمیر، زَزْ، تالاب‌‌های پلدختر، تالاب‌‌های الیگودرز و دریاچۀ گهر انجام شد. وجود این نوع اکوسیستم‌‌ها باعث حضور گونۀ گیاهی خاص در اطراف برخی از این چشمه‌ها و سراب‌‌ها می‌‌شود ازجمله سراب چنگائی که به‌‌دلیل وجود گونۀ خاص و غالب نیلوفر آبی، به سراب نیلوفر مشهور شده است. باوجود ارزش زیاد مانداب‌‌ها، این اکوسیستم‌‌ها در معرض خطر نابودی قرار دارند و تداوم تخریب، به بروز مشکلات در جوامع گیاهی و جانوری این مناطق منجر خواهد شد. شناسایی فلور این مناطق ماندابی و ارزش زیست‌‌محیطی آنها، به‌‌‌منظور حفظ و جلوگیری از تخریب بیشتر، اهمیت ویژه‌‌ای دارد.

مواد و روش‌ها

به‌‌منظور تهیۀ فهرست فلوریستیک تالاب‌‌ها و مانداب‌‌های استان از روش مرسوم مطالعات تاکسونومیک و پیمایش‌‌های منطقه‌‌ای استفاده شد (Mesdagi, 2001). مکان‌‌یابی و بازدید میدانی از تالاب‌‌ها، چشمه‌‌سارها، مانداب‌‌ها و مناطق مرطوب (کوه، دشت و جلگه) انجام شد. موقعیت مکانی مانداب‌‌ها شناسایی، محل دقیق آنها ثبت و مختصات جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا با استفاده از GPS مشخص شد. در شکل 1 نقشۀ استان لرستان و موقعیت ایستگاههای ماندابی یادشده نشان داده شده است. آمار هواشناسی از نزدیک‌‌ترین ایستگاه هواشناسی به هریک از ایستگاه‌‌های ماندابی مطالعه‌‌شده به‌‌دست آمده است. با بررسی‌‌های میدانی طی فصول مختلف سال‌‌های 1393 تا 1397، نمونه‌‌های گیاهی جمع‌‌آوری و بلافاصله پرس شد. اسناد هرباریومی شماره‌‌گذاری‌‌شده و شناسنامه‌‌دارشده در هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان نگهداری می‌‌شود. شناسایی نمونه‌ها براساس روش‌‌های رایج و با استفاده از منابع مربوط ازجمله فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2018)، فلور ایران (Assadi et al., 1988-2021) و فلور ترکیه (Davis, 1965-1988) انجام شد. اسامی مؤلف گونه‌‌ها، درستی نگارش و وضعیت مترادف‌‌بودن نام‌‌های علمی یکسان‌‌سازی (IPNI, 2022; COL, 2022) و فهرست فلوریستیک براساس تیره، جنس و گونه تهیه شد. به‌‌منظور تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه از روش مرسوم Raunkiaer (1934) استفاده شد.

در این پژوهش، گیاهان آوندی ماندابی براساس نظر Sculthorpe (1967) طبقه‌‌بندی شده است؛ به طوری که این طبقه‌‌بندی مستقل از روابط فیلوژنتیک و تنها براساس روش رشد گیاهان مطابق رابطۀ فیزیکی با آب و خاک است (Cronk and Fennessy, 2001; 2016). طبق این نظر، گیاهان در چهار گروه کلی حاشیه‌‌زی (Marginal)، پای در آب (Emergent)، شناور (Floating) و غوطه‌‌ور (Submerged) طبقه‌‌بندی می‌‌شود. عناصر رویشی گونه‌‌های گیاهی، با مراجعه به منابع مختلف تعیین شد (Zohary, 1973; Takhtajan, 1986; Léonard, 1988).

شکل 1- نقشۀ استان لرستان و موقعیت ایستگاههای ماندابی

نتایج

در این بررسی، 108 گونۀ ماندابی متعلق به 34 خانواده و 56 جنس گیاهی در مناطق سراب‌‌ نیلوفر، سراب اَمیر، سراب زَزْ، تالاب‌‌های پلدختر، تالاب‌‌های الیگودرز و دریاچۀ گهر در استان لرستان شناسایی شد (جدول 1). نمودار مربوط به خانواده‌‌ها و جنس‌‌های دارای بیشترین تعداد گونه در شکل‌‌های 2 و 3 ارائه شده‌‌ است. براساس این پژوهش، برحسب زیستگاه و نوع زندگی، گیاهان پای در آب با 45 گونه (66/41 درصد)، عمده‌‌ترین گروه گیاهان ماندابی استان لرستان را تشکیل می‌‌دهند؛ پس از این گروه، گیاهان حاشیه‌‌ای رطوبت‌‌پسند 34 گونه (48/31 درصد)، گیاهان آبزی غوطه‌‌ور 24 گونه (22/22 درصد) و گیاهان آبزی شناور پنج گونه (62/4 درصد) از گیاهان ماندابی استان را شامل می‌‌شوند (شکل 4). نتایج مربوط به نواحی رویشی گونه‌‌های ماندابی مناطق مطالعه‌‌شده عبارتند از: ایرانی - تورانی و مدیترانه‌‌ای پنج گونه (63/4 درصد)، ایرانی - تورانی 10 گونه (26/9 درصد)، ایرانی ‌‌- تورانی و اروپا - سیبری 14 گونه (96/12 درصد)، ایرانی ‌‌- تورانی، مدیترانه‌‌ای، اروپا - سیبری و صحرا - سندی 22 گونه (37/20 درصد)، ایرانی - تورانی، مدیترانه‌‌ای و اروپا - سیبری 24 گونه (22/22 درصد) و جهانی وطنی 33 گونه (55/30 درصد) (شکل 5). اشکال زیستی گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در مناطق مطالعه‌‌شده براساس طبقه‌‌بندی Raunkiaer (1934) شامل تروفیت‌‌ها هشت گونه (4/7 درصد)، همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها هفت گونه (48/6 درصد)، هیدروفیت‌‌ها 27 گونه (25 درصد) و هلیوفیت‌‌ها 66 گونه (11/61 درصد) است (شکل 6).

شکل 2- نمودار ستونی خانواده‌‌ها با تعداد گونۀ ماندابی در مناطق مطالعه‌‌شده

شکل 3- نمودار ستونی جنس‌‌های گیاهی دارای بیشترین تعداد گونۀ ماندابی در مناطق مطالعه‌‌شده

شکل 4- نمودار کلوچه‌‌ای گروههای گیاهان ماندابی مناطق مطالعه‌‌شده براساس نوع زیستگاه و زندگی

شکل 5- نمودار کلوچه‌‌ای نواحی رویشی گونه‌‌های ماندابی مناطق مطالعه‌‌شده

شکل 6- نمودار کلوچه‌‌ای اشکال زیستی گونه‌‌های ماندابی مناطق مطالعه‌‌شده براساس طبقه‌‌بندی رانکایر (Raunkiaer, 1937)

بحث

با مقایسۀ این مطالعه با پژوهش‌‌های فلوریستیک در مناطق تالابی، مشابهتی در نتایج مشاهده می‌‌شود. در مطالعۀ گیاهان آبزی و نیمه‌‌آبزی تالاب پریشان (استان فارس) 54 گونه متعلق به 28 خانواده شناسایی شد و براساس نتایج، در فلور تالاب پریشان گونه‌‌های Najas marina L.، Ceratophyllum demersum L. و Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud، در جایگاه غالب‌‌ترین گونه‌‌های آبزی، اجتماعات وسیعی را تشکیل می‌‌دهند (Dolatkhahi and Yousefi, 2009). Ehsani و همکاران (2010) در بررسی گیاهان آبزی اکوسیستم‌‌های آبی مهم استان خوزستان، 50 گونه از 24 خانواده را شناسایی کردند. طبق نتایج آنها، خانواده‌‌های Potamogetonaceae و Cyperaceae دارای بیشترین تعداد گونۀ آبزی در این اکوسیستم‌‌ها هستند که با نتایج مطالعۀ حاضر و تالاب‌‌های استان لرستان همخوانی و نزدیکی دارد. در یکی از مناطق مطالعه‌‌شده (بیشۀ عباس‌‌آباد شهرستان دزفول)، گونۀ‌‌ آبزی Potamogeton دارای بیشترین تنوع و گونه بود (Ehsani et al., 2010) و این با حضور گونه‌‌های Potamogeton در تالاب‌‌های لرستان نیز مشابهت دارد. Iranmanesh و همکاران (2017) در معرفی فلور تالاب‌‌های مهم استان چهارمحال و بختیاری، 137 گونه متعلق به 38 خانواده را در چهار تالاب این استان شناسایی کردند و خانواده‌‌های Poaceae، Cyperaceae و Asteraceae بیشترین سهم را در اختصاص گونه‌‌های آبزی داشتند.

براساس نتایج به‌‌دست‌‌آمده در این پژوهش، گونه‌‌های ماندابی تالاب‌‌ها و چشمه‌‌سارهای لرستان براساس روش رشد گیاهان مطابق رابطۀ فیزیکی با آب و خاک (Cronk and Fennessy, 2001, 2016) در چهار وضعیت قرار داشتند:

1. گونه‌‌های حاشیه‌‌زی رطوبت‌‌پسند (Marginal) (در محدودۀ گِلی مرطوب و خاک‌‌های نمناک): در خاک مرطوب روی برآمدگی‌‌های زمین در مرداب یا در کنار نهرها، برکه‌‌ها، باتلاق‌‌ها، مرداب‌‌ها و چشمه‌‌ها رویش داشتند. این گیاهان به‌‌طور معمول در سطح بالاتری از سطح آب تالاب و چشمه‌‌ها رشد می‌‌کنند؛ اگرچه ممکن است برخی از آنها در آب کم‌‌عمق ریشه داشته باشند. از آنجا که این گیاهان اغلب در خشکی رشد می‌‌کنند، توسط بیشتر افراد، هیدروفیت شناخته نمی‌‌شوند. این محدودۀ گِلی نسبت به محدودۀ گیاهان خشک‌‌زی، به‌‌صورت متناوب یا فصلی در معرض نوسان‌‌های سطح آب قرار دارد.

از این گروه به این گونه‌‌ها اشاره می‌‌شود: شیرتیغک ساحلی (Sonchus maritimus L.)، کنگر تماشایی (Cirsium spectabile DC)، نعناع (Mentha longifolia (L.) Huds.)، پای خر (Tussilago farfara L.)، باباآدم (Arctium lappa L.)، دم‌‌اسب (Equisetum ramosissimum Desf.)، مینای چمنی (Bellis perennis L.) و خاکشیر (Sisymbrium irio L.). این گونه‌‌ها به‌‌طور معمول در کنار چشمه‌‌ها و مرغزارها رویش دارند.

در مناطق جنگلی، مرتعی و تاحدودی کوهستانی از لرستان با آب و هوای سرد، تورب‌‌زارها (سیاه‌‌آب‌‌ها) (Peatlands) (خاک‌‌های اشباع همراه با آب راکد یا رطوبت زیاد که تجزیۀ مواد گیاهی در آنها کند است) تشکیل شده است. گونه‌‌ای جووحشی چندساله به نامHordeum brevisubulatum  به‌‌طور عمده در این تورب‌‌زارها حضور داشت که به‌‌طور معمول دارای ریزوم‌‌های گسترش‌‌یافته در خاک اشباع و گِلی است. تکثیر این گونه جووحشی، به‌‌صورت جنسی انجام نشده است و به‌‌طور معمول به روش غیر جنسی و با ریزوم‌‌های رونده تکثیر پیدا می‌‌کند. در تورب‌‌زارهای غنی از مواد معدنی نارس، علاوه‌‌بر جووحشی چندساله، گونه‌‌های ناحیۀ حاشیه‌‌زی مانند سازو (Juncus inflexus) رویش دارند. این گیاهان توان تحمل خشکی را برای مدت چندماه دارند. مقایسۀ فلور مناطق سراب نیلوفر، سراب زَزْ، تالاب‌‌های پلدختر، تالاب‌‌های الیگودرز و دریاچۀ گهر ازنظر نوع زندگی گونه‌‌ها نشان می‌‌دهد این مناطق به‌‌طور عمده ازلحاظ داشتن گونه‌‌های حاشیه‌‌زی مشترک هستند.

2. گیاهان بیرون‌‌زده و برآمده از آب (پای در آب) (Emergent): رایج‌‌ترین گونه‌‌های این گروه از خانواده‌‌های بزرگ تک‌‌لپه‌‌ای بودند که به تسلط بر مانداب‌‌های آب شیرین تمایل دارند. ازجملۀ این خانواده‌‌ها Poaceae،Cyperaceae ، Juncaceae و Typhaceae هستند. از گونه‌‌های برآمده از آب شناسایی‌‌شده در این مطالعه به گونه‌‌های گیاه فراسیون آبی (Lycopus europaeus)، سازو (Juncus minutulus Albert & Jahandiez)، Juncus inflexus L.، لوئی (L. Typha latifolia)،Typha australis K. Schum. & Thonner، نی (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.)، دانه قناری (Phalaris arundinacea L.)، Carex distans L.، نی توپی (Sparganium erectum L.)، چائیر (Sorghum halepense (L.) Pers.)، Persicaria amphibia(L.) Gray، Cyperus longus L.، پیزر (Scirpoides holoschoenus (L.) Soják) و دیگر گونه‌‌های اویارسلام (Cyperus spp.) اشاره می‌‌شود (شکل 7). این گیاهان در خاکی رشد می‌‌کنند و ریشه می‌دهند که بیشتر اوقات زیر آب است؛ اما بخش‌‌های فتوسنتزی (ساقه‌‌ها و برگ‌‌ها) و زایشی (گل‌‌ها) در بالاتر از سطح آب ظاهر می‌‌شوند. بیشتر گیاهان این گروه علفی هستند. در محل رویش این گیاهان، سطح آب پایدار است؛ اما همچنان در معرض نوسان‌‌های متناوب یا فصلی قرار دارند. به‌‌دلیل پایداری سطح آب و مواد شیمیایی، این منطقه از مانداب‌‌ها به‌‌صورت متراکم با هیدروفیت‌‌ها پوشیده شده است. این گروه به‌‌راحتی توسط بیشتر افراد، گیاهان تالابی شناخته می‌‌شوند؛ فقط به این دلیل که گیاهان در آب رشد می‌‌کنند و در بالای سطح (یعنی جایی که به‌‌راحتی مشاهده می‌‌شوند) ظاهر می‌‌شوند (Aber et al., 2012). گیاهان علفی بیرون‌‌زده اغلب در آب‌های کم‌‌عمق و در مناطق باتلاقی، چمن‌‌زارهای مرطوب، در امتداد چشمه‌‌ها، جویبارها، حاشیۀ رودها و رودخانه‌‌های مطالعه‌‌شده زندگی می‌‌کنند و به‌‌دلیل توانایی‌‌داشتن در جذب نور خورشید قبل از رسیدن به سطح آب، اغلب بر گیاهان برگ‌‌شناور و غوطه‌‌ور در این زیستگاهها برتری دارند.

شکل 7- گونۀ پای در آب Cyperus longus L

گونه‌‌های لوئی (Typha spp.)، در گروه گیاهان رطوبت‌‌پسند، یکی از رایج‌‌ترین گیاهان تالابی در سراسر جهان هستند و به‌‌طور معمول در آب‌‌های کم‌‌عمق حاشیۀ برکه‌‌ها و مرداب‌‌ها یافت می‌‌شوند؛ اما به‌‌طور تقریبی در هر خاک اشباع از آبراهه‌‌های کنار جاده تا گودال‌‌ها رشد می‌‌کنند. این گونه‌‌ها به‌‌طور معمول برای بازسازی تالاب و تصفیۀ آب در تالاب‌‌های مصنوعی استفاده می‌‌شوند (Anderson, 2006). پراکنش دو گونۀ Typha و T. latifolia در آب‌‌های کم‌‌عمق و گونۀ L. T. angustifolia در آب‌‌های عمیق‌‌تر که اغلب هم‌‌زمان اتفاق می‌‌افتد (شکل 8)، نمونه‌‌ای از سازگاری‌‌های فیزیولوژیک و رقابت در مناطق ماندابی است که عمق آب و ریخت‌‌شناسی، توزیع نسبی این گونه‌‌ها را تعیین می‌‌کند. به نظر می‌‌رسد گونۀ T. angustifolia که ازنظر رقابتی ضعیف‌‌تر است، از آب‌‌ عمیق‌‌تر در جایگاه پناهگاهی برای فرار از رقابت استفاده می‌‌کند. ازنظر تفاوت‌‌های فیزیولوژیکی، برتری رقابتی بین این دو گونه‌‌ به این صورت است که در مناطق کم‌‌عمق، گونۀ T. latifolia رقیبی برتر برای نور است؛ زیرا سطح برگ بزرگ‌‌تری دارد؛ با این حال گونۀ T. angustifolia با برگ‌‌های نازک‌‌تر و بلندتر و ریزوم‌‌های کوچک‌‌تر مناسب آب‌‌های عمیق است (Cronk and Fennessy, 2016). گونه‌‌های Phragmites و Typha اغلب در یک مانداب وجود دارند و از فاصلۀ دور شناسایی آنها مشکل است. در مناطق گرمسیری، گونۀ T. angustifolia و در مانداب‌‌های مناطق سردسیر، گونۀ T. latifolia حضور دارد (Mehrnia and Jalili, 2020).

شکل 8- گونه‌ای لوئی (Typha latifolia) در آب‌‌های کم‌‌عمق حاشیۀ برکه‌‌ها، مرداب‌‌ها و در خاک‌‌های اشباع

گونۀ Ph. australis (از گونه‌‌های پای در آب) به‌‌صورت گیاه غالب، اطراف تالاب‌‌های پلدختر را احاطه کرده‌‌ است. در نقطۀ جنوبی این منطقه، phragmites به‌‌طور کامل به‌‌وسیلۀ گراس‌‌ها و دیگر پوشش‌‌های علفی احاطه شده است. گیاه P. australis گیاهی اختیاری در مانداب است؛ اما گاهی اوقات در مناطق غیر ماندابی هم وجود دارد؛ بنابراین در خاک­های رسی در محدودۀ بسترهای مرطوب و همچنین تا شرایط خشک امکان رشد دارد. این گونه در نقاط زیادی از مناطق مطالعه‌‌شده وجود دارد. تالاب‌‌های پلدختر ویژگی‌‌های طبیعی و مردابی دارد و اطراف این تالاب‌‌ها را نی‌‌زار (P. australis) فراگرفته است. نی‌‌زار اطراف این تالاب‌‌ها با شروع فصل سرما، مکانی امن و مناسب را برای تأمین غذا و زیستگاه به‌‌منظور آشیانه‌‌سازی پرندگان بومی و مهاجر فراهم می‌‌کند (Mehrnia and Jalili, 2020)؛ به طوری که تالاب‌‌های ماندابی پلدختر هرساله با شروع فصل سرما، زیستگاه زمستانی برای بسیاری از پرندگان مهاجری است که به مناطق گرمسیری مهاجرت می‌کنند. به‌منظور توجه‌‌کردن و حفاظت از تالاب‌ها و زیستگاه پرندگان به احداث و بهره‌برداری پایگاه محیط‌بانی از تالاب‌ها در تنگ فنی پلدختر اقدام شده است. ارتفاع این تالاب‌‌ها از سطح دریا 620 متر است؛ بنابراین همین پستی و ساختار طبیعی باعث شده است که آب‌‌های سطحی به سمت این منطقه روان شود؛ همچنین سبب شده است که از به‌‌هم‌‌پیوستن زهکش آب‌‌های سطحی، بخش وسیعی از آب‌‌های شهرستان پلدختر به این منطقه سرازیر شود. عمق این آب‌‌ها در زمان پرآبی به حدود پنج متر می‌‌رسد و در طول سال متغیر است. منبع اصلی تأمین آب این تالاب‌‌ها از نزولات جوی و آب‌‌های ناشی از ذوب برف ارتفاعات منطقه است. تالاب‌‌های پلدختر به رودخانه و آبراهها متصل نیستند؛ بنابراین فاقد جریان خروجی هستند و تنها راه کم‌‌شدن آب آنها به‌‌طور عمده در اثر قطع آب ورودی یا تبخیر است. آب و هوای نیمه‌‌خشک و گرم حاکم بر منطقه باعث ایجاد تابستان‌‌های گرم و زمستان‌‌های گرم و معتدل شده است. وجود این تالاب‌‌ها باعث افزایش میزان رطوبت هوا شده است و از بروز طوفان و شن و گرد و غبار جلوگیری می‌‌کند. این تالاب‌‌ها در جایگاه یکی از بارزترین زیبایی‌های منطقه از آثار طبیعی و پناهگاه پرندگان محسوب می‌شوند. خشکسالی‌‌ها، استفادۀ بیش از حد از منابع آبی و سفره‌‌های زیرزمینی، نبود ملاحظات زیست‌محیطی در پروژه‌های عمرانی و ورود آلاینده‌های مختلف بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی به محیط‌های تالابی ازجمله تهدیدات پیش روی تالاب‌ها محسوب می‌شود (شکل 9).

شکل ۹- تالاب‌‌های پلدختر  

گیاه فراسیون آبی (L. europaeus) به‌‌طور عمده در کنار برکه‌‌ها، نهرها، کانال‌‌ها و مرداب‌‌ها حضور داشت. این گیاه، چندساله با ساقه‌‌های روندۀ‌‌ زیرزمینی باریک (ریزوم)، به ارتفاع حدود 20 تا 80 سانتی‌‌متر، با برگ‌‌های بدون دمبرگ یا با دمبرگ کوتاه به‌‌صورت جفت متقابل و دارای گل آذین سنبلۀ انتهایی و تشکیل‌‌شده از حلقه‌‌های متراکم گل‌‌های سفید یا صورتی کم‌‌رنگ است. جام گل دارای «نقطه‌‌های شهدی» قرمزرنگ برای جذب حشرات گرده‌‌افشان است. گل‌‌ها توسط انواع مختلفی از حشرات بازدید و با سندرم گرده‌‌افشانی عمومی مشخص می‌‌شوند. برچه‌‌های (Carpel) این گیاه، شناور است که ممکن است به پراکندگی گیاه کمک کند و ریشه‌‌های ریزومی آن نیز به گیاه اجازۀ گسترش می‌‌دهد.

3) گروه گیاهان شناور (Floating plants): گونه‌‌های نیلوفر آبی زرد (Nuphar lutea (L.) Smith)، عدسک آبی (Lemna spp.)، ترتیزک (Nasturtium officinale R.Br.) و علف هفت‌‌بند دوزیست (Persicaria amphibia (L.) Gray) از گونه‌‌های شناور شناسایی‌‌شده در مناطق مطالعه‌‌شده است. برگ‌‌های این گیاهان به‌‌طور عمده روی سطح آب شناور و بخش زیادی از پیکرۀ گیاه در زیر آب است. برخی از آنها عموماً با عمق کمتر از دو متر و برخی دیگر به‌‌طور کامل آزاد در نزدیکی سطح آب با هر عمقی شناور هستند و فقط گل‌‌ها، از سطح آب بالاتر می‌‌روند. گونه‌‌های این گروه نیز به‌‌راحتی توسط بیشتر افراد، هیدروفیت شناخته می‌‌شود (Aber et al., 2012). اگر ریشه‌ها وجود داشته باشند، به رسوبات کف بستر متصل هستند یا به‌‌صورت آزاد در آب آویزان می‌شوند و به بستر متصل نیستند (این گیاهان همچنین، شناور غیر متصل شناخته می‌‌شوند). گیاهان شناور غیر متصل (بدون ریشۀ متصل به رسوبات کف بستر) به کمک باد و جریان‌های روی سطح آب حرکت می‌‌کنند.

خانوادۀ Lemnaceae دربردارندۀ چند گونۀ‌‌ شناور آزاد است که گونۀ علف اردک (Lemna minor L.) در مناطق مطالعه‌‌شده حضور داشت. گونه‌های عدسک‌‌ آبی در جایگاه کوچک‌‌ترین آنژیوسپرم‌‌ها گاهی آنقدر ریز هستند که نمی‌‌توانند کشش سطحی آب را بشکنند و به‌‌طور کامل بر سطح آب قرار دارند. این گونه‌‌ها فوق‌‌العاده مولد و خوراک حیوانات اهلی هستند. آنها از منابع غذایی اصلی برای پرندگان، پستانداران و ماهی‌‌ها در محیط‌‌های تالابی محسوب می‌‌شوند (Aber et al., 2012). گونۀ Lemna gibba L. با داشتن کیسه‌‌های اسفنجی هوادار در سطح زیرین برگ، به‌‌راحتی روی سطح آب شناور می‌‌ماند.

گونـــۀ نیلوفـــر آبـــی زرد (Nuphar lutea)، گیاهـی چندسـاله بـا ریـزوم پایــا، ضخیــم، اسفنجی و گوشــتی است؛ همچنین اثـر برگ‌‌های خزان‌‌شده روی آن به‌‌طور کامل مشخص است. این گونه، هم برگ‌‌های بیرون‌‌زده و هم برگ‌‌های شناور تولید می‌‌کند. برگ‌‌هـای پایینـی غوطـه‌‌ور در آب دارای دمبرگ‌‌هــای خیلی‌کوتــاه، تــاحــدودی شــفاف و روشــن، نــازک و بــا حاشــیه‌‌های مــواج و برگ‌‌هــای فوقانــی شــناور دارای دمبرگ‌‌های طویـل، پهنـک بـرگ قلبی - تخـم‌‌مرغـی، در قسـمت رأسـی گـرد و ضخیـم و تـاحـدودی چــرم‌‌ماننــد و کامــل اســت. بیشتر برگ‌های شناور این گونه،‌ برگ‌های دایره‌ای، بیضی یا قلب‌دار با حاشیه‌های کامل هستند که این شکل، پارگی را کاهش می‌دهد؛ همچنین بافتی چرمی و سخت دارند که مانع خیس‌‌شدن می‌‌شود و تاحدودی از خوردن گیاه توسط علف‌‌خواران جلوگیری می‌‌کند (Guntenspergen et al., 2002). دمبرگ‌های بلند و انعطاف‌پذیر نیلوفرهای آبی باعث می‌‌شود برگ‌ها درمقابل جریان آب مقاومت نداشته باشند و به‌‌راحتی در مسیر جریان آب قرار گیرند. در محل‌‌های پراکنش نیلوفر، جریان آب به‌‌طور معمول آهسته و کُند است. شکوفه‌‌های زرد این گونه شناور است یا در بالای سطح آب روی دمگل‌‌های سفت گوشتی و طویل (Stalk) نگه داشته می‌‌شود. میــوه هنــگام رســیدن ژلاتینــی است و دانه‌‌هــا بــا این پوشــش لعابــی در آب پراکنــده می‌‌شوند و مدت‌‌ها در ســطح آن باقی می‌‌مانند. پوســت دانه‌‌هــا کــه سـخت و نفـوذناپذیر اسـت، توانایـی رویشـی دانـه را بـرای مدتی بسیار طولانی حفظ می‌کند. تکثیــر نیلوفــر زرد ازطریق ریـزوم و بـذر امکان‌‌پذیـر اسـت. ایـن تکثیـر در زیـر آب و در کـف برکه‌‌ها حاصل می‌‌شود و همچنین در جایـی کـه بـذر نیلوفـر آبـی یـا بخشـی از ریـزوم آن قرار دارد (شکل 10). نکتۀ شایان توجه وجــود تمام مراحل فنولوژیکی گیــاه در تمام بازه‌‌های زمانی سال است؛ یعنـی هم‌‌زمان گلدهـی، میـوه و ریـزش بذرها روی گیـاه مشـاهده می‌‌شـود. در حـرارت مناسـب، گیـاه بـرای تمـام سـال بـدون توقـف بـه رشـد خـود ادامـه می‌‌دهـد.

شکل 10- نیلوفر آبی زرد (Nuphar lutea) که شکوفه‌‌های زرد آن بالای آب روی دمگل‌‌های سفت گوشتی و طویل (Stalk) قرار دارد.

ترتیزک (Nasturtium officinale) از خانوادۀ شب‌‌بو (Brassicaceae)، گیاه ماندابی شناور در آب است و در بیشتر رویشگاههای مناطق شمالی و سردسیر استان، یعنی سراب نیلوفر، دریاچۀ گهر، سراب زَزْ، سراب امیر و تالاب‌‌های منطقۀ الیگودرز (دارای آب شفاف، سالم و سرد)، به‌‌صورت کلونی حضور داشت (شکل 11). ترتیزک گیاهی آبدار با ساقۀ بلند به ارتفاع 30 سانتی‌‌متراست و برگ‌‌ها دارای طعم فلفلی قوی هستند. این گیاه برای مصرف غذایی و دارویی بسیار ارزشمند است و در بین ساکنان محلی مصرف خوراکی دارد. ترتیزک به‌‌طور کامل به آب شفاف و دمای پایین تر از 18 درجۀ سانتی‌‌گراد احتیاج دارد و این بدان معنی است که جریان‌‌های بهاری را ترجیح می‌‌دهد (Aber et al., 2012).

شکل 11- ترتیزک (Nasturtium officinale)، گیاهی ماندابی و شناور

(گیاهان پای در آب و حاشیه‌‌ای به‌‌وضوح دیده می‌‌شود.)

4) گروه گیاهان غوطه‌‌ور (Submerged plants): در مناطق مطالعه‌‌شده، گونه‌‌های بارهنگ آبی (Potamogeton alpinus)، بارهنگ برگ نواری (Potamogeton crispus L.)،minor L.  Utricularia، علف شاخی (Ceratophyllum demersum L.)، هزار برگ (Myriophyllum spicatum L.)، Ruppia maritima L. و آلالۀ آبی (Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch) شناسایی شد (شکل 12). از آنجایی که این گیاهان تا حد زیادی زیر آب هستند، به‌‌ندرت توسط عموم دیده می‌‌شوند. گیاهان این گروه به‌‌طور عمده زیر آب با تعداد کمی برگ‌‌های شناور یا برآمده از آب هستند. گیاه به سطح آب نمی‌‌رسد و به‌‌طور عمده در وضعیت افقی قرار دارد؛ همچنین تمام بافت‌‌های فتوسنتزی به‌‌طور معمول زیر آب هستند. ساقه‌ها و برگ‌های گونه‌های غوطه‌‌ور تمایل به نرمی دارند و بدون لیگنین هستند. برگ‌‌ها دراز و روبان‌‌مانند یا به‌‌شدت تقسیم‌‌شده و نخی‌‌شکل هستند که باعث انعطاف‌‌پذیری آنها می‌‌شود تا به اندازۀ کافی مقاومت دربرابر حرکت آب کاهش یابد و بدون آسیب بمانند. برخی از این گیاهان ممکن است برگ‌‌های شناور یا هوایی داشته باشند که به‌‌طور کامل متفاوت از برگ‌‌های غوطه‌‌ور هستند. در بیشتر گونه‌‌ها گل‌‌ها هوایی هستند و ممکن است مدت کوتاهی برای گرده‌‌افشانی بالای سطح آب ظاهر شوند. گرده‌‌افشانی ازطریق باد یا حشرات (Utricularia و Myriophyllum) انجام می‌‌شود. در بعضی گونه‌‌های این گروه، گرده ازطریق آب انتقال داده می‌‌شود. گیاهان غوطه‌‌ور، اکسیژن محلول و دی‌‌اکسیدکربن را از ستون آب می‌‌گیرند و بسیاری قادر به استفاده از بی‌‌کربنات محلول (HCO3) هستند. به‌‌طور تقریبی همۀ این گیاهان دارای ریشۀ متصل به بستر بودند. گونه‌‌های ریشه‌‌دار غوطه‌‌ور بیشتر مواد مغذی لازم خود را از رسوبات کف بستر به دست می‌‌آورند؛ اگرچه برخی از مواد مغذی، به‌‌ویژه ریزمغذی‌‌ها ممکن است از ستون آب جذب شوند (Aber et al., 2012). در مواقعی مشاهده شد که ریشۀ گونه‌‌های شناور و غوطه‌‌ورِ دارای رشد سریع، رسوبات معلق را به هم متصل کرده و به‌‌طور احتمالی به این دلیل بی‌‌نیاز از اتصال به بستر بوده­اند؛ پس مواد مغذی لازم تأمین می‌شود. مهم‌‌ترین و فراوان‌‌ترین گیاهان آبزی )حاشیه‌‌ای و غوطه‌‌ور( در مناطق بررسی‌‌شده Potamogeton nodosus Poir،Potamogeton lucens L. ، Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch، Typha angustifolia L، Juncus inflexus L.  و Phragmites australis Trin. Ex Steud هستند. نتایج پژوهش حاضر با یافته‌‌های Iranmanesh و همکاران (2017) (مطالعۀ تالاب‌های مهم استان چهارمحال و بختیاری) مشابهت دارد. فراوانی و تراکم زیاد این گیاهان در مناطق بررسی‌‌شده، آلودگی زیاد منطقه را نشان می‌دهد؛ زیرا این گیاهان قابلیت جذب آلاینده‌ها را دارند و در محیط‌‌های آلوده زندگی می‌کنند (Iranmanesh et al., 2017).

شکل 12- گیاهان غوطه‌‌ور علف شاخی (Ceratophyllum demersum L.)

گونۀ‌‌ بارهنگ آبی (Potamogeton alpinus) در رویشگاه دریاچۀ گهر و سراب اَمیر رویش دارد و از گیاهان آبزی حقیقی، ریشه‌‌دار و غوطه‌‌ور با برگ‌‌های شناور است (شکل 13). برگ‌‌های زیر آب و شناور ممکن است در یک گیاه ازنظر شکل، به‌‌طور کامل متفاوت باشند. گونه‌‌های بارهنگ آبی از مهم‌‌ترین گیاهان برای تغذیۀ پرندگان آبزی (مرغابی) منطقه هستند. علف شاخی (Ceratophyllum demersum L.)، از گروه گیاهان تالابی غوطه‌‌ور، دارای ساقه‌‌های بلند تا طول دو متر با برگ‌‌هایی شبیه پر است که به‌‌طور تقریبی به‌‌طور کامل در زیر آب رشد می‌‌کنند. ساقه‌‌های طویل و طناب‌‌مانند در آب‌‌های دارای جریان کُند چشمه‌‌ها و جریان‌‌های بهاری شناور می‌‌شوند. علف شاخی آب خنک و کمی قلیایی با مقدار کلسیم زیاد (آب سخت) را ترجیح می‌‌دهد (Aber et al., 2012).

شکل 13- گونۀ‌‌ بارهنگ آبی (Potamogeton alpinus)، گونه‌‌ای غوطه‌‌ور با برگ‌‌های شناور

آلالۀ آبی (Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch) علاوه‌‌بر برگ‌‌های شناور، برگ‌‌های زیرآبی نیز دارد و به‌‌طور کلی این برگ‌‌ها ازنظر شکل متفاوت هستند (وضعیتی که هتروفیلی شناخته می‌‌شود)؛ به طوری که برگ‌‌های زیرآبی به شکل‌‌های پاره‌‌پاره، نواری و باریک به‌‌خوبی تقسیم می‌‌شوند؛ در حالی که برگ‌‌های شناور کامل هستند.

گونه‌‌های شناور و غوطه‌‌ور حجم زیادی از مادۀ زنده را تولید می‌کنند و سبب انسداد مسیر جریان آب و انباشت رسوبات در مخازن می‌‌شوند؛ درنتیجه کانال‌‌ها و سیستم‌‌های توزیع آب استفاده‌‌شده برای آبیاری، مزارع پرورش آبزیان و نیروگاههای تولید برق آبی را مسدود می‌کنند. هنگام تجزیۀ گیاهان شناور و غوطه‌‌ور، رسوب در مخازن کنترل سیل افزایش و درنتیجه ظرفیت نگهداری آنها کاهش می‌یابد؛ بنابراین در هنگام سیل، دریچه‌‌های تنظیم آب را مسدود می‌کنند که ممکن است منجر به آسیب‌‌رسیدن به محصولات، ساختمان‌‌ها و تجهیزات و حتی سبب خسارت جانی شود.

بیش از 81 درصد گونه‌‌های ماندابی شناسایی‌‌شده در این پژوهش، در بیش از یک ناحیۀ رویشی حضور داشتند و این با پژوهش‌‌های سایر پژوهشگران مطابقت داشت. Dinarvand (2021) در معرفی گیاهان ماندابی ایران، 64 گونۀ گیاهی متعلق به 23 تیرۀ آبزی را در چهار دستۀ اصلی شناور، غوطه‌ور، برآمده از آب و حاشیه‌‌زی ذکر کرد که 6 درصد گونه‌ها به ناحیۀ رویشی ایرانی - تورانی تعلق دا‌رند. Iranmanesh و همکاران (2017) 137 گونۀ گیاهی متعلق به 38 تیره و 96 سرده را در تالاب‌های مهم استان چهارمحال و بختیاری شناسایی کردند که 2/21 درصد گونه‌‌ها به ناحیۀ رویشی ایرانی - تورانی تعلق دارند. نتایج این پژوهش‌‌ها با نظر Sculthorpe (1967) به‌‌طور کامل مطابقت دارد که بیان می‌‌کند به‌‌طور تقریبی بیش از 60 درصد گونه‌‌های آبزی دارای پراکنش‌‌هایی هستند که بیش از یک قاره را در بر می‌‌گیرند. پراکنش جهانی گیاهان ماندابی به پراکندگی خود اکوسیستم‌‌های ماندابی بستگی دارد. عوامل محیطی اولیه که توزیع و پراکنش انواع مانداب‌‌ها را توضیح می‌‌دهد شامل اقلیم، توپوگرافی و زمین‌‌شناسی می‌‌شود. برخی از گونه‌های ماندابی، دارای پراکنش‌های جغرافیایی گسترده‌ای هستند؛ به طوری که حتی در سطح چندین قاره پراکنش دارند و در گروه جهان‌‌وطنی طبقه‌بندی شده‌‌اند Sculthorpe, 1967)). پراکنده‌ترین گونه‌ها به تک‌‌لپه‌‌ای‌‌ها تعلق داشتند؛ برای مثال Phragmites australis گسترده‌‌ترین نهاندانۀ (آنژیوسپرم) جهان‌‌وطن نامیده شده و در مناطق گرمسیری کمتر رایج است؛ اما آنجا نیز یافت می‌‌شود. Lemna minor نمونه‌‌ای از گونه‌‌های شناور جهان‌‌وطنی است و تنها در چند منطقۀ گرمسیری و قطبی وجود ندارد (Sculthorpe, 1967). نمونه‌‌هایی دیگر از گونه‌‌های غوطه‌‌ور جهان‌‌وطنی (یا به‌‌طور تقریبی چنین) عبارتند از Ceratophyllum demersum.، Potamogeton crispus و P. pectinatus. گسترده‌‌بودن توزیع گیاهان ماندابی نشان‌‌دهندۀ روشی توسعه‌‌یافته برای پراکندگی بذرها و قسمت‌های رویشی به سرزمین‌های دوردست و در فواصل طولانی است. مکانیسم‌‌های پراکندگی شامل حمل‌‌ونقل به‌‌وسیلۀ باد و آب، جابجایی به‌‌وسیلۀ پرندگان مهاجر و به‌‌طور فزاینده حمل‌‌ونقل توسط انسان است. تصور می‌‌شود پرندگان آبزی مهاجر به پراکندگی بذر کمک می‌‌کنند. ازنظر جغرافیایی در چشمه‌‌های کوهستانی و مانداب‌‌های بهاری درصد زیادی گونه‌های بومی ماندابی نیز وجود دارند که بنا به تعریف در مناطق کوچک جغرافیایی و محدود حضور دارند و توزیع محدود آنها اغلب درنتیجۀ موانع پراکندگی یا محدود به نوع خاصی خاک یا شرایط آب و هوایی خاص است (Slack et al., 1979). گونۀ Rorippa kurdica از گونه‌‌های انحصاری بود که در چشمه‌‌ها و مانداب‌های مناطق کوهستانی ازجمله دریاچۀ گهر حضور داشت.

مشخص شد همان عواملی که اکوسیستم مانداب‌‌ها را تهدید می‌کنند، تهدیدکنندۀ گیاهان ماندابی مناطق مطالعه‌‌شده هم بودند. دخالت‌‌های انسان مانند تخلیه یا پرکردن مانداب‌‌ها، تغییرات هیدرولوژیکی و تهاجم گونه‌‌های وارداتی مهم‌‌ترین عوامل تهدیدکنندۀ گیاهان ماندابی هستند. گونه‌‌های وارداتی اوکالیپتوس که به پمپاژکنندۀ آب و زهکش معروف هستند، متأسفانه در تالاب‌‌های منطقۀ پلدختر کشت شده‌‌اند. این گیاهان مهاجم ممکن است هیدرولوژی محلی را ازطریق افزایش تعرق تغییر دهند و به این علت برای ادامۀ حیات این تالاب‌ها زنگ خطری محسوب می‌‌شوند؛ همچنین نگرانی فزاینده‌‌ای دربارۀ آثار تغییرات آب و هوایی جهانی بر جمعیت گیاهان ماندابی وجود دارد. حذف مانداب‌‌ها در شرایط کنونی اقلیمی گسترده و نمونه‌های آن بسیار چشمگیر است. کاهش سطح حوزۀ جغرافیایی مانداب، خشک‌‌شدن چشمه‌‌ها و خشکاندن مانداب و تبدیل آن به اراضی کشاورزی مهم‌‌ترین عوامل تغییر کاربری اراضی ماندابی ذکر شده است. کاهش سطح حوزۀ مانداب منجر به کاهش تنوع گونه‌های گیاهی ماندابی شده است؛ درنتیجه مانداب‌ها برای زندگی تعداد زیادی از گونه‌های گیاهی کمیاب محل نامناسبی هستند. در مناطق خشک، اکوسیستم‌‌های ماندابی و گونه‌‌هایی که در آنها زندگی می‌کنند اغلب با انسان و فعالیت‌‌های آب‌‌بر انسانی در رقابت مستقیم هستند. تغییرات هیدرولوژیکی ناشی از فعالیت‌های انسانی برای مثال انحراف آب، احداث سدها، پمپاژ آب زیرزمینی و پروژه‌‌های آبیاری به‌‌طور شایان توجهی دورۀ هیدروپریود (سطح یا تراز آب در طول زمان)، مانداب‌‌های مرتبط و توزیع گونه‌‌های مانداب را تغییر می‌‌دهند. کشاورزی یا کنترل سیل، اغلب منجر به کاهش حوزۀ مانداب یا تغییر در رژیم هیدرولوژیکی باقی‌‌ماندۀ حوزه می‌‌شود و در چنین مناطقی، گونه‌‌های ماندابی زیادی در خطر انقراض هستند. کاهش سطح آب‌‌های زیرزمینی تهدیدی برای بسیاری از مانداب‌ها است و با افزایش فاصله تا آب‌‌های زیرزمینی فراوانی گیاهان علفی ماندابی به‌‌طور چشمگیری کاهش می‌‌یابد (Stromberg and Patten, 1996). برای کاهش پیچ‌‌وخم‌‌ها و تسریع تخلیۀ آب از ارتفاعات به‌‌منظور تهیۀ آب شرب و کشاورزی، کنترل سیلاب و دورکردن آب از مناطق شهری، کیلومترها از نهرها و رودخانه‌‌ها کانالیزه و بتونی شده‌‌اند. این پروژه‌‌های کانال‌‌سازی ژئومورفولوژی منطقۀ ماندابی و دوره‌‌های آبی مانداب را تغییر داده و منجر به تغییرات چشمگیر در ساختار جامعۀ گیاهی و کاهش تنوع گونه‌‌های گیاهی مانداب‌‌ها شده است (Carpenter et al., 1992). با توجه به حضور گونه‌‌های آبزی در مانداب‌‌ها و وابستگی آنها به وجود آب برای ادامۀ حیات، این دسته از گیاهان به‌‌شدت در معرض خطر حذف هستند. ازجمله گونه‌‌های ماندابی که در وضعیت بحرانی است و فقط در چشمه‌‌ای خاص حضور دارد، گونۀ نیلوفر آبی زرد است. گونۀ نادر N. lutea در لرسـتان فقط در چشـمۀ سـراب نیلوفر (چنگائی) رویـش دارد. این مسئله ازنظر زیست‌‌محیطی اهمیت فراوانی دارد و برای حفظ و نگهداری این گونه باید به سلامت جریان آب در چشمه توجه ویژه شود. این چشمه متکی به جریان آب در سفره‌‌های زیرزمینی است. استخراج زیاد آب از این منبع موجب نفوذ گاز دی‌‌اکسیدکربن می‌‌شود؛ بنابراین فشار در سنگ بسترها کاهش پیدا می‌‌کند و همین مسئله بر جریان چشمه و زیستگاه گونۀ نیلوفر زرد تأثیر می‌‌گذارد و این موضوع نیز اثر شایان توجهی روی گونه‌‌های در معرض انقراض موجود در تنها یک چشمۀ آبی دارد. این چشمه به‌‌دلیل حضور گونۀ غالب نیلوفر آبی به سراب نیلوفر مشهور شده است و ایـن سـراب، پناهـگاه و عامـل حفاظـت تنـوع زیسـتی طبیعـی بـرای این گونه محسـوب می‌‌شـود. ساکنان محلی سالیان متمادی است که با رفتارهای مختلف خود و فشارهای مختلفی که به سراب وارد می‌‌کنند، زمینه‌‌ساز بروز بحران اکولوژیکی و حذف تدریجی گونۀ نیلوفر آبی شده‌‌اند. ورود فاضلاب به سراب، باعث آلودگی آن شده است و آب، مناسب شرب نیست. همین آلودگی و کثیف‌‌شدن آب سبب رشد گونه‌‌های لجنی و گسترش علف‌‌های هرز در چشمه شده است. در سال‌‌های اخیر تعداد پایه‌‌های گونۀ نیلوفر آبی غالب‌‌بودن و چیرگی خود را از دست داده و در حال محو تدریجی است و گونه‌‌های نی (Phragmitis australis)، نی توپی (Sparganium erectum) و چائیر (Sorghum halepense) به‌‌صورت مهاجم در آمده‌‌اند و در حال گسترش و اشغال تمام عرصه هستند ( شکل 14). طبق بررسی‌‌های انجام‌‌شده، سایر رویشگاههای نیلوفر زرد در سطح کشور به‌‌دلیل خشکسالی حذف یا خیلی ضعیف و آسیب‌‌پذیر شده‌‌اند (Mehrnia, 2018).

شکل 14- چیرگی گونه‌‌های نی (Phragmitis australis)، نی توپی (Sparganium erectum) و چائیر (Sorghum halepense) و محو تدریجی گونۀ نیلوفر آبی زرد

در زیستگاهی آشفته، گونه‌‌های بومی نیز ممکن است تبدیل به مهاجم شوند. گونه‌‌های مهاجم ازطریق تولید مثل جنسی و غیر جنسی به‌‌وفور رشد و تغییرات شایان توجهی ازنظر ترکیب فلوریستیک ایجاد می‌کنند. بسیاری از مهاجمان به‌‌صورت خواسته یا ناخواسته به‌‌طور عمده توسط انسان به زیستگاههای جدید وارد شده‌‌اند. مضرترین مهاجمان عبارتند از Myriophyllum spicatum، Lythrum salicaria L. ، Sparganium erectum،L. Epilobium hirsutum و Phragmites australis که متأسفانه در بسیاری از تالاب‌‌ها، جویبارها و چشمه‌‌ها حضور داشتند. این گونه‌ها اغلب دامنۀ تحمل زیست‌‌محیطی گسترده‌‌ای دارند، به‌‌طور معمول در زیستگاه به آفات یا علف‌‌خواران حساس نیستند و برای فضا، نور و منابع با سایر گیاهان بومی رقابت می‌کنند؛ بنابراین در طیف وسیعی از زیستگاهها موفق هستند.

جمع‌‌بندی

سلامت مانداب‌ها (دارای ترکیب فلوریستیک و آب مناسب) در استان لرستان مزایای متعددی برای استان به ارمغان آورده است. مانداب‌ها و ترکیب گیاهی آنها در استان لرستان، در جایگاه اسفنج‌های طبیعی، آب‌‌های سطحی، باران، برفاب‌ها، آب‌‌های زیرزمینی و آب سیلاب‌ها را به دام می‌‌اندازند و به‌‌آرامی آزاد می‌‌کنند؛ همچنین گیاهان ماندابی و سیستم ریشه‌ای به‌‌هم‌‌پیوستۀ آنها سرعت سیلاب‌ها را کاهش می‌‌دهد و آنها را به‌‌آرامی در دشت‌ها توزیع می‌‌کند. این نحوۀ ذخیرۀ آب نقش ترمز را برای روان‌‌آب‌ها بازی می‌‌کند و باعث کاهش سیل و کاهش فرسایش می‌شود. مشاهده می‌‌شود در مناطقی که چشمه‌‌سارها و مانداب‌ها تخریب شده‌‌اند، فرسایش خاک افزایش پیدا کرده و همچنین شدت تخریب سیلاب‌های حاصل از بارندگی‌های فصلی بسیار زیاد است؛ علاوه‌‌براین مانداب‌ها از اکوسیستم‌‌های مولد ثروت در استان لرستان هستند و در مناطقی که این مانداب‌ها و گونه‌‌های گیاهی همراه وجود دارند، فعالیت‌‌های گردشگری مبتنی‌‌بر حفاظت، اقتصاد، ایجاد مشاغل جدید و جلوگیری از مهاجرت ساکنان محلی به شهرها برای جستجوی کار برقرار است. صنایع شیلاتی استان، مراکز گردشگری و انس با طبیعت به‌‌طور عمده در کنار مانداب‌‌ها (دارای آب مناسب و سالم) قرار دارد و ادامۀ حیات این مراکز محلی به‌‌شدت وابسته به مانداب‌‌های دارای پوشش گیاهی سالم و مولد است؛ زیرا آب لازم و مناسب را فراهم می‌‌کنند (شکل 15). آسیب‌‌رساندن به گونه‌‌های گیاهی مانداب‌‌ها و خشکاندن آنها ضمن حذف منافع آنها، موجب ایجاد بحران‌‌های زیست‌‌محیطی ازجمله تبدیل‌‌شدن به کانون‌‌های ایجاد ریزگرد و ایجاد گرد و غبار می‌‌شود؛ همچنین فعالیت‌‌های توسعه‌‌ای برنامه‌‌ریزی‌‌نشده و نادرست همراه با افزایش سریع جمعیت، منجر به کاهش گونه‌‌های گیاهی و منابع آبی در مانداب‌‌ها شده است و آسیب این اکوسیستم‌‌ها منجر به افزایش شدید هزینه‌‌های زیست‌‌محیطی، انقراض گونه‌‌ها و آسیب دائمی اکولوژیکی خواهد شد. متأسفانه دربارۀ این اکوسیستم‌‌ها در روستاها و مناطق شهری ازنظر حفظ تنوع زیستی و مدیریت منابع آب غفلت شده است و در معرض تخریب قرار گرفته‌‌اند. امید است با انجام مطالعات بیشتر درزمینۀ پوشش گیاهی در این مناطق، اهمیت‌‌دادن به این موهبت‌‌های شگفت‌‌انگیز طبیعت برای رفاه انسان و حفظ تنوع زیستی در رأس تمام برنامه‌‌ریزی‌‌های توسعه‌‌ای قرار گیرد.

شکل 15- مانداب‌‌ها، اکوسیستم‌‌های مولد ثروت، در استان لرستان