ارزیابی عملکرد و مقادیر پلی‌ساکارید کل بازیدیوکارپ جدایه‌های ایرانی قارچ Agrocybe aegerita و Hypsizygus ulmarius تولیدشده روی بسترهای مختلف

مقدمه

بستر پرورش و انتخاب محیط کشت مناسب قارچ‌ها به‌طور گسترده‌ای بر وزن تر اندام میوه‌ای (عملکرد) و ارزش دارویی (مقادیر پلی‌ساکارید کل اندام بارده بالغ) آن اثر می‌گذارد. انتخاب بستر کشت نامناسب، رشد غیرعادی میسلیوم قارچ را سبب می‌شود و مرحله رشد رویشی به خوبی انجام نمی‌شود که اغلب به کاهش وزن تر اندام میوه‌ای و کاهش عملکرد قارچ منجر می‌شود. پلی‌ساکارید موجود در قارچ‌ها خاصیت دارویی (ارزش دارویی) دارد و به شدت تأثیرگرفته از بستر کشتی است که در آن رشد کرده است. دامنه وسیعی از ضایعات لیگنوسلولزی و بقایای گیاهان می‌تواند به‌عنوان بستر کشت قارچ تعریف شود. قارچ‌ها به‌عنوان مصرف‌کننده‌های ضایعات مواد آلی (ضایعات اجباری کشاورزی و صنعتی) باعث برقراری چرخه بازیافت مواد می‌شوند و مشکلات مربوط به آلودگی هوا که در اثر سوزاندن این ضایعات ایجاد می‌شود را برطرف می‌کنند (1).

Agrocybe aegerita نام قارچ خوراکی است و بوی مطبوع و جذب‌کننده دارد. روی بقایای درختان برگ‌ریز محصول بسیار خوبی تولید می‌کند. قطر کلاهک آن حدود ۳ تا ۱۰ سانتی‌متر است. رنگ زرد مایل به خاکستری یا قهوه‌ای مایل به خاکستری دارد و در پایان به رنگ قهوه‌ای شکلاتی درمی‌آید. این قارچ را می‌توان در روزهای پس از باران روی تنه‌های درختان قدیمی برگ‌ریزی همچون افرا، سپیدار، انجیر و سایر درختان خزان‌دار یافت (2). Hypsizygus ulmarius (قارچ صدفی نارون) یک قارچ پر بازده است که با فناوری تجاری کشت می‌شود. این قارچ به‌دلیل تکنولوژی تولید ساده و کم‌هزینه و کارایی بیولوژیکی بالا به‌طور گسترده‌ای در آسیا و اروپا و سراسر جهان کشت می‌شود. این قارچ همانند سایر قارچ‌های صدفی خوراکی است و علاوه بر جنبه تازه‌خوری و ...، ترکیبات پلی‌ساکاریدی با خاصیت دارویی دارد (3).

به‌منظور دستیابی به حداکثر رشد و عملکرد تطابق دقیق نوع قارچ با بستر کشت از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به‌طوری‌که وزن تر اندام میوه‌ای و مقادیر پلی‌ساکارید آن از محیط کشتی تأثیر می‌گیرد که در آن رشد کرده است. با توجه به نسبت بالای کربن به نیتروژن ضایعات کشاورزی و جنگلی، لیگنین بالا و همچنین تجزیه‌ناپذیری کامل ترکیبات سلولزی، میسلیوم قارچ توانایی دریافت کامل مواد غذایی موجود در بستر کشت را ندارد؛ بنابراین؛ برای تعدیل نسبت کربن به نیتروژن و نیز افزایش فعالیت آنزیم‌های تجزیه‌کننده (مترشحه از میسلیوم قارچ) سلولز، همی‌سلولز و لیگنین و افزایش بازده تبدیل زیستی از بسترهای ترکیبی و مکمل‌های آلی (سبوس گندم و تفاله زیتون) استفاده می‌شود. هدف از انجام این پژوهش استفاده از ترکیبات لیگنوسلولزی مختلف به‌عنوان بستر کشت مناسب برای تولید قارچ‌های H. ulmarius و  A. aegeritaاست.

مواد و روش‌ها

تیمارهای آزمایش: در این پژوهش به‌منظور بررسی بسترهای کشت مختلف و بررسی ارزش دارویی و وزن تر اندام بارده بالغ جدایه‌های ایرانی دو قارچ H. ulmarius و A. aegerita آزمایشی به‌صورت طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار در مزرعه سد سیستان در سال 1398 انجام شد. تیمارهای آزمایش شامل S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10) بود.

تهیه استوک قارچ: قارچ A. aegerita آزمایش‌شده، از جنگل‌های منطقه شصت کلاته در استان گلستان در کشور ایران در فصل پاییز 1398 جمع‌آوری شد. کشت بافت از بخش‌هایی از اندام میوه‌ای قارچ در محیط کشت PDA انجام شد. استوک قارچ H. ulmarius در شرایط استریل از شرکت قارچ ایران زمین، تهیه و برای تهیه اسپان استفاده شد.

آماده‌سازی اسپان: ابتدا دانه‌های گندم (بذر گندم آبی و غیردیم) جوشانده شد تا حدی که دانه‌ها فقط نرم شوند و به آن نیم درصد آهک اضافه و داخل کیسه‌های پلی‌پروپیلنی ریخته شد. با استفاده از دستگاه اتوکلاو به مدت 25 دقیقه در دمای 115 درجه سانتی‌گراد و فشار 1 اتمسفر استریل شدند. مایه‌زنی با استفاده از استوک قارچ در شرایط استریل انجام شد. پس از حدود 23 روز در دمای 1 ± 26 درجه سانتی‌گراد، میسلیوم قارچ در نقاط مختلف بذور گندم آشکار شدند و اسپان برای مایه‌زنی بستر کشت آماده شد (4، 5، 6).

.آماده‌سازی بستر کشت، استریل‌کردن و مایه‌زنی: پس از ترکیب ضایعات کشاورزی و صنعتی با نسبت‌های مدنظر، تهیه بستر کشت و آماده‌سازی تیمارهای ترکیبی و غیرترکیبی، رطوبت بستر کشت در محدوده 56 درصد تنظیم شد (7). 3000 گرم از بستر کشت، در کیسه‌های پلی‌پروپیلنی (وزن هر کیسه سه کیلوگرم) ریخته شد و با استفاده از دستگاه اتوکلاو به مدت 30 دقیقه در دمای 110 درجه سانتی‌گراد و فشار 1 اتمسفر استریل شد (8، 9). پس از کاهش دمای بستر اتوکلاو‌شده، مایه‌زنی بستر کشت به نسبت 4 درصد با اسپان قارچ (میسلیوم رشدکرده روی بذور گندم) در دمای 24 درجه سانتی‌گراد انجام شد. به بسترهای بالا 5/1 درصد آهک و سنگ گچ (وزنی) برای تنظیم درجه اسیدیته اضافه شد (10).

.پنجه‌دوانی میسلیوم، تشکیل اندام گره‌ای و اندام بارده بالغ: در اتاقک رشد تاریک با دی‌اکسید کربن بالا (غلظت بیشتر از 1600 پی‌پی‌ام) و دمای 26 درجه سانتی‌گراد رشد رویشی میسلیوم قارچ و تشکیل هیف‌ها در بستر کشت انجام شد. پس از کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی (مرحله رشد رویشی میسلیوم قارچ و سفیدشدن کامل بسترها)، شرایط برای باردهی و تولید اندام گره‌ای (مرحله رشد زایشی) شامل دمای 22 درجه سانتی‌گراد، دی‌اکسید کربن با غلظت 1500 پی‌پی‌ام، روشنایی 500-300 لوکس و رطوبت نسبی 92 درصد تأمین شد (11).

.دوره کلونیزاسیون بستر کشت و زمان پیش‌رسی اندام بارده: رشد هیف‌های قارچ در محیط کشت براساس روز ثبت شد. همچنین بعد از کامل‌شدن مرحله رشد رویشی میسلیوم در بستر کشت، زمان تشکیل اندام میوه‌ای قارچ (پیش‌رسی) براساس روز محاسبه شد.

عملکرد اندام میوه‌ای: وزن تر (عملکرد قارچ در هر کیسه) قارچ‌های H. ulmarius و A. aegerita با استفاده از ترازوی دیجیتالی اندازه‌گیری شد (عملکرد قارچ در هر کیسه به‌صورت گرم بیان می‌شود).

پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای: برای تهیه عصاره آبی، درون بالن به 15 گرم پودر آسیاب‌شده از اندام میوه‌ای قارچ‌های H. ulmarius و A. aegerita مقداری آب مقطر اضافه شد. بالن‌ها در حمام روغن قرار گرفتند و عصاره‌گیری به روش جوشانیدن به‌صورت تقطیر تکراری به مدت پنج ساعت در دمای 110 درجه سانتی‌گراد انجام شد. سپس با عبور عصاره از کاغذ صافی، ناخالصی آن جدا شد. عصاره فیلترشده به روش تبخیر آهسته حلال در شرایط خلأ، غلیظ و سپس عصاره خشک‌شده به‌صورت پودر آماده شد. برای تعیین مقادیر پلی‌ساکاریدهای کل از روش فنل – سولفوریک‌اسید استفاده شد (12). بدین صورت که 1 میلی‌گرم گلوکز به‌عنوان قند برای رسم منحنی استاندارد در 1 میلی‌لیتر آب مقطر، حل و محلول 1000 میکروگرم در میلی‌لیتر گلوکز تهیه شد. سپس غلظت‌های مختلف گلوکز از 20 تا 900 میکروگرم در میلی‌لیتر تهیه شدند و 50 میکرولیتر از غلظت‌های ساخته‌شده (900-20) از گلوکز درون چاهک‌های دستگاه اسپکتروفتومتر (مدل Jenway ساخت کشور انگلستان) ریخته و 150 میکرولیتر اسید سولفوریک غلیظ به هریک از چاهک‌ها اضافه شد. بلافاصله 30 میکرولیتر از فنل 50 درصد درون چاهک‌ها اضافه شد و پلیت‌ها به مدت چهار دقیقه در حمام آب 90 درجه سانتی‌گراد غوطه‌ور شدند (13). پس از کاهش دمای نمونه‌ها، جذب هریک از غلظت‌ها با دستگاه اسپکتروفتومتر در طول موج 490 نانومتر، خوانده و منحنی استاندارد گلوکز رسم شد. بعد از رسم منحنی کالیبراسیون، به 1 میلی‌گرم از پودر قارچ (عصاره آبی)، 1 میلی‌لیتر آب مقطر، اضافه و محلول 1000 میکروگرم در میلی‌لیتر تهیه شد. سپس غلظت‌های 80، 150، 250، 350، 550 و 700 میکروگرم در میلی‌لیتر از غلظت 1000 تهیه و محلول‌های ساخته‌شده به چاهک‌های پلیت اضافه شدند. پس از افزودن ترکیبات مدنظر، رنگ محلول موجود در چاهک‌ها به زرد تا نارنجی تبدیل شد. سپس جذب نمونه‌ها در 490 نانومتر خوانده شد و با استفاده از منحنی استاندارد گلوکز، غلظت نهایی پلی‌ساکارید کل به‌صورت میلی‌گرم در گرم از پودر عصاره آبی قارچ طبق رابطه 1 (معادله مربوط به منحنی استاندارد گلوکز) محاسبه شد.

رابطه 1 عرض از مبدأY=bx±

b=شیب خط (مقدار ثابت و مشخص)

x= مقادیر غلظت پلی‌ساکارید نمونه برحسب میلی‌گرم در گرم وزن خشک است)

y=عدد مربوط به جذب نمونه مجهول

تجزیه داده‌ها: داده‌های این پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SAS نسخه 9 آنالیز شدند و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از آزمون دانکن در سطح احتمال 1 درصد انجام شد.

نتایج.

.وزن تر کل اندام میوه‌ای، ماده خشک کل، زمان .کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ H. ulmarius: با توجه به جدول 1، بستر کشت تأثیر معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد بر مقادیر وزن تر کل اندام میوه‌ای، ماده خشک کل، زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ H. ulmarius دارد.

.وزن تر کل اندام میوه‌ای، ماده خشک کل، زمان . .کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ A. aegerita: با توجه به جدول 2، بستر کشت تأثیر معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد بر مقادیر وزن تر کل اندام میوه‌ای، ماده خشک کل، زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ A. aegerita دارد..

جدول 1- نتایج تجزیه واریانس اثرات بستر کشت بر وزن تر کل، ماده خشک کل، زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ H. ulmarius

** معنی‌دار در سطح احتمال یک درصد

جدول 2- نتایج تجزیه واریانس اثرات بستر کشت بر وزن تر کل، ماده خشک کل، زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی، زمان پیش‌رسی و پلی‌ساکارید کل قارچ A. aegerita

** معنی‌دار در سطح احتمال یک درصد

.صفات رویشی و زایشی قارچ‌های H. ulmarius و A. aegerita

.زمان کامل‌شدن پنجه دوانی میسلیوم: با توجه به شکل 1، بیشترین (21 روز) و کمترین (14 روز) زمان لازم برای کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت ترکیبی S9 (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) و S1 (بستر کشت ترکیبی کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)) و S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) ازنظر صفت کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ H. ulmarius با هم اختلاف معنی‌داری ندارند و در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S5 (تراشه چوب (100)) و S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت زمان کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی در قارچ H. ulmarius ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) و S8 (باگاس نیشکر (100)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند و در یک گروه آماری قرار می‌گیرند.

شکل 1- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی (روز) قارچ H. ulmarius. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

با توجه به شکل 2، بیشترین (22 روز) و کمترین (15 روز) زمان لازم برای کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت ترکیبی S9 (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) و S1 (بستر کشت ترکیبی کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) و S2 (تراشه چوب (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت زمان کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی در قارچ A. aegerita ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10))، S5 (تراشه چوب (100)) و S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال یک درصد ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند.

شکل 2- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر زمان کامل‌شدن پنجه‌دوانی (روز) قارچ A. aegerita. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

زمان پیش‌رسی: با توجه به شکل 3، بیشترین (38 روز) و کمترین (26 روز) زمان لازم برای پیش‌رسی اندام میوه‌ای قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت S9 (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) و S1 (بستر کشت کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) و S2 (کلش گندم (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت زمان پیش‌رسی در قارچ H. ulmarius ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)) و S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند.

با توجه به شکل 4، بیشترین (39 روز) و کمترین (29 روز) زمان لازم برای پیش‌رسی اندام میوه‌ای قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت S9 (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) و S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) اختصاص دارد (شکل 4). بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10))، S2 (کلش گندم (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت زمان پیش‌رسی در قارچ A. aegerita ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) و S5 (تراشه چوب (100)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) و S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند و بنابراین ازنظر صفت پیش‌رسی در یک گروه آماری قرار می‌گیرند.

شکل 3- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر زمان پیش‌رسی (روز) قارچ H. ulmarius. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

شکل 4- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر زمان پیش‌رسی (روز) قارچ A. aegerita. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. .S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

.صفات فیزیولوژیکی و شیمیایی اندام میوه‌ای قارچ.

وزن تر کل اندام بارده (عملکرد): با توجه به شکل 5، بیشترین (54/467 گرم) و کمترین (47/223 گرم) مقادیر وزن تر کل اندام میوه‌ای قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) مربوط است. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم(90 به 10)) و S2 (کلش گندم (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت وزن تر اندام میوه‌ای در قارچ H. ulmarius ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S4 )تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) و S5 (تراشه چوب (100)) نیز با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) و S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) نیز ازنظر صفت وزن تر اندام میوه‌ای در قارچ H. ulmarius در یک گروه آماری قرار می‌گیرند و با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.

شکل 5- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر وزن تر اندام میوه‌ای (گرم) قارچ H. ulmarius.مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

با توجه به شکل 6، بیشترین (81/72 گرم) و کمترین (48 گرم) مقادیر وزن تر کل اندام میوه‌ای قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10))، S2 (کلش گندم (100)) و S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت وزن تر اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) و S5 (تراشه چوب (100)) نیز ازنظر صفت وزن تر اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita در یک گروه آماری قرار می‌گیرند و با هم اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. بسترهای کشت S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) و S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) نیز در یک گروه آماری قرار دارند و اختلاف معنی‌داری با هم ندارند.

شکل 6- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر وزن تر اندام میوه‌ای (گرم) قارچ A. aegerita. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

ماده خشک کل: با توجه به شکل 7، بیشترین (24/50 گرم) و کمترین (57/23 گرم) مقادیر ماده خشک کل اندام میوه‌ای قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) مربوط است. بسترهای کشت S2 (کلش گندم (100)) و S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت ماده خشک کل در قارچ H. ulmarius ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. بسترهای کشت S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) و S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) نیز در یک گروه آماری قرار دارند و اختلاف معنی‌داری با هم ازنظر صفت ماده خشک کل ندارند.

با توجه به شکل 8، بیشترین (22/9 گرم) و کمترین (13/3 گرم) مقادیر ماده خشک کل اندام میوه‌ای قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10))، S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) و S5 (تراشه چوب (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت ماده خشک کل اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. همچنین بسترهای کشت S8 (باگاس نیشکر (100)) و S9 (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) در یک گروه آماری قرار دارند و اختلاف معنی‌داری با هم ندارند.

شکل 7- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر ماده خشک کل (گرم) قارچ H. ulmarius. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

شکل 8- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر ماده خشک کل (گرم) قارچ A. aegerita. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. .S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

پلی‌ساکارید کل: با توجه به شکل 9، نتایج داده‌های حاصل از مقایسه میانگین‌ها نشان می‌دهند بیشترین (29/12 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) و کمترین (86/7 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) مقادیر پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) و S2 (کلش گندم (100)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای در قارچ H. ulmarius ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. همچنین بسترهای کشت S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) و S8 (باگاس نیشکر (100)) در یک گروه آماری قرار دارند و اختلاف معنی‌داری با هم ازنظر صفت پلی‌ساکارید کل ندارند.

با توجه به شکل 10، نتایج داده‌های حاصل از مقایسه میانگین‌ها نشان می‌دهند بیشترین (33/11 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) و کمترین (38/7 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) مقادیر پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)) وS9  (باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)) اختصاص دارد. بسترهای کشت S1 (کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10))، S2 (کلش گندم (100)) و S3 (کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)) نیز تفاوت معنی‌داری از لحاظ آماری در سطح احتمال 1 درصد ازنظر صفت پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita ندارند و این بسترها در یک گروه آماری قرار می‌گیرند. همچنین بسترهای کشت S4 (تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)) و S5 (تراشه چوب (100)) در یک گروه آماری قرار دارند و اختلاف معنی‌داری با هم ندارند. بسترهای کشت S6 (تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)) و S7 (باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)) نیز در یک گروه آماری قرار دارند و ازنظر صفت پلی‌ساکارید کل اندام بارده با هم اختلاف معنی‌داری ندارند.

شکل 9- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر پلی‌ساکارید کل (میلی‌گرم بر گرم ماده خشک) قارچ H. ulmarius. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند.S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

شکل 10- مقایسه میانگین اثرات بستر کشت بر پلی‌ساکارید کل (میلی‌گرم بر گرم ماده خشک) قارچ A. aegerita. مقادیر (میانگین‌ها) با استفاده از آزمون دانکن در هر ستون با حروف مشابه اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1 درصد ندارند. .S1: کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10)، S2: کلش گندم (100)، S3: کلش گندم + تفاله زیتون (90 به 10)، S4: تراشه چوب + سبوس گندم (90 به 10)، S5: تراشه چوب (100)، S6: تراشه چوب + تفاله زیتون (90 به 10)، S7: باگاس نیشکر + سبوس گندم (90 به 10)، S8: باگاس نیشکر (100)، S9: باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10)

بحث و نتیجه‌گیری

ضایعات آلی مانند سلولز، همی‌‌سلولز و لیگنین توسط قارچ‌های خوراکی رده بازیدیومیست‌ها استفاده می‌شود و پس از تجزیه باقیمانده مواد برای تغذیه دام یا به‌عنوان کود آلی برای محصولات زراعی دیگر به کار می‌روند؛ ازاین‌رو استفاده از ضایعات آلی مختلف به‌عنوان بستر کشت قارچ خوراکی علاوه بر تأمین غذای مردم جهان می‌تواند راه‌حل مناسبی برای استفاده از ضایعات آلی باشد و تأثیر چشمگیری بر تولید غذا و حل مشکل ضایعات آلی غیرخوراکی داشته باشد. غنی‌سازی بستر پرورش قارچ‌های صدفی با مکمل‌های غذایی به‌طور معنی‌داری بر تولید قارچ تأثیر می‌گذارد (13). نتایج پژوهشی نشان می‌دهند سریع‌ترین زمان برای پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ فلوریدا به بستر ترکیبی برگ موز و کلش گندم (به نسبت مساوی) اختصاص دارد (14). با توجه به نتایج این پژوهش بیشترین و کمترین زمان لازم برای کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت ترکیبی باگاس نیشکر + تفاله زیتون و کلش گندم + سبوس گندم اختصاص داشت. در تحقیقی در ارتباط با سرعت پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ Pleurotus ostreatus مشخص شد رشد رویشی قارچ روی بسترهای کلش گندم و کلش برنج بیشتر از ضایعات پوست دانه پنبه است و سریع‌ترین زمان برای پنجه‌دوانی در بستر کشت کلش گندم انجام شد که با نتایج به‌دست‌آمده در این تحقیق نیز مطابقت دارد (15). نتایج پژوهشی دیگر نشان دادند زمان کامل‌شدن رشد رویشی میسلیوم و پیش‌رسی قارچ‌های Pleurotus eryngii و Pleurotus ostreatus پرورش‌‌یافته روی بستر کشت خاک‌اره، سریع‌تر از بستر کشت ضایعات ساقه پنبه و پسماندهای صنایع کاغذ است (16).

با توجه به نتایج تحقیق حاضر، بیشترین و کمترین زمان لازم برای کامل‌شدن مرحله پنجه‌دوانی میسلیوم قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت باگاس نیشکر + تفاله زیتون و بستر کشت تراشه چوب + سبوس گندم اختصاص داشت. در قارچ H. ulmarius، زمان پیش‌رسی این قارچ نیز کمتر از بقیه تیمارها بود. همچنین، با توجه به ‌سرعت رشد رویشی کمتر میسلیوم قارچ در بستر کشت باگاس نیشکر همراه با تفاله زیتون، ورود به فاز زایشی در این تیمار به زمان بیشتری نیاز داشت.

بیشترین ماده خشک کل اندام میوه‌ای در قارچ H. ulmarius مربوط به بستر کشت کلش گندم همراه با سبوس گندم است. با توجه به داده‌های حاصل از مقایسه میانگین بین تیمارها در بین مکمل‌های آلی استفاده‌شده برای کشت قارچ H. ulmarius به نظر می‌رسد سبوس گندم نسبت به تفاله زیتون نقش مؤثرتری در بستر کشت دارد که این موضوع به‌دلیل مقادیر فنل بالای تفاله زیتون است. گزارش شده است غنی‌سازی بستر کشت ترکیبی تراشه چوب صنوبر با سبوس گندم سبب افزایش مقادیر ماده خشک کل اندام میوه‌ای قارچ Ganoderma lucidum شده است (17). همچنین بیشترین ماده خشک کل اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita مربوط به بستر کشت تراشه چوب همراه با سبوس گندم است. در قارچ A. aegerita نیز سبوس گندم به‌عنوان مکمل آلی نقش مؤثرتری نسبت به تفاله زیتون داشت. در کل با توجه به داده‌های حاصل از مقایسه میانگین برای هر دو قارچ H. ulmarius و A. aegerita مشخص شد سبوس گندم به‌عنوان مکمل آلی نقش مؤثرتری نسب به تفاله زیتون در بستر کشت داشته است. نتایج داده‌های حاصل از نمودار مقایسه میانگین‌ها نشان دادند بیشترین پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای در قارچ H. ulmarius مربوط به بستر کشت کلش گندم همراه با سبوس گندم است. همچنین بیشترین پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای در قارچ A. aegerita مربوط به بستر کشت تراشه چوب همراه با سبوس گندم است. با توجه به ماهیت و ترکیبات بستر کشت به نظر می‌رسد افزایش ماده خشک کل و تولید بیشتر مقادیر پلی‌ساکارید کل قارچ‌های تولیدشده روی بسترهای کشت مذکور را می‌توان به وجود ترکیبات نیتروژن‌دار آلی در بستر کشت مرتبط دانست؛ به‌طوری‌که سبوس گندم مکمل‌ آلی مناسبی برای غنی‌سازی کلش گندم و تراشه چوب هستند.

در پژوهشی دیگر مشخص شد بیشترین مقدار پلی‌ساکارید کل (35/14 میلی‌گرم بر گرم ماده خشک) قارچ Ganoderma applanatum مربوط به بستر کشت ترکیبی تراشه چوب بلوط با سبوس گندم است. وجود ارزش غذایی بالای سبوس گندم و سبوس برنج، بستر کشت مناسبی برای افزایش کمیت و کیفیت قارچ مذکور فراهم می‌کند (18). پژوهش مشابه دربارة قارچ Ganoderma lucidum نشان داد بیشترین (11/21 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) و کمترین (48/5 میلی‌گرم در گرم ماده خشک) مقادیر پلی‌ساکارید کل اندام میوه‌ای به‌ترتیب به بستر کشت ترکیبی تراشه چوب صنوبر با سبوس گندم (70 به 30) غنی‌شده با مکمل سولفات منگنز و بستر کشت ترکیبی برگ نخل خرما با ضایعات صنایع روغن‌گیری زیتون (60 به 40) غنی‌شده با مکمل نانو منگنز اکسید مربوط است (19).

دربارة بستر کشت، بیشترین (54/467 گرم) و کمترین (47/223 گرم) مقادیر عملکرد قارچ H. ulmarius به‌ترتیب به بستر کشت کلش گندم + سبوس گندم (90 به 10) و باگاس نیشکر + تفاله زیتون (90 به 10) مربوط است. در پژوهشی که از بسترهای مختلف شامل باگاس نیشکر، کلش گندم، ساقه ذرت و خاک‌اره برای پرورش قارچ Pleurotus ostreatus استفاده شده بود مشخص شد با افزایش نسبت کربن به نیتروژن شرایط بهینه برای رشد رویشی میسلیوم قارچ فراهم می‌شود. نتایج پژوهشی نشان دادند اختلاف در مقادیر عملکرد به‌دلیل نیتروژن پایین در بستر کشت خاک‌اره یکی از دلایل اصلی در کاهش عملکرد قارچ‌های تولیدشده روی این بستر کشت در مقایسه با سایر بسترها است؛ بنابراین، کاهش نسبت کربن به نیتروژن بستر باعث افزایش عملکرد شده است (20).

ضایعات کشاورزی و صنعتی غنی از سلولز، بستر کشت مناسبی برای پرورش قارچ‌های صدفی هستند (21). عملکرد و کیفیت قارچ‌های Pleurotus تولیدشده روی بستر کشت ضایعات آلی کاهش می‌یابد که نسبت کربن به نیتروژن بالایی دارند (22). در بسترهای کشت با مقادیر لیگنین و فنل بالا، فعالیت آنزیم سلولاز کاهش می‌یابد؛ در صورتی که با کاهش مقادیر لیگنین، فعالیت آنزیم‌ها و عملکرد قارچ افزایش می‌یابد (23). در پژوهشی در ارتباط با قارچ صدفی سالمون مشخص شد وزن تر اندام میوه‌ای چین اول در بستر کلش گندم غنی‌شده با سولفات منگنز بیشترین مقدار (1022 گرم) بود و بیشترین و کمترین عملکرد اندام میوه‌ای به‌ترتیب به بستر کشت کلش گندم و ضایعات برگ خرما اختصاص داشت. همچنین وزن تر اندام میوه‌ای تولیدشده روی بستر خاک‌اره غنی‌شده با مایکوریزا در مقایسه با سایر تیمارها کمتر بود. به نظر می‌رسد با توجه به نسبت کربن به نیتروژن نسبتاً بالای خاک‌اره و ضایعات برگ خرما، میسلیوم قارچ توانایی تجزیه و جذب کامل مواد غذایی موجود در این دو بستر کشت را در مقایسه با بستر کشت کلش گندم ندارد که با نتایج تحقیق حاضر نیز مطابقت دارد (24).

بیشترین (81/72 گرم) و کمترین (48 گرم) مقادیر عملکرد قارچ A. aegerita به‌ترتیب به بستر کشت تراشه چوب با سبوس گندم (90 به 10) و باگاس نیشکر با تفاله زیتون (90 به 10) اختصاص داشت. در آزمایشی قارچ aegerita A. روی بستر کشت کاه گندم، پوسته کاکائو، کاه گندم همراه با پوسته کاکائو (17 درصد)، ضایعات مرکبات، ضایعات هویج و تفاله چای سیاه کشت شد. این قارچ روی کاه گندم بیشترین بازده را در تولید اندام بارده با راندمان بیولوژیکی 36 درصد با افزودن تفاله چای سیاه نشان داد (25). در پژوهش دیگر کشت A. aegerita در شش بستر لیگنوسلولزی شامل کاه گندم، کاه برنج، خاک‌اره، ساقه ذرت، لپه ذرت و چوب پنبه انجام شد. 20 درصد سبوس گندم همراه با خاک‌اره بالاترین عملکرد (به‌طور متوسط 51 کیلوگرم) را ایجاد می‌کند؛ اما ازنظر اقتصادی استفاده از خاک‌اره درختان مناسب و قابل دستیابی نیست (26).