ضرورت تصحیح دوبارة رباعیات ابوالوفای خوارزمی

1ـ مقدمه

1ـ1 معرفی شاعر

خواجه ابوالوفای خوارزمی (ت. ظاهراً 757 ق.؛ ف. 835 ق.) معروف به «پیر فرشته» از مشایخ سلسلۀ کبرویه، از شاعران، عارفان و هنرمندان زمان امیر تیمور گورکانی (حک. 771‑807 ق.) و فرزند او شاهرخ بن تیمور (حک. 807 تا 850 ق.) است. جامی او را شاگرد و مرید ابوالفتح، فرزند بهاءالدین کبری، دانسته است (جامی، 1382: 436). نوایی در تذکرۀ خود در احوال او می نویسد: «از کبار اولیاست، علوم ظاهریه و حقیقه را به‌غایت خوب و زیبا می‌دانسته، در علم ادوار و موسیقی بی‌نظیر روزگار خود بوده، شعر می‌گفته و رباعی می‌سروده است» (امیرعلیشیر نوایی، 1363: 185). در بیشتر منابع مرتبط با او، ابوالوفا را مراد و استاد تاج‌الدین/ کمال‌الدین حسین خوارزمی (ف. 840 ق.)، شارح مثنوی مولوی، موسوم به جواهر الأسرار و زواهر الأنوار دانسته‌اند؛ این امر از محتوای کتاب یادشده و اثر دیگر حسین خوارزمی به نام ینبوع الأسرار فی نصائح الأبرار کاملاً روشن است. تألیف چند رساله در تصوف، موسیقی و علوم غریبه به او منسوب است و از این میان رسالۀ کنزالجواهر شهرت بیشتری دارد که ظاهراً متضمن رباعیات شاعر بوده است. «ابوالوفا در شاعری هم به سرودن رباعیات و ترجیعات شهره بوده است» (نفیسی، 1363، ج 2: 321). صاحب مجالس‌العشاق بر آن است که ابوالوفا در موسیقی مراوداتی با عبدالقادر مراغه‌ای داشته است (گازرگاهی، 1375: 220). بیشتر منابع مربوط‌به او به معرفی مختصرش و ذکر چند رباعی او بسنده کرده‌اند. صاحب حبیب‌السیر فوت او را در شهور سنۀ خمس و ثلاثین و ثمانمأئه و مدفن او را در ولایت خوارزم ثبت کرده است (خواندمیر، 1362، ج 4: 8‑9). ذبیح‌الله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران رسالۀ لب‌اللباب را هم جزو تألیفات ابوالوفا قید کرده است (صفا، 1368، ج 4: 84).

1ـ2 ضرورت و اهداف پژوهش

مطالعات و ارزیابی‌های نقد متون تصحیح‌شده یکی از متداول‌ترین شیوه‌ها در بررسی زبانی و محتوایی آثار ادبی است. نقد متون تصحیح‌شده ازنظر کیفیت ضبط اشعار، غنای مقدمه، راهگشابودن تعلیقات، داشتن فهرست‌های راهنما و دست‌اول‌بودن منابع استفاده‌شدة مصحّح، در تحقیقات و ژرف‌نگری‌های ادبی بسیار اهمیت دارد؛ به‌طوری که بدون اینگونه ارزیابی‌ها، ارائة متن متقن و منقّح از دیوان یک شاعر راهی به دهی نخواهد داشت. درباب رباعیات ابوالوفای خوارزمی نیز همین قاعده صادق است؛ به‌سبب تخلیط اشعار شاعران دیگر در سروده‌هایش و نیز ورود اشعار غیر رباعی در رباعیات، غلط‌ها و کاستی‌های مربوط‌به ضبط رباعیات و غلط‌های چاپی، دست‌یافتن به متن معتمَد از اشعار این شاعر امری مهم است؛ درواقع بدون این بازبینی‌ها، بررسی جوانب مختلف اندیشه و بوطیقای شاعری‌اش در رباعیات میسّر نخواهد بود. همین عوامل ضرورت بازنگری و تصحیح دوبارة رباعیات ابوالوفای خوارزمی را موجّه می‌کند و بدان موضوعیّت می‌بخشد.

در این مقاله رباعیات شاعر ازنظر درستی ضبط و سندیّت آنها در انتساب به او بررسی می‌شود. بدون اینگونه پژوهش‌ها دست‌یابی به متن صحیح و منقّح از رباعیات شاعر و به‌تبع آن، تشخیص رباعیات او از رباعیات شاعران دیگر ـ که با کم‌دقتی کاتبان و مصحّح وارد رباعیات شاعر شده است ـ میسّر نیست؛ همچنین بررسی دقیق محتوای رباعیات و منظومۀ فکری شاعر نیز غیرممکن است. ازسویی رباعیاتی که در قالب شعری رباعی سروده نشده و در اصل، ابیات آغازین غزل‌ها و مثنویاتی از چند شاعر دیگرند، در این پژوهش مشخص شده است؛ نیز گویندگان اصلی رباعیاتِ سرگردان با مراجعه به متون معتبر دیگر روشن شد تا از این رهگذر، با تعیین رباعیات قطعی و مسلّم شاعر، سهوهای کاتبان و مصحّح محترم در تدوین رباعیات شاعر نمایانده شود. ضبط برخی از رباعیات شاعر در متون دیگر ادبی و تاریخی، با ضبط متن چاپی رباعیات متفاوت است؛ درنتیجه می‌توان گفت نسخ دیگری از رباعیات شاعر هم وجود دارد که مصحّح در تصحیح رباعیات به آنها دسترسی نداشته است. همچنین در برخی منابع دیگر (مانند لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل ابوالوفای خوارزمی) رباعی‌ای از ابوالوفا دیده می‌شود که در متن چاپیِ مصحّح، آن رباعی ثبت نشده است؛ بنابراین متن چاپی رباعیاتِ ارائه‌شده از مصحّح، دربرگیرندۀ همۀ رباعیات شاعر نیست. تا زمان پیداشدن و تصحیح و چاپ نسخه یا نسخی از کنز الجواهر/ نثر الجواهر ابوالوفا خوارزمی، به‌ناچار باید به این مقدار از رباعیات به‌دست‌آمدۀ شاعر بسنده کرد.

1ـ3 پیشینۀ پژوهش

نخستین‌بار نجیب مایل هروی در سال 1369در کتاب در شبستان عرفان که مجموعۀ چهار رساله از چهار پیر طریقت است، 246 رباعی از رباعیات ابوالوفای خوارزمی را تصحیح و تدوین کرد. همة رباعیات چاپ مایل هروی در متن چاپی بهشتی شیرازی هم دیده می‌شود. استاد مایل هروی در معرفی نسخه چنین نوشته است: «یکی از فراهم‌آورندگان جنگ اشعار عرفانی در سدۀ دهم یا یازدهم هجری، بر مبنای مجموعه‌ای کهن‌تر، 246 رباعی آن را به نام رباعیات خواجه ابوالوفا علیه‌الرحمه، در جُنگش گنجانده است. جنگ یادشده که به شمارۀ 306 [صحیح 5306] در کتابخانۀ ملی ملک تهران نگهداری می‌شود و نسخۀ اساس ما در این تصحیح محسوب است، یگانه مأخذ رباعیات پیر فرشته نیست؛ زیرا پاره‌ای از رباعیات او را خواندمیر در حبیب‌السیر، جامی در نفحات، هدایت در ریاض‌العارفین، امین احمد رازی در هفت اقلیم، حسین خوارزمی در شرح فصوص الحکم، جواهر الأسرار و ینبوع الأسرار و کاتبان دیگر در مجموعه رباعیات سحابی استرآبادی نقل کرده‌اند. با این همه، نمی‌توان پذیرفت که کل اشعار پیر فرشته همان‌قدر است که در این مجموعه آمده» (مایل هروی، 1369: 23). در کتاب شبستان عرفان، رباعیات ابوالوفا از صفحة 177 تا 206 درج شده است. در قسمت تعلیقات هم توضیحات مربوط‌به رباعیات ابوالوفا از صفحة 277 تا 286 را شامل می‌شود. استاد مایل هروی رباعیاتی را توضیح داده‌اند که مفهوم آنها اشاره به مضمون آیات، احادیث یا افکار وحدت وجودی ابن‌عربی است و از ذکر این نکته صرف‌نظر کرده است که برخی رباعیات در متون قرن‌های گذشته به نام شاعران دیگر دیده می‌شود و درنتیجه شاید از شاعری غیر از ابوالوفا باشد؛ اما در پیوست رباعیات (همان: 287) یادآور شده‌اند که برخی اشعار مراد و مرید (ابوالوفا و حسین خوارزمی) به نزد جنگ‌پردازان خلط شده است. نسخۀ استفاده‌شدة استاد مایل هروی همان نسخۀ «ن» مصحّح محترم، بهشتی شیرازی، است که مصحّح در مقدمۀ کتاب، آن را اولین نسخۀ استفاده‌شده معرفی کرده است. تصحیح مایل هروی با وجود ورود چند رباعی از شاعران دیگر در آن و ضبط نادرست چند رباعی، به‌سبب اینکه نخستین پژوهش و فتح باب تحقیق در تصحیح و توضیح رباعیات ابوالوفا خوارزمی است، ارزشمند و شایان توجه است.

پژوهش دیگر، تصحیح و شرح رباعیات ابوالوفای خوارزمی به همّت سیّد احمد بهشتی شیرازی است. انتشارات روزنه این اثر را در سال 1395 روانۀ بازار کرد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. همین کتاب موضوع بحث این مقاله است. این اثر یک مقدمه در معرفی شاعر دارد که مطالب آن عمدتاً برگرفته از چند تذکرۀ شعرا و عرفا و چند کتاب تاریخ و تاریخ ادبیات است. مصحّح در پایان مقدمه، نسخه‌ها و منابع خود را در تصحیح، گردآوری و تدوین رباعیات ابوالوفا به شرح زیر برشمرده است:

ن: رباعیات خواجه ابوالوفای خوارزمی در جنگ خطی کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5306؛

م: رباعیات خواجه ابوالوفای خوارزمی در انتهای نسخۀ خطی مفتاح التوحید، سرودۀ درویش علی چاچی، کتابخانۀ مجلس شورا به شمارۀ 5948؛

د: رباعیات خواجه ابوالوفای خوارزمی، نسخۀ خطی دایرة‌المعارف اسلامی، شمارۀ 1/1076؛

ش: شرح فصوص‌الحکم، تاج‌الدین حسین خوارزمی، به اهتمام نجیب مایل هروی، انتشارات مولی، 1364؛

ج: جواهر الأسرار و زواهر الأنوار، تاج‌الدین حسین خوارزمی، تصحیح محمّدجواد شریعت، انتشارات اساطیر، 1384؛

ی: ینبوع الأسرار فی نصائح الأبرار، تاج‌الدین حسین خوارزمی، به اهتمام مهدی درخشان، تهران، 1360؛

ح: سلّم السموات، به اهتمام یحیی قریب، انتشارات علمی، 1340؛

ف: نفحات الأنس، عبدالرحمن جامی، تصحیح محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، 1370؛

ز: ریاض العارفین، رضاقلی‌خان هدایت، به کوشش مهرعلی گرگانی، کتابفروشی محمودی، 1344؛

متأسفانه مصحّح محترم دربارۀ سه نسخۀ خطی استفاده‌شدة خود هیچ اطلاعاتی ارائه نداده و به معرفی نسخ یادشده (تاریخ کتابت، کاتب، قطع نسخ و مشخصات ظاهری آنها اعم از نوع جلد، نوع خط و...) نپرداخته است.

در این تصحیح، مصحّح، رباعیات شاعر را به دو قسمت رباعیات اصلی (269 رباعی) و رباعیات مشکوک (54 رباعی) تقسیم کرده و با تعلیقات مختصری، رباعیات را چاپ کرده است. به‌جز رباعیات، چند فقره شعر غیررباعی هم در کتاب گنجانده شده که در این مقاله فقط رباعیات شاعر بررسی شده است. پژوهش دیگر، مقالۀ «جلوۀ عشق در رباعیات ابوالوفای خوارزمی» تألیف منوچهر توسلّی و زکریا طغانی (1397) است. در این مقاله، حیات‌بخش‌بودن، درمانگری دردها، محرک عاشق‌بودن، کشف ضمایر، تهذیب نفس و هدایتگری از ویژگی‌های عشق در رباعیات شاعر دانسته شده است. «بررسی مفهوم درد در رباعیات ابوالوفای خوارزمی» عنوان مقالۀ دیگری از منوچهر توسلی (1398) است. در این مقاله، مفاهیم درد عشق، درد طلب، درد غفلت و درد هجران در رباعیات شاعر بررسی و واکاوی شده است. آخرین پژوهش، مدخل «ابوالوفای خوارزمی» (1399)، نوشتۀ محمدجواد شمس در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی است که در آن مؤلف به معرفی شاعر، احوال و آثار او، عمدتاً با تکیه بر تذکره‌ها و چند اثر تاریخی پرداخته است.

1ـ4 روش پژوهش

در بازبینی و نقد آثار منظوم تصحیح‌شده، مرسوم است اثر ازنظر غنای مقدمه در اشتمال بر معرفی دقیق شاعر، احوال و آثار و سبک وی، معرفی نسخ، شیوۀ تصحیح، درستی ضبط اشعار، تعلیقات، نسخه‌بدل‌ها و اعتبار منابع بررسی شود. در این مقاله کیفیت و صحّت و سقم ضبط اشعار و سندیّت آنها در انتساب به ابوالوفای خوارزمی به روش بنیادی ـ نظری و با استناد و مراجعه به متون معتبر ادبی، عرفانی و تاریخی بررسی شده است. متأسفانه مصحّح در مقدمه، اطلاعاتی از کیفیت و معرفی ظاهری و محتوایی نسخ استفاده‌شدة خود ارائه نداده است. در معرفی شاعر و احوال و سروده‌های او به نقل صرف مطالب مندرج در تذکره‌ها و متون تاریخ و تاریخ ادبیات، بی هیچ‌گونه نقد و ارائۀ نظر منتقدانه بسنده کرده است.

 

2ـ بحث و بررسی

2ـ1 اشتباه در تشخیص قالب اشعار

سه فقره از رباعیات مندرج در کتاب، در اصل رباعی نیست. دو قطعه از آنها از ابوالوفای خوارزمی نیست و یک قطعۀ آن احتمالاً تضمین ابوالوفا از شعر ابوبکر شبلی است:

الف) احتمالاً تضمین از ابوبکر شبلی:

گفتم که کرایی تو بدین زیبایی		گفتا خود را که خود منم یکتایی
هم عشقم و هم عاشق و هم معشوقم		هم آینه هم جمال هم بینایی
		(خوارزمی، 1395: 98)

این دو بیت به همراه یک بیت دیگر، با اندکی تغییر در ضبط سرودۀ ابوبکر شبلی (ف. 334 ق.) است. به نظر می‌رسد قالب شعر رباعی نیست و به اسلوب سؤال و جواب در قالبی غیر از رباعی است؛ ظاهراً بیش از سه بیت بوده است که سه بیت آن را عین‌القضات همدانی (ف. 525 ق.) در تمهیدات خود از زبان شبلی نقل کرده است: «اگر خواهی از شیخ شبلی بشنو که وقتی در مناجات گفت: بارخدایا کرا بودی؟ گفت: هیچ‌کس را. گفت: کرایی؟ گفت: هیچ‌کس را. گفت: کرا خواهی؟ گفت: هیچ‌کس را. او را غشّی و بیهوشی پیدا آمد و این بیت‌ها در این معنی با او می گفت:

گفتم که کرایی تو بدین زیبایی؟		ای خالق ما که سرور و مولایی
گفتا که چنین سخن تو می‌فرمایی		من خود خود را که خود منم یکتایی
عاشق نبود هرآنکه باشد رایی		عاشق آنست که عاشقست یکجایی»
		(همدانی، 1377 الف: 218)

البته دو بیت این شعرِ به‌اشتباه رباعی انگاشته‌شده منسوب به ابوسعید ابوالخیر هم هست (نک. نفیسی، 1334: 102). مأخذ مصحّح برای این شعر، جواهرالأسرار حسین خوارزمی (1398، ج 1: 5) است؛ در آن کتاب هم از زبان صاحبدلی در مناجات نقل می‌شود که می‌تواند ناظر بر ابوبکر شبلی باشد: «ای دل‌های دیوانه‌صفت سالکان مسالک ملکوتی، مقید به قیود سلاسل تمنای وصالت، و ای جان‌های پروانه‌صفت طالبان انوار لاهوتی، سوختۀ شعلۀ اشتیاق شمع جمالت. زهی جمال و جلال بی‌غایت؛ و زهی حسن بر کمال بی‌نهایت. صاحبدلی از مناجات خود خبر داد:

گفتم که کرائی تو بدین زیبایی		گفتا خود را که خود منم یکتائی
هم عشقم و هم عاشق و هم معشوقم		هم آینه هم جمال هم بینائی»
		(همان: 5)

درواقع مصرع اول و دوم شعر مندرج در رباعیات ابوالوفای خوارزمی، مصراع‌های اول و سوم شعر نقل‌شده از زبان ابوبکر شبلی است؛ اما بیت دوم آن در پیکرۀ شعر شبلی دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد شعر شبلی، همانگونه که از دقت در فحوای سخن عین‌القضات در تمهیدات برمی‌آید، چند بیت دیگر هم داشته است و رباعی نبوده و عین‌القضات فقط به نقل سه بیت آن بسنده کرده است. بیت سوم شعر شبلی طبعاً در شعر ابوالوفا وجود ندارد. یک احتمال دیگر هم تصور می‌شود و آن اینکه ابوالوفا دو مصرع از شعر شبلی را در ضمن شعر خود تضمین کرده است که البته تضمین از شعر شبلی محتمل‌تر است.

شعر شبلی با استناد به تمهیدات عین‌القضات همدانی، بیش از دو بیت دارد و رباعی نیست.

ب) حسین خوارزمی:

با درد غم عشق تو درمان نشناسم		حیران تو گشتم سر و سامان نشناسم
جان و دل من سوختۀ آتش عشق است		من سوخته دل روضۀ رضوان نشناسم
		(خوارزمی، 1395: 91)

این دو بیت که به‌اشتباه، رباعی شمارۀ 16 در قسمت رباعیات مشکوک در مجموعه‌رباعیات ابوالوفای خوارزمی درج شده است، در اصل رباعی نیست و دو بیت ابتدایی، غزلی از تاج‌الدین حسین خوارزمی است که با اندکی تفاوت در ضبط مصرع دوم، در دیوان او دیده می‌شود. دیوان حسین خوارزمی به‌لحاظ اشتراک در اسم و تخلّص شعری با حسین بن منصور حلاج، به نام حسین بن منصور حلاج چاپ شده است و به همین سبب این ابیات در دیوانی به‌غلط به نام حلاج ¹ دیده می‌شود که بیت آخر غزل، تخلّص حسین (منظور حسین خوارزمی، شاگرد ابوالوفا) را هم دارد:

با درد غم عشق تو درمان نشناسم		آشفتۀ یارم سر و سامان نشناسم
جان و دل من سوختۀ آتش عشق است		من سوخته دل روضۀ رضوان نشناسم...
گفتی که حسین از همه‌کس سینه بپرداز		والله که در او غیر تو ای جان نشناسم
		(خوارزمی، 1343: 138)

ج) عطار نیشابوری

گر جمله تویی پس این جهان چیست؟		ورهیچ نی‌ام پس این فغان چیست؟
همه جمله تویی و هم همه تو		آن چیز که غیر تست،آن چیست؟
		(خوارزمی، 1395: 97)

این دو بیت با اندکی تفاوت در ضبط، در اصل دو بیت ابتدایی غزلی از عطار نیشابوری است که در بیت مقطع غزل، تخلّص شعری عطار هم آمده است:

گر جمله تویی همه جهان چیست؟		ور هیچ نی‌ام من، این فغان چیست؟
هم جمله تویی و هم همه تو		وآن چیست که غیر تست آن چیست؟...
عطار ضعیف را از این سرّ		جز گفت میان تهی نشان چیست؟
		(عطار نیشابوری، 1374: 79)

همچنین این غزل در تصحیح اخیر دیوان عطار (عطار نیشابوری، 1392: 171) هم دیده می‌شود.

2ـ2 رباعیات راه‌یافتۀ شاعران دیگر یا منتسب به آنان در بخش رباعیات اصلی ابوالوفای خوارزمی

2ـ2ـ1 شقیق بلخی

مال و هنری اگر ندارم در دست		با فقر بسازم که مرا فقر خوش است
اندیشه چرا کنم ز بی‌برگی خویش		گر هیچ ندارم چو تو دارم همه هست
		(خوارزمی، 1395: 60)

مأخذ مصحّح برای رباعی یادشده، جواهر الأسرار خوارزمی (خوارزمی، 1398، ج 1: 68) است. در کتاب یادشده، این رباعی از زبان شقیق بلخی نقل شده است. شقیق بلخی به نقل از بیشتر منابع صوفیه، در قرن دوم می‌زیسته و تاریخ فوت او در تذکره‌های صوفیه به تقریب از 174 تا 191 ق. ثبت شده است. بنابراین چطور می‌توان این رباعی را از ابوالوفای خوارزمی (ف. 835 ق.) دانست؟ «شقیق از این سخن خوش‌وقت شد و گفت: الهی غلامی به خواجه‌ای که انباری غلّه دارد، چنان می‌نازد. تو مالک‌الملکی و روزی بندگان پذیرفته‌ای؛ ما چرا اندوه خوریم؟ درحال از شغل دنیا رجوع کرد؛ و روی به خدای تعالی آورد؛ و در توکل به درجۀ کمال رسید و می‌گفت رباعی:

مال و هنری اگر ندارم در دست		با فقر بسازم که مرا فقر خوش است
اندیشه چرا کنم ز بی‌برگی خویش		گر هیچ ندارم چو تو دارم همه هست»
		(خوارزمی، 1398: 68)

صاحب الذریعه الی تصانیف الشیعه دیوان شعری به او نسبت داده است (نک. طهرانی، 1304 ق، ج 9: 534). مصباح الشریعه و کتاب آداب العبادات هم از آثار اوست. رباعی زیر هم در برخی منابع صوفیه به او نسبت داده شده است:

صوفی که به خرقه‌دوزیش بازاری است		گر بخیه به فقر می‌زند خوش کاری است
ور خواهش طبع دست او جنباند		هر بخیه و رشته‌اش بت و زناری است
		(معصوم علیشاه، 1382، ج 2: 173)

2ـ2ـ2 ابوسعید ابوالخیر

ای سرّ تو در سینۀ هر محرم راز		پیوسته در رحمت تو بر همه باز
هرکس که به درگاه تو آید به نیاز		محروم ز درگاه تو کی گردد باز
		(خوارزمی، 1395: 22)

این رباعی با ضبطی کهن‌تر که در آن، به‌جای «آید به نیاز»، «آورد نیاز» آمده، منسوب به ابوسعید ابوالخیر است:

ای سرّ تو در سینۀ هر محرم راز		پیوسته در رحمت تو بر همه باز
هرکس که به درگاه تو آورد نیاز		محروم ز درگاه تو کی گردد باز
		(نفیسی، 1334: 48)

همچنین منسوب به خواجه عبدالله انصاری است (نک. مدبری، 1369: 101). از نُه منبعی که مصحّح برای تصحیح رباعیات ابوالوفا استفاده کرده، رباعی یادشده فقط در نسخۀ «ن» آمده است که با اتکا به یک نسخه، آوردن آن جزو رباعیات شاعر معقول به نظر نمی‌رسد.

2ـ2ـ3 ابوسعید ابوالخیر

حورا به نظارة نگارم صف زد		رضوان ز تعجب کف خود بر کف زد
آن خال سیه بر آن لبان مطرف زد		ابدال ز بیم چنگ در مصحف زد
		(خوارزمی، 1395: 41)

سابقۀ این رباعی به چند قرن قبل از زمان حیات ابوالوفای خوارزمی می‌رسد. در اسرارالتوحید می‌خوانیم: «آورده‌اند که استاد ابوصالح را که مقری شیخ ما بود رنجی پدید آمد چنانک صاحب فراش گشت. شیخ ما خواجه ابوبکر مؤدّب را ـ که ادیب فرزندان شیخ بود ـ بخواند و بفرمود که دوات و قلم و پاره‌ای کاغذ بیاور تا از جهت بوصالح حرزی املا کنیم تا بنویسی. کاغذ و دوات و قلم بیاورد. شیخ ما فرمود که بنویس، بیت:

حورا به نظارة نگارم صف زد		رضوان بعجب بماند و کف بر کف زد
یک خال سیه بر آن لبان مطرف زد		ابدال ز بیم چنگ در مصحف زد»
		(محمد بن منوّر، 1366، ج 1: 257)

این رباعی مشهور به حورائیه است و بر آن شروح متعددی نوشته شده است. شروح این رباعی را می‌توان در مقدمۀ اسرارالتوحید به قلم محمدرضا شفیعی کدکنی (صد و نوزده) مشاهده کرد؛ نیز در دیوان شاه نعمت‌الله ولی (شاه نعمت‌الله، 1374: 670) ذیل عنوان «تحقیق رباعی شیخ ابوسعید» دیده می‌شود. متون دیگری هم این رباعی را به نام ابوسعید ابی‌الخیر ثبت کرده‌اند.

2ـ2ـ4 ابوسعید ابوالخیر

من از تو جدا نبوده‌ام تا بودم		این است دلیل طالع مسعودم
در ذات تو ناپدیدم ار معدومم		وز نور تو ظاهرم اگر موجودم
		(خوارزمی، 1395: 64)

مأخذ مصحّح برای رباعی یادشده، شرح فصوص‌الحکم (خوارزمی، 1385: 291)، جواهرالأسرار (همان، 1398: 116)، نفحات‌الأنس (جامی، 1382: 436) و ریاض‌العارفین (هدایت، 1344: 41) است. این رباعی هم جزو رباعیات منسوب به ابوسعید ابوالخیر است (نک. نفیسی، 1334: 61). با توجه به همخوانی‌نداشتن قافیۀ «دال و ذال» در قوافی این رباعی، بعید است که این رباعی از ابوسعید ابوالخیر باشد؛ زیرا در آن کلمات «بود، مسعود و موجود» قافیه شده‌اند. شاعران ایرانی این قاعده را تا قرن‌های ششم، هفتم و هشتم رعایت می‌کرده‌اند؛ اما در قرن‌های بعدی این قاعده کنار گذاشته شد و شاعران فارسی‌گو آن را رعایت نمی‌کردند. قاعدتاً به نظر می‌رسد سرایندة این رباعی باید یکی از گویندگان قرن هشتم یا قرن‌های بعد از آن باشد؛ اما تفکر وحدت وجودی و ابن‌عربی‌گرایی موجود در آن ـ که محور فکری رباعیات ابوالوفای خوارزمی است ـ آشکارا دیده می‌شود.

2ـ2ـ5 باباافضل کاشانی

سمع و بصر و زبان و دستم همه اوست		من نیستم و هستی هستم همه اوست
من گفتن ما و او ز هستی، موهوم		زین هستی موهوم چو رستم همه اوست
		(خوارزمی، 1395: 53)

این رباعی با اندکی تفاوت در ضبط مصرع سوم، در رباعیات باباافضل کاشانی (ف. 610 ق.)، هم در دیوان و هم در مصنفات او آمده است:

سمع و بصر و زبان و دستم همه اوست		من نیستم و هستی هستم همه اوست
این هستی موهوم خیالی است صریح		زین هستی موهوم چو رستم همه اوست
		(کاشانی، 1366: 746)

(نیز نک. کاشانی، 1363: 38).

2ـ2ـ6 حسین خوارزمی

آزاد شو ای دل این و آن را بگذار		پابستۀ تن مباش جان را بگذار
کم باش و بشوی دفتر فضل و هنر		گم باش و علامت و نشان را بگذار
		(خوارزمی، 1395: 3)

این رباعی در جواهرالأسرار از زبان خود مؤلف (حسین خوارزمی) نقل می‌شود و به نظر می‌رسد از سروده‌های خود حسین خوارزمی است: «اگر توانی که در اول قدم جان دربازی قدم درنه؛ و اگر نتوانی ترّهات و مجاز و تکلیف صوفیانۀ تو ترا چه سود دارد؟ این ضعیف گوید:

آزاد شو ای دل این و آن را بگذار		پابستۀ تن مباش و جان را بگذار
کم باش و بشوی دفتر فضل و هنر		گم باش و علامت و نشان را بگذار»
		(خوارزمی، 1398: 1654)

حسین خوارزمی هرگاه خواسته است در آثار خود رباعی‌ای از رباعیات استاد خود، ابوالوفا، را نقل کند، با تعبیرهای احترام‌آمیزی مانند «رباعیه له قدّس سرّه»، «رباعیه له طیّب الله ثراه» و... اقدام به نقل رباعی کرده است. در ادامۀ رباعیِ پیشتر نقل‌شده در جواهر الأسرار، رباعی زیر را از رباعیات استادش، ابوالوفا، اینگونه با احترام نقل کرده است:

«رباعیه له قدّس سرّه:

از ضیق صفات خویشتن بیرون شو		در رو به محیط بی‌کرانه در رو
خاصیت آن محیط از من بشنو		گر کهنه درو غوطه خورد گردد نو»
		(همان: 1654)

برخی از ابیات حسین خوارزمی در سروده‌های استادش، ابوالوفا، تخلیط شده است که دلیل آن، اشتباهات جنگ‌پردازان و تصور نادرست مصحّح است که بدون ردّیابی دقیق اشعار حسین خوارزمی و به صرف موجودبودن آنها به اسم ابوالوفا خوارزمی در جنگ‌ها، آنها را سرودۀ ابوالوفا دانسته است.

2ـ2ـ7 جامی

در مذهب اهل کشف و ارباب شهود		عالم همه نیست جز تفاصیل وجود
چندین صور ارچه ظاهراً روی نمود		چون درنگری نیست به‌جز یک موجود
		(همان: 49)

این رباعی عیناً در نقدالنصوص (جامی، 1370: 200) آمده است. ویلیام چیتیک در تعلیقات کتاب نوشته است: «این رباعی به سبک رباعیات لوایح جامی است» (همان: 352). این رباعی در لوایح جامی و آثار دیگرش دیده نشد؛ الاّ در شرح رباعیات (نک. جامی، 1360: 80).

2ـ2ـ8 فضل الله بن حامد حسینی

سرّی است که جز نهفتنش نیست روا		درّی است نفیس و سفتنش نیست روا
رازی که میان جان جان و جان است		دانستنی است و گفتنش نیست روا
		(خوارزمی، 1395: 52)

این رباعی در رساله النفسیه از تألیفات فضل الله بن حامد حسینی (ف.921 ق.) دیده می‌شود؛ با ذکر اینکه سرودۀ خود وی است (نک. حسینی، 2535: 28).

2ـ3 رباعیات راه‌یافتۀ شاعران دیگر یا منتسب به آنان در بخش رباعیات مشکوک ابوالوفای خوارزمی

در سرآغاز قسمت «رباعیات مشکوک» مصحّح نوشته است: «بیشتر از دوسوم رباعیاتی را که حسین خوارزمی در آثار خود بدون ذکر نام گوینده به کار برده، با استناد به نسخۀ خطی کتابخانۀ آستان قدس [؟] از پیر و مرادش خواجه ابوالوفای خوارزمی است. یک‌سوم بقیه هم حال و هوای رباعیات خواجه ابوالوفا را دارد و بیشتر در وحدت وجود و افکار ابن‌عربی است. من همۀ آنها را در این مجموعه آوردم تا روزی کتاب "نثرالجواهر" خواجه ابوالوفا یا مجموعۀ کامل رباعیات او به دست آید. شاید مقداری از آنها از آن خود حسین خوارزمی یا کسی دیگر باشد. بهتر است دانشکده‌های ادبیات برای مشخص‌کردن رباعیات سرگردان در شعر فارسی از دانشجویان کمک بگیرند» (خوارزمی، 1395: 86).

متأسفانه مصحّح به معرفی نسخۀ خطی کتابخانۀ آستان قدس نپرداخته است و این نسخه در مقدمۀ کتاب هم جزو منابع مصحّح در تصحیح و تدوین رباعیات نیست. در قسمت رباعیات مشکوک، 54 رباعی درج شده است که از این میان، مصحّح رباعیات شماره‌های 36، 30، 9، 6 و 52 را جزو رباعیات مشکوک به شمارآورده و آنها را با علامت ستاره از رباعیات دیگر ممتاز کرده است. نگارنده هم ضمن بررسی رباعیات این قسمت، رباعیات 9 و 36 را با علامت ستاره مشخص کردم. با ردّیابی دو رباعی یادشده در متون معتبر دیگر برآنم که این دو رباعی از ابوالوفا خوارزمی نیست؛ دلایل آن را در ادامۀ مقاله نوشته‌ام. رباعیات شماره‌های 30، 6 و 52 که مصحّح آنها را مشکوک انگاشته است، از خود ابوالوفای خوارزمی است. می‌توان حدس زد که نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس نسخۀ بسیار دقیقی نیست؛ زیرا مصحّح بیش از نیمی از رباعیات مندرج در آثار حسین خوارزمی (رباعیاتی که حسین خوارزمی نام شاعر آنها را ثبت نکرده است) را از ابوالوفا انگاشته است و در مقاله نشان داده شده است که از ابوالوفای خوارزمی نیست. از این نسخه برای نسخۀ کمکی ـ نه نسخۀ اصلی و اساس که بتوان در حدّ مصحّح محترم (بهشتی شیرازی) به آن اعتماد کرد ـ می‌توان بهره برد؛ اگر نسخۀ بسیار مهمی بود، مصحّح آن را جزو منابع اصلی تدوین و تصحیح رباعیات در مقدمه ذکر می‌کرد؛ اما در میانۀ کتاب اعتماد او به نسخۀ یادشده (آن هم بدان حدّ) جای تعجب دارد.

2ـ3ـ1 خواجه عبدالله انصاری

* ای دل پی دل به نزد آن دلبر رو		در بارگه وصال او بی سر رو
تنها ز همه خلق چو رفتی به درش		خود را بر در بمان و آنگه در رو
		(خوارزمی، 1395: 89)

مأخذ مصحّح برای رباعی یادشده، ینبوع الأسرار فی نصائح الأبرار حسین خوارزمی (1395: 58) است. در مجموعه‌رباعیات منسوب به خواجه عبدالله انصاری، این رباعی دیده می‌شود (نک. مدبری، 1361: 54)؛ همچنین در مرصادالعباد نیز آمده است؛ با این تفاوت که به‌جای «پی دل»، «بی دل» ضبط شده است (رازی، 1377: 172). نیز در اثر دیگر نجم رازی، مرموزات اسدی (1386: 90) هم درج شده است که در کتاب اخیر به‌جای «همه خلق»، «همه جهان» ضبط شده است؛ بنابراین رباعی یادشده قطعاً سرودۀ ابوالوفای خوارزمی نیست.

2ـ3ـ2 رشیدالدین میبدی، عین‌القضات همدانی

آن کس که هزار عالم از رنگ انگاشت		رنگ من و تو کجا برد ای ناداشت
این رنگ همه هوس بود یا پنداشت		او بی رنگ است، رنگ او باید داشت
		(خوارزمی، 1395: 88)

مأخذ مصحّح برای رباعی یادشده، جواهرالأسرار (خوارزمی، 1398: 1047 و 1153) است. سابقۀ سروده‌شدن این رباعی به چند قرن قبل از زمان حیات ابوالوفای خوارزمی می‌رسد. این رباعی با اندک تغییری در ضبط مصرع دوم در کشف‌الأسرار میبدی (تألیف 520 ق.) دیده می‌شود:

آن کس که هزار عالم از رنگ انگاشت		رنگ من و تو کجا خرد ای ناداشت
این رنگ همه هوس بود یا پنداشت		او بی رنگ است رنگ او باید داشت
		(میبدی، 2537، ج 1: 387)

نیز در نامه‌های عین‌القضات همدانی (همدانی، 1377 ب: 257) و تمهیدات او (همان، 1377 الف: 22) هم آمده است.

2ـ3ـ3 سنایی غزنوی

آتش درزن ز کبریا در کویت		تا ره نبرد هیچ فضولی سویت
وآن روی نکو ز ما بپوش از مویت		زیراکه به ما دریغ باشد رویت
		(خوارزمی، 1395: 87)

مأخذ مصحّح برای رباعی یادشده جواهر الأسرار خوارزمی (1398: 446) است. این رباعی در همة چاپ‌های دیوان سنایی غزنوی دیده می‌شود (نک. سنایی غزنوی، [؟]: 1125؛ سنایی غزنوی، 1396: 578). ضبط مصرع سوم در دیوان سنایی غزنوی به تصحیح مدرس رضوی (بی‌تا: 1125) «آن روی نکو ز ما بپوش از مویت» است.

2ـ3ـ4 رکن‌الدین محمود خوافی (شاه سنجان)

غواصی کن گرت گهر می‌باید		غواصی را چند هنر می‌باید
سررشته به دست یار و جان بر کف دست		دم نازدن و پای ز سر می‌باید
		(خوارزمی، 1395: 96)

مآخذ مصحّح برای رباعی فوق، جواهرالأسرار (خوارزمی، 1398: 537) و ینبوع‌الأسرار (همان: 324) است. این رباعی در جواهرالأسرار درج شده است، اما در ینبوع‌الأسرار دیده نمی‌شود. در بیشتر تذکره‌های شاعران فارسی‌گو این رباعی از سروده‌های رکن‌الدین محمود خوافی، معروف به «شاه سنجان» (ف. 597 ق.) است. رکن‌الدین محمود خوافی از پیر طریقت خود، مودود چشتی، لقب شاه سنجان گرفته و اغلب اشعارش رباعی است؛ مرقد او در قریۀ بالچ از توابع شهرستان تربت حیدریه است. انتشارات آرنا در سال 1393، مجموعه‌ای از رباعیات او را در کتاب شاه سنجان تألیف محمود ذباح در تهران به چاپ رسانید. در تذکرۀ هفت اقلیم، این رباعی با اندک تغییری در ضبط مصرع دوم به نام شاه سنجان درج شده است:

غواصی کن گرت گهر می‌باید		غواصی را چار هنر می‌باید
سر رشته به دست یار جان بر کف دست		دم نازدن و قدم ز سر می‌باید
		(رازی، 1389، ج 2: 687)

(همچنین نک. گوپاموی، 1387: 411 و برقعی، 1384، ج 2: 469).

2ـ3ـ5 باباافضل کاشانی

رندی باید ز شهر خود تاخته‌ای		بنیاد وجود خود برانداخته‌ای
زین گرم‌روی سوخته‌ای ساخته‌ای		اندر قدمی هر دو جهان باخته‌ای
		(خوارزمی، 1395: 95)

مأخذ مصحّح برای رباعی ذکرشده، شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 580) است. رباعی فوق با کمی تغییر در ضبط پیش از ابوالوفا در رباعیات باباافضل کاشانی و دیوان او دیده می‌شود:

رندی باید ز شهر خود تاخته‌ای		بنیاد وجود خود برانداخته‌ای
زین نادره‌ای سوخته‌ای ساخته‌ای		وآنگه به دمی هر دو جهان باخته‌ای
		(کاشانی، 1363: 208)

(نیز نک. کاشانی، 1366: 759).

2ـ3ـ6 باباافضل کاشانی

معشوقه عیان بود نمی‌دانستم		با ما به میان بود نمی‌دانستم
گفتم به طلب مگر به جایی برسم		خود تفرقه آن بود نمی‌دانستم
		(خوارزمی، 1395: 98)

مأخذ مصحّح برای رباعی فوق، شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 374) است. این رباعی در دیوان و مصنفات باباافضل کاشانی دیده می‌شود (نک. کاشانی، 1366: 760 و همان، 1363: 149؛ نیز نک. میرافضلی، 1394: 425).

2ـ3ـ7 باباافضل کاشانی

عشق تو ز هر بی‌خبری خالی نیست		درد تو ز هر بی‌بصری خالی نیست
هرچند که در خلق جهان می‌نگرم		سودای تو از هیچ سری خالی نیست
		(خوارزمی، 1395: 96)

منبع مصحّح برای درج این رباعی در رباعیات ابوالوفای خوارزمی، جواهرالأسرار حسین خوارزمی (1398: 203) است. این رباعی در دیوان و مصنفات باباافضل کاشانی هم آمده است (نک. کاشانی، 1363: 39 و نک. همان، 1366: 745). این رباعی با اندکی تفاوت در ضبط، در مرصادالعباد هم دیده می‌شود:

درد تو ز هر مختصری خالی نیست		لطف تو ز هر بیخبری خالی نیست
هرچند که در خلق جهان می‌نگرم		سودای تو از هیچ سری خالی نیست
		(رازی، 1377: ح 12)

دربارۀ این رباعی در تعلیقات مصنفات باباافضل کاشانی آمده است: «این رباعی با مختصر اختلافی در بیت اول در مرصادالعباد نجم رازی آمده است و برحسب نسخ خطی متعمد علیها، مؤلف [نجم رازی] آن را به شیخ خود مجدالدین بغدادی (ف. 607 /616 ق.) نسبت داده، قول او در این باب معتبر است و بنابراین از افضل‌الدین نیست» (کاشانی، 1366: 676، یادداشت مرحوم مینوی).

2ـ3ـ8 باباافضل کاشانی

جهدی بنمای تا دویی برخیزد		ور هست دویی به رهروی برخیزد
تو او نشوی، ولیک اگر جهد کنی		جایی برسی کز تو تویی برخیزد
		(خوارزمی، 1395: 92)

منبع مصحّح برای رباعی ذکرشده، شرح فصوص‌الحکم خوارزمی، صفحات 303 و 516 است. این رباعی با کمی تغییر در ضبط، در مصنفات باباافضل کاشانی (ف. 610 ق.) و دیوان او هم دیده می‌شود:

چندان بروی ره که دوئی برخیزد		گر هست دوئی برهروی برخیزد
تو او نشوی ولی اگر جهد کنی		جائی برسی کز تو توئی برخیزد
		(کاشانی، 1366: 739)

(نیز نک. کاشانی، 1363: 76). همچنین در کتاب تبصره المبتدی و تذکره المنتهی اثر صدرالدین قونیوی (ف. 671/ 673 ق.)، در صفحة 29 نیز آمده است. در کتاب جنگ رباعی، تدوین سیّد علی میرافضلی، به نام اوحدالدین کرمانی هم آمده است (نک. میرافضلی، 1394: 389). در جنگ رباعی، میرافضلی رباعیات اوحدالدین کرمانی را براساس دست‌نویس مورخ 721 ق. و مقابلۀ آن با سفینۀ تبریز (با تاریخ کتابت 721 ق.) تصحیح و چاپ کرده است.

2ـ3ـ9 اوحدالدین کرمانی

در دیدۀ دیده‌ام تویی بینایی		در لفظ و عبارتم تویی گویایی
اندر قدمم راه تو می‌پیمایی		چون جمله تویی مراچه می‌فرمایی
		(خوارزمی، 1395: 93)

رباعی یادشده که مأخذ مصحّح برای درج آن در رباعیات ابوالوفای خوارزمی، شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی صفحة 394 است، قبل از ابوالوفا در رباعیات اوحدالدین کرمانی (ف. 635 ق.) با اندکی تغییر در ضبط آمده است:

در دیدۀ دیده‌ام تویی بینایی		در لفظ و عبارتم تویی مبنایی
در هر قدمم راه تو می‌بنمایی		ای من تو شده تو من چه می‌فرمایی
		(کرمانی، 1380: 108)

2ـ3ـ10 اوحدالدین کرمانی

یاری دارم که جسم و جان صورت اوست		چه جسم وچه جان هر دو جهان صورت اوست
هر معنی خوب و صورت پاکیزه		کاندر نظر تو آید آن صورت اوست
		(خوارزمی، 1395: 100)

منبع مصحّح برای رباعی یادشده، شرح فصوص‌الحکم خوارزمی (1385: 334 و 505) است. این رباعی با کمی تفاوت ضبط در دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی (ف. 635 ق.) دیده می‌شود:

یاری دارم که جسم و جان صورت اوست		چه جان و چه دل جمله جهان صورت اوست
هر معنی خوب صورت پاکیزه		کاندر نظر تو آید آن صورت اوست
		(کرمانی، 1380: 233)

همچنین در کتاب مشارق الدراری از سعیدالدین فرغانی (ف. 700 ق.) که شرحی است بر قصیدۀ تائیۀ ابن‌فارض، این رباعی آمده است (نک. فرغانی، 1357: 324). همچنین در جنگ رباعی هم به نام اوحدالدین کرمانی ثبت شده است (نک. میرافضلی، 1394: 418).

2ـ3ـ11 اوحدالدین کرمانی

روزت بستودم و نمی‌دانستم		شب با تو غنودم و نمی‌دانستم
ای دوست تو را از این و آن می‌جستم		خود جمله تو بودم و نمی‌دانستم
		(خوارزمی، 1395: 95)

مصحّح با استناد به شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 194) رباعی مذکور را از رباعیات ابوالوفای خوارزمی دانسته است. این رباعی با کمی تفاوت در ضبط مصرع سوم در رباعیات اوحدالدین کرمانی دیده می‌شود:

روزت بستودم و نمی‌دانستم		شب با تو غنودم و نمی‌دانستم
ظن برده بدم به من که من من باشم		من جمله تو بودم و نمی‌دانستم
		(کرمانی، 1380: 119)

نیز در جنگ رباعی هم به نام اوحدالدین کرمانی ضبط شده است (نک. میرافضلی، 1394: 384).

همچنین رباعی مذکور در رسالۀ تبصرة المبتدی و تذکرة المنتهی از صدرالدین قونیوی (1381: 128) هم دیده می‌شود. جامی در اشعة اللمعات خود برای شاهد بحث، آن را به کار برده است (نک. جامی، 1352: 146). تاریخ نسخۀ اساس مصحّح محترم رباعیات اوحدالدین کرمانی ـ احمد ابومحبوب ـ 706 ق. است که با زمان حیات شاعر فاصلۀ زمانی زیادی ندارد؛ بنابراین منبع معتبری برای تصحیح و استخراج رباعیات اوحدالدین کرمانی است. همچنین رباعی پیشتر ذکرشده در لمعات عراقی (1386: 527) هم عیناً آمده است.

2ـ3ـ12 عطار نیشابوری

یک چند به علم و عقل در کار شدم		گفتم که مگر واقف اسرار شدم
هم عقل عقیله بود و هم علم حجاب		چون دانستم ز هر دو بیزار شدم
		(خوارزمی، 1395: 100)

مأخذ مصحّح برای رباعی مذکور شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 184) است. عطار نیشابوری این رباعی را با کمی تفاوت در ضبط آورده است:

یک چند به عقل و علم در کار شدیم		گفتیم مگر واقف اسرار شدیم
هم عقل عقیله بود و هم علم حجاب		دانسته چو شد، ز هر دو بیزار شدیم

برای مأخذ این رباعی بنگرید به کانال تلگرامی «چهار خطی» (رباعی فارسی به روایت سیّد علی میرافضلی)، ذیل یادداشت «15 رباعی نویافته از عطار نیشابوری». منبع میرافضلی برای رباعی ذکرشده، جنگ خطی شمارۀ 5976 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی است که متعلق به قرن یازدهم است. این رباعی در مختارنامۀ عطار نیشابوری، به تصحیح شفیعی کدکنی نیامده است.

2ـ3ـ13 نجم رازی

* شمع ازلی دل منت پروانه		جان همه عالمی، مرا جانانه
از شور سر زلف چو زنجیر تو خاست		دیوانگی دل من دیوانه
		(خوارزمی، 1395: 96)

مأخذ مصحّح برای رباعی ذکرشده، شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 794) است. این رباعی در مرصادالعباد (رازی، 1377: 49) عیناً دیده می‌شود و سابقۀ آن به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌رسد. دلیل ورود آن به رباعیات ابوالوفای خوارزمی این است که چون هم نجم رازی و هم ابوالوفای خوارزمی از سلسلۀ کبرویه هستند، این رباعی در بین اعضای این سلسله خوانده می‌شده و دست‌به‌دست می‌شده است.

2ـ3ـ14 نجم رازی

آن را که دل از عشق پر آتش باشد		هر قصه که گوید همه دلکش باشد
تو قصۀ عاشقان همی کم شنوی		بشنو بشنو که قصه‌شان خوش باشد
		(خوارزمی، 1395: 88)

مأخذ مصحّح برای رباعی مذکور جواهرالأسرار خوارزمی (1398: 393) است. قدیم‌ترین متنی که این رباعی در آن آمده، صفحۀ نخست مرصادالعباد نجم رازی (تألیف 618 ق.) است. تاریخ کتابت نسخۀ اساس مصحّح مرصادالعباد، سال 684 ق. است یعنی سی سال پس از زمان درگذشت مؤلف کتاب. تاریخ سایر نسخ استفاده‌شده در تصحیح مرصادالعباد از میانۀ قرن هشتم فراتر نرفته است؛ بنابراین ممکن نیست رباعی مذکور از ابوالوفای خوارزمی باشد و براثر کم‌دقتی و دانش اندک کاتبان به رباعیات ابوالوفا وارد شده است؛ زیرا ابوالوفای خوارزمی از مشایخ سلسلۀ کبرویه به شمار می‌رود و نجم رازی نیز شاگرد نجم‌الدین کبری (مؤسس طریقت کبرویه) است؛ این رباعیِ نجم رازی در کتابت رباعی‌های این سلسله، وارد رباعیات ابوالوفای خوارزمی شده است. همچنین رباعی مذکور، با اندک تفاوت در ضبط مصرع نخست، به‌اشتباه در عصر صفوی وارد دیوان شیخ بهایی (ف. 1031 ق.) هم شده است:

او را که دل از عشق مشوش باشد		هر قصه که گوید همه دلکش باشد
تو قصۀ عاشقان همی کم شنوی		بشنو بشنوکه قصه‌شان خوش باشد
		(بهایی، 1383: 137)

2ـ3ـ15 نامعلوم (از کتاب هزار حکایت صوفیان)

هرچند جفا کنی وفا داریمت		گر بگریزی به لطف بازآریمت
ور نیز تو آزار دل ما طلبی		ما چون تو نباشیم و نیازاریمت
		(خوارزمی، 1395: 99)

در کتاب هزار حکایت صوفیان از مؤلّفی نامعلوم ـ که مصحّح آن را از روی دست‌نوشتۀ مورخ 673 ق. تصحیح و چاپ کرده است ـ رباعی مذکور با کمی تغییر در ضبط دیده می‌شود؛ بنابراین قطعاً سرودۀ ابوالوفای خوارزمی نیست:

هرچند جفا کنی وفا داریمت		پس گر بدوی به لطف بازآریمت
ور نیز تو آزار دل ما طلبی		ما چون تو نباشیم و نیازاریمت
		(نامعلوم، 1389، ج 1: 160)

2ـ3ـ16 عراقی

ای دوست ترا به هر مکان می‌جستم		هردم خبرت از این و آن می‌جستم
دیدم به تو خویش را توخود من بودی		خجلت زده ام کز تونشان می‌جستم
		(خوارزمی، 1395: 89)

مأخذ مصحّح برای رباعی بالا، شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 195) و جواهرالأسرار (همان، 1398: 183) است. این رباعی عیناً در همۀ چاپ‌های کلیات عراقی ازجمله چاپ نسرین محتشم در لمعۀ بیست‌وپنجم (عراقی، 1386: 521) هم آمده است. ضبط آن با اندکی تفاوت در چاپ سعید نفیسی به قرار زیر است:

ای دوست تو را به هر مکان می‌جستم		دایم خبرت ز این و آن می‌جستم
دیدم به تو خویش را تو خود من بودی		خجلت زده‌ام کز تو نشان می‌جستم
		(عراقی، 1372: 405)

2ـ3ـ17 صاین‌الدین ترکه اصفهانی

تا در طلب حال مخیل بودم		پنداشتم آخرم خود اول بودم
گفتم که مگر عاشق و معشوق دواند		این هر دو یکی بود من احول بودم
		(خوارزمی، 1395: 91)

مصحّح محترم با استناد به شرح فصوص‌الحکم حسین خوارزمی (1385: 561) رباعی بالا را از رباعیات ابوالوفای خوارزمی دانسته و آن را وارد رباعیات شاعر کرده است. این رباعی عیناً در کتاب شرح نظم الدر صاین‌الدین علی ترکه اصفهانی (ترکه اصفهانی، 1384: 148) هم آمده است که شرحی بر قصیدۀ تائیۀ ابن‌فارض مصری (ف. 632 ق.) است. ترکه اصفهانی (770‑835 ق.) معاصر ابوالوفای خوارزمی است.

2ـ4 غلط‌ها و کاستی‌های ضبط رباعیات (رباعیات اصلی)

2ـ4ـ1

چون مادر تو حاملۀ بار تو بود		بی کوشش تو خدا نگهدار تو بود
آن دم که قلم نوشت احوال تو را		آن دم نه تو بودی و نه احوال تو بود
		(خوارزمی، 1395: 40)

مأخذ مصحّح برای رباعی ذکرشده، نسخه‌های «ن و م» است. پرواضح است که با این ضبط مصرع چهارم بدون قافیه است. در نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (در اختیار نگارنده)، ضبط رباعی در برگ شمارۀ 100 هم عین ضبط مصحّح است. تاریخ رشیدی از میرزا محمد حیدر دو غلات (ف. 957 ق.) یکی از منابع کهن نزدیک به زمان حیات ابوالوفای خوارزمی است که دربردارندة بخشی از رباعیات شاعر با ذکر نام اوست و در تصحیح رباعیاتش همانند یک منبع کمکی اهمیت دارد. رباعی یادشده در تاریخ رشیدی به‌صورت زیر ضبط شده که صحیح‌تر است و در مصرع چهارم قافیه دارد؛ نیز ناظر به تکرار کلمۀ «آثار» در مصرع سوم و چهارم است:

چون مادر تو حاملۀ بار تو بود		بی منّت تو خدا نگهدار تو بود
آن دم که قلم نوشت آثار تو را		آن دم نه تو بودی و نه آثار تو بود
		(حیدر میرزا دوغلات، 1383: 587)

2ـ4ـ2

خرّم آن دل که درد یاری دارد		نی داعیۀ ملک و دیاری دارد
با ذلّت و فقر افتخاری دارد		وز شاهی هر دو کون عاری دارد
		(خوارزمی، 1395: 42)

مأخذ مصحّح برای این رباعی نسخۀ «ن» است. با این ضبط، که ضبط نسخۀ «مایل هروی» هم عین آن است، وزن مصرع نخست از وزن های متداول و متعارف در سرودن رباعی نیست. بیت اول این رباعی در تاریخ رشیدی به‌صورت زیر آمده که ازنظر وزن عروضی صحیح هم همین است:

خرّم دل آنکه درد یاری دارد		نی داعیۀ ملک و دیاری دارد
		(حیدر میرزا دوغلات، 1383: 586)

2ـ4ـ3

گفتم به خداوند جهان یا ذوالمن		تا کی بود این محنت و جان کندن من
گفتا تو چو قدر رنج ما نشناسی		تا جان داری همیشه جانی می‌کن
		(خوارزمی، 1395: 58)

مأخذ مصحّح برای رباعی ذکرشده، جواهرالأسرار حسین خوارزمی (1398: 82) است. در جواهرالأسرار در ضبط مصرع اول رباعی مذکور به‌جای «ذوالمن»، «ذاالمن» آمده که طبق قواعد نحو زبان عربی «ذاالمن» صحیح است.

2ـ4ـ4

یک بیت ز گفته‌های آن شاه مرا		بهتر ز هزار روضه و باغ مرا
آن شاه که صد سال ز میلادم پیش		گفته‌ست مرا که بوالوفا پیشترآ
		(خوارزمی، 1395: 70)

مأخذ مصحّح برای رباعی ذکرشده، جواهرالأسرار (خوارزمی، 1398: 17) و ینبوع‌الأسرار (همان، 1395: 227) است. ضبط مصرع دوم به این صورت معیوب است و مصرع بدون قافیه است. ظاهراً مصحّح «مرا» را برای مصرع اول و دوم ردیف انگاشته است. ضبط مصرع دوم، هم در جواهرالأسرار و هم در ینبوع‌الأسرار، «بهتر ز هزار روضه و باغ و سرا» است که صحیح هم همین است.

2ـ5 یک رباعی دیگر از ابوالوفای خوارزمی

در لغت‌نامۀ دهخدا ذیل ابوالوفای خوارزمی آمده است: «در پشت نسخۀ خطی از لسان‌الغیب عطار این رباعی از او [ابوالوفای خوارزمی] دیده شد و ظاهراً به خط خود اوست:

از صورت نقش بگذر اسرار بجو		میراث رسول و نقد اخیار بجو
در قصه و معرکه چه معجون گیری		رو داروی درد را ز عطار بجو
		(دهخدا، 1377: ذیل ابوالوفای خوارزمی)

رباعی مذکور در نسخۀ مایل هروی و نیز نسخۀ بهشتی شیرازی دیده نمی‌شود.

2ـ6 دو رباعی ابوالوفای خوارزمی در نقدالنصوص جامی

2ـ6ـ1

اندر نظر کمّل ارباب فهوم		خالق مشهود است و خلایق موهوم
واندر نظر طایفۀ محجوبان		خلق است که ظاهرست و خالق مکتوم
		(خوارزمی، 1395: 15)

این رباعی ابوالوفای خوارزمی عیناً در نقدالنصوص (جامی، 1370: 142) آمده است. ویلیام چیتیک در تعلیقات کتاب نوشته است: «از سبک این رباعی برمی‌آید که از خود جامی است» (همان: 342). چیتیک برای مأخذ این رباعی به کتاب های شرح رباعیات و لوایح جامی ارجاع داده است؛ اما رباعی مذکور در دو کتاب ذکرشده دیده نمی‌شود. همچنین در دیوان و لوامع جامی هم دیده نشد.

2ـ6ـ2

ما از حق و حق نیز زما نیست جدا		بنگر همه در خدا و در جمله خدا
بل هرچه ببینی همه خلق است نه حق		لا بل همه حق نه خلق بیند بینا
		(خوارزمی، 1395: 59)

این رباعی ابوالوفای خوارزمی در نقدالنصوص (جامی، 1370: 143) آمده است. چیتیک در تعلیقات کتاب دربارۀ این رباعی نوشته است: «این رباعی به سبک جامی است» (همان: 342)؛ اما این رباعی هم در آثار در دسترس جامی دیده نشد. یک نسخۀ خطی از رباعیات ابوالوفای خوارزمی در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 13823 نگهداری می‌شود که تصویری از آن نسخه در اختیار نگارندۀ این سطور است. این نسخه دربرگیرندۀ 105 رباعی است که در مقایسه با نسخۀ مایل هروی (با 246 رباعی) و نسخۀ بهشتی شیرازی (با 323 رباعی)، منتخبی از رباعیات شاعر به نظر می‌رسد. همة رباعیات مضبوط در نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، در نسخ چاپی مایل هروی و بهشتی شیرازی نیز آمده است.

2ـ7 غلط‌های چاپی ضبط رباعیات

صفحه/ سطر	غلط	صحیح
3/13	گفتا چه دل و جان	گفتا چه دل و چه جان
37/3	میان این این چندین	میان این چندین
42/12	خلق است حق و جملۀ خلق و همه حق	خلق است و حق است و جمله خلق و همه حق
48/15	دست بر دهان خویش نبود	دست بر دهان خوش نبود
54/18	در راه خدای که	در راه خدای کی
58/8	کس را به اشارت	کس را به اشارات
63/8	ز تقیید و ز اطلاق برست	ز تقیید و ز اطلاق بریست
68/15	هم صحبت جان	هم صحت جان
93/21	راه تویی پیمایی	راه تو می‌پیمایی
99/10	ز علّت ها بیرون	ز علّت بیرون

 

3ـ نتیجه‌گیری

رباعیات ابوالوفای خوارزمی به‌علت کم‌دقتی و دانش اندک کاتبان و نیز سهوهای آشکار مصحّح محترم در تشخیص درست قالب اشعار و همچنین راهیابی اشعار حدود بیست شاعر دیگر در آن، به بازبینی و ویرایش و تصحیح دوباره نیاز دارد؛ درنتیجة تصحیح دوباره، اشعار شاعران دیگر از پیکرۀ رباعیات خارج می‌شود و اشعاری که قالب رباعی ندارند، از رباعیات ممتاز خواهد شد. اشعار شاعران و عارفان راه‌یافته در رباعیات ابوالوفای خوارزمی، مربوط‌به شاعران و عارفان قرن‌های دوم تا نهم است. علل بروز این تخلیط‌ها و غلط‌ها عبارت است از: در دسترس نبودن نسخ خطّی کامل، تاریخ‌دار و نزدیک به زمان حیات شاعر؛ کم‌دقّتی و دانش کم نساخ رباعیات شاعر؛ پای‌بندی و تقیّد بیش از حدّ مصحّح به نسخه‌های خطی استفاده‌شده‌اش؛ ردیابی‌نکردن رباعیات سرگردان در سایر متون معتبر ادبی و تاریخی و پذیرش غلط آنها مبنی بر اینکه سرودۀ قطعی ابوالوفای خوارزمی است و واردکردن آنها در مجموعۀ رباعیات شاعر. همچنین جست‌وجونکردن رباعیات منتسب به ابوالوفای خوارزمی در جنگ‌ها، سفینه‌ها و بیاض‌های خطّی چاپ‌شده به‌صورت عکسی یا حروف‌چینی‌شده هم در بروز این اشتباهات بی‌تأثیر نیست. استخراج ناشیانة برخی رباعیات از آثار شاگرد شاعر (حسین خوارزمی)، مانند شرح فصوص‌الحکم، ینبوع‌الأسرار و جواهرالأسرار و پذیرش آنها در رباعیات قطعی ابوالوفا نیز در بروز این سهوها اهمیت دارد. تا زمان پیداشدن رسالۀ کنز الجواهر/ نثر الجواهر ابوالوفا ـ که به شهادت بیشتر تذکره‌ها دربرگیرندۀ رباعیات شاعر است ـ می‌توان گفت نسخۀ تصحیح‌شدۀ بهشتی شیرازی کامل نیست. همچنین اختلاف ضبط‌های نسخه‌های مایل هروی، بهشتی شیرازی و نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با یکدیگر مؤید این است که نسخه‌های دیگری از رباعیات شاعر در کتابخانه‌های دیگر وجود دارد که مصحّح به آنها دسترسی نداشته است. بیشترین رباعیات واردشدۀ شاعران دیگر در ضمن رباعیات ابوالوفا به‌ترتیب به رباعیات باباافضل کاشانی، نجم‌الدین رازی و اوحدالدین کرمانی مربوط است. مصحّح می‌توانست در رباعیات مشکوک و رباعیات راه‌یافتۀ شاعران دیگر در ضمن رباعیات ابوالوفای خوارزمی دقت و بررسی داشته باشد و در حاشیۀ صفحات یا تعلیقات پایان کتاب توضیحاتی دربارة گویندۀ اصلی آنها ارائه دهد که متأسفانه این تدقیق و تأمّل را به کار نبسته است. چاپ دقیق و درست رباعیات شاعر در بررسی سیر تاریخی رباعی فارسی، برای نمونه‌ای از رباعیات اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم، می‌تواند در تحقیقات ادبی یاریگر پژوهشگران باشد. تأثر فکری ابوالوفای خوارزمی از منظومۀ اندیشۀ ابن‌عربی و اشتراک او با ابن‌عربی در تفکر وحدت وجود سبب شده است تا عمدتاً رباعیات شاعرانی در رباعیات ابوالوفا وارد شود که یا ازنظر اندیشه نزدیک و دنباله‌رو افکار ابن‌عربی بوده‌اند و یا نزدیک به عصر زندگی ابن‌عربی می‌زیسته‌اند.

پی‌نوشت

1. درباب انتساب غلط دیوان حسین خوارزمی به حلاّج نک. مایل هروی، 1369: 287 و توحیدیان و هوشیاری، 1388: 57. حلاج ظاهراً به زبان فارسی شعر نسروده است؛ اما اشعاری به زبان عربی دارد (نک. میرآخوری، 1386: 245).

تعداد مشاهده مقاله: 350

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 177