مطالعۀ فلوریستیک گیاهان آوندی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه در استان کرمانشاه

مقدمه

اهمیت و ضرورت پژوهش

پوشش گیاهی و ترکیب فلوریستیک هر منطقه به بهترین وجه نشانگر تأثیر مستقیم و غیر مستقیم عوامل محیطی (دما، رطوبت، عناصر معدنی و مواد آلی خاک) و عوامل زیستی (آشیان اکولوژیکی، ارتباط زنجیره‌‌های غذایی بین موجودات زنده و برهمکنش‌های زیستی مانند رقابت و همزیستی، تنش‌ها و دخالت‌های انسانی حاکم بر آن) است (Mueller-Dombois & Elenberg, 1974; Jongman et al., 1995)؛ بنابراین شناسایی گونه‌‌های گیاهی نقاط مختلف کشور به‌‌ویژه مناطق حفاظت‌‌شده از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار است. با توجه به اینکه فلور منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه، پیش از این به‌‌طور جامع بررسی نشده بود، نتایج پژوهش حاضر، مطالعه‌‌ای زیربنایی به‌‌منظور انجام مطالعات جامعه‌‌شناسی گیاهی و تجزیه و تحلیل جوامع گیاهی منطقه است. نتایج این گونه پژوهش‌‌ها گام نخست در راستای حفاظت از بوم‌‌سازگان ارزشمند جنگل‌‌های بلوط (Quercus brantii Lindl. var. brantii) در بخش زاگرس میانی محسوب می‌‌شود.

پیشینۀ پژوهش

در کشورهای مختلف دنیا مطالعات فلوریستیکی جامعی صورت گرفته و فلور آنها تهیه و منتشر شده است. پس از تدوین و انتشار فلورهای کشورهای مختلف، مطالعات موردی فلوریستیک از جنبه‌‌های گوناگونی صورت گرفته (Guner et al., 1996; Aslan and Atamov, 2006; Karakus and Turkmen, 2014) و فلور مناطق مختلف ایران نیز بررسی شده است. از میان آنها به پژوهش‌‌های زیر اشاره می‌‌شود که اغلب در حوزۀ زاگرس از ناحیۀ ایرانی - تورانی انجام شده است:

Veiskarami و همکاران (2012) 145 گونه از گیاهان آوندی متعلق به 102 جنس و 32 تیره در سطح 2920 هکتار از جنگل پرک در استان لرستان، Gurgin و همکاران (2014) 275 گونه متعلق به 172 جنس و 39 تیره در سطح 3312 هکتار از منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سارال در استان کردستان، Abasi و همکاران (2015) 62 گونه متعلق به 56 جنس و 24 تیره در سطح 50 هکتار از منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ اشترانکوه در استان لرستان، Dinarvand و همکاران (2015) 189 گونه متعلق به 149 جنس و 51 تیره از منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیمبار در استان خوزستان، Dehshiri و همکاران (2016) 108 گونه متعلق به 85 جنس و 33 تیره از گیاهان آلپی بخشی از کوه الوند در استان همدان، Tabad و همکاران (2016) 590 گونه متعلق به 355 جنس و 81 تیره از منطقۀ زریوار در استان کردستان، Asri و همکاران (2016) 178 گونه متعلق به 134 جنس و40 تیره از کوه چال‌‌کبود در استان لرستان، Iranmanesh و همکاران (2017) 137 گونۀ گیاهی متعلق به 96 جنس و 38 تیره از تالاب‌‌های مهم استان چهارمحال وبختیاری،Bardsiri  و همکاران (2017) 285 گونه متعلق به 178 جنس و 45 تیره از منطقۀ شکارممنوع سربند (دیباج، استان سمنان) و Pourfallahi و Veiskarami (2018) 254 گونۀ گیاهی متعلق به 156 جنس و 49 تیره از منطقۀ وارک در استان لرستان را شناسایی و معرفی کردند. براساس جدیدترین منابع، از رشته‌‌کوه زاگرس 3642 گونه گیاه آوندی گزارش شده است که بیش از 70 درصد آنها را عناصر ایرانی - تورانی تشکیل می‌‌دهد (Noroozi et al., 2020). در مطالعۀ دیگری روی فلور بخش غربی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ تنگ صیاد در استان چهارمحال و بختیاری، 216 گونه متعلق به 35 تیره و 126 جنس شناسایی شد ((Bagheri et al., 2021)؛ همچنین در بررسی فلور منطقۀ البرز مرکزی در استان مازندران، 331 تاکسون متعلق به 197 جنس و 46 تیره شناسایی و معرفی شد (Saberamoli et al., 2021). Soleimanpour  و Hatami (2021) از غرب آبخیز مهارلو در استان فارس، 154 گونۀ گیاهی متعلق به 34 تیره و 108 جنس را معرفی کردند.

در استان کرمانشاه نیز فلور استان در قالب پروژۀ تحقیقاتی مطالعه شده است (Nemati Paykani et al., 2004)؛ همچنین Hamzeh'ee و همکاران (2008) 161 گونه و واحدهای فروگونه‌‌ای متعلق به 124 جنس و 40 تیره از جنگل‌های چهارزبر در استان کرمانشاه را معرفی کردند.  Hamzeh'ee(2016) 375 گونه متعلق به 220 جنس و 50 تیره را از منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ بیستون، Dehshiri و همکاران (2017) 177 گونه متعلق به 129 جنس و 37 تیره را از منطقۀ کوه نوا در استان کرمانشاه و Samiei (2015) 84 گونۀ گیاهی از 80 جنس و 29 تیره در سطح 1200 هکتار از جنگل‌‌های منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه را شناسایی و معرفی کردند.

مواد و روش‌ها

منطقۀ مطالعه‌‌شده

منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه در جنوب ‌استان کرمانشاه در محدودۀ جغرافیایی ″18 ′‌49 °33 تا ″19 ′‌4 °34 عرض شمالی و ″27 ′‌13 °46 تا ″14 ′‌37 °46 طول شرقی و در محدودۀ ارتفاعی 1300 تا 2300 متر از سطح دریا قرار گرفته است (شکل 1). این منطقه با مساحتی حدود 43015 هکتار در 100 کیلومتری جنوب غربی شهر کرمانشاه، 22 کیلومتری اسلام‌‌آباد غرب و در حد فاصل استان‌‌های کرمانشاه و ایلام واقع شده است. ازنظر تقسیمات سیاسی نیز بین شهرستان‌‌های اسلام‌‌آباد‌‌ غرب و گیلان غرب (در استان کرمانشاه) و ایوان غرب (در استان ایلام) قرار گرفته است. کوههای این منطقه متعلق به زاگرس میانی است. کوه قلاجه ارتفاعات اصلی و کوههای دزول و داربادم سایر ارتفاعات این منطقه را تشکیل می‌‌دهند و پوشیده از جنگل‌ با گونۀ غالب بلوط هستند. رودخانۀ سرمست نیز از غرب به شرق در آن جاری است. این منطقه زیستگاه پستاندارانی از قبیل خرس (Ursus arctos Linnaeus)، گرگ (Canis lupus Linnaeus)، روباه (Vulpes vulpes subsp. abietorum Merriam)، خرگوش (Lepus europaeus Pallas) و سنجاب (Sciurus anomalus Gmelin subsp. anomalus) و پرندگانی از قبیل کبک (Tetraogallus caspius (S.G.Gmelin))، تیهو (Ammoperdix griseogularis Brandt) و شانه‌‌به‌‌سر (Upupa epops Linnaeus) است. این منطقه از سال 1378، منطقۀ حفاظت‌‌شده اعلام شده است(DOE, 2021) . علاوه‌‌بر عرصه‌‌های طبیعی، در داخل این محدوده، 24 روستا، محل تردد و اسکان عشایر، اراضی کشاورزی، واحدهای تولیدی کشاورزی و صنعتی و جاده‌‌های اصلی و شوسه واقع شده است.

شکل 1- منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه و موقعیت آن در استان کرمانشاه و ایران

برپایۀ آمار 30 سالۀ (1370 تا 1399) ایستگاه هواشناسی اسلام‌آباد غرب، متوسط بارندگی سالانه 463 میلی‌‌متر و متوسط دمای سالانه 8/13 درجۀ سانتی‌‌گراد است. بر همین اساس، میانگین حداقل و حداکثر دمای سالانه، حداقل و حداکثر مطلق به ترتیب 3/1، 2/22، 7/6- و 3/40 درجۀ سانتی‌‌گراد، تعداد روزهای یخبندان 98 روز و تعداد روزهای خشک 293 روز است؛ البته در ارتفاعات منطقه این مقادیر متفاوت است(Kermanshahmet, 2021) . اقلیم منطقه برمبنای روش دمارتن اصلاح‌‌شده، نیمه‌‌مرطوب سرد، مرطوب سرد و اقلیم ارتفاعات است. براساس منحنی آمبروترمیک ایستگاه اسلام‌‌آباد غرب، حدود پنج‌‌ماه خشکی بر اقلیم منطقه حاکم است (شکل 2). این منطقه ازنظر زمین‌‌شناسی جزئی از ناحیۀ زاگرس و زیرناحیۀ زاگرس چین‌‌خورده است. جنس رسوبات به‌‌طور متناوب از آهک، دولومیت همراه با مارن و مارن‌‌های آهکی است که با چینه‌‌بندی کم‌وبیش ظریف مشخص می‌‌شود. پژوهش خاک‌شناسی نیمه‌‌تفصیلی در بخش مهمی از جنگل‌های این منطقه واقع در ایستگاه تحقیقات جنگل داربادام نشانگر وجود خاک‌های اینسپتی‌‌سولز، انتی‌‌سولز و ورتی‌‌سولز در جایگاه مهم‌ترین رده‌‌های خاک منطقه است (Fatehi, 2011).

شکل 2- نمودار آمبروترمیک ایستگاه‌‌ سینوپتیک اسلام‌آباد غرب

روش پژوهش

ابتدا با استفاده از نقشه‌‌های توپوگرافی و نرم‌‌افزار Google Earth  (2014) و همچنین با پیمایش منطقه، محدودۀ منطقه مشخص شد. جمع‌‌آوری نمونه‌‌های گیاهی از پایین‌‌ترین نقطۀ ارتفاعی تا بالاترین نقطه و در تمام دامنه‌‌ها ازنظر جهت شیب در فصل رویشی، طی سال‌‌های 1393 تا 1396 صورت گرفت. نمونه‌‌های گیاهی پس از جمع‌‌‌‌آوری و خشک‌‌کردن به هرباریوم منتقل شد. نمونه‌‌ها با استفاده از فلورهای مرتبط با فلور منطقه به‌‌ویژه فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963–2015)، فلور ایران  (Assadi, 1988-2019)و سایر منابع تکمیلی (Davis, 1965-1988; Townsend et al., 1966-1988; Maassoumi et al., 1986-2011; Attar et al., 2001; Mehrnia and Assadi, 2014; Jalilian et al., 2019) شناسایی و نام‌‌گذاری شد. فهرست گونه‌‌های گیاهی منطقه تهیه شد (پیوست 1). طبقه‌‌بندی نهاندانگان، براساس APG IV Angiosperm Phylogeny Group (2016) ارائه شد. نام گیاهان و مؤلفان آنها با نمایۀ بین‌‌المللی نام‌‌های گیاهان(IPNI, 2016) ، پایگاهThe Plant List  (2016) و Cataloque of life (COL) (2021) یکسان‌‌سازی شد. نمونه‌‌های گیاهی جمع‌‌آوری‌‌شده در هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی کرمانشاه (RANK) و هرباریوم دانشکدۀ علوم دانشگاه فردوسی مشهد (FUMH) نگهداری می‌‌شود. شکل‌‌های زیستی گیاهان با استفاده از روش Raunkiaer (1934) تعیین شد. محدودۀ پراکندگی جغرافیایی هر گونه با کمک اطلاعات به‌‌دست‌‌آمده از منابع یادشده، مشخص و با توجه به آن، کوروتیپ (محدودۀ پراکنش جغرافیایی گونه‌‌ها) تعیین شد. محدودۀ واحدهای اصلی جغرافیای گیاهی (ایرانی - تورانی، اروپا - سیبری، مدیترانه‌‌ای و صحرا - سندی) برپایۀ مطالعات Zohary (1973)، Takhtajan (1986)، White and Leonard (1999) و Asri (2007) تعیین شد. مختصات جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا و جهت شیب با استفاده از دستگاه  GPSاندازه‌‌گیری شد.

نتایج

به‌‌طور کلی، در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه 326 گونه از گیاهان آوندی متعلق به 225 جنس و 58 تیره شناسایی شد (پیوست 1). از این تعداد، 68 گونه (21 درصد) تک‌‌لپه و 258 گونه (79 درصد) دولپه است. بزرگ‌‌تر‌ین تیره‌‌های گیاهان آوندی Fabaceae با 13 جنس و 43 گونه، Asteraceae با 29 جنس و 39 گونه، Poaceae با 27 جنس و 38 گونه، Apiaceae با 17 جنس و 23 گونه، Lamiaceae با 13 جنس و 21 گونه، Brassicaceae با 16 جنس و 20 گونه، Boraginaceae با 10 جنس و 13 گونه و  Caryophyllaceaeبا 9 جنس و 11 گونه است.

شکل 3- نمودار تعداد گونه‌ها و جنس‌های تیره‌های بزرگ منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه

جنس‌‌هایTrifolium  (11 گونه)، Astragalus (11 گونه)، Euphorbia (7 گونه)، Centaurea (6 گونه) و Bromus (6 گونه) هریک بیش از پنج گونه داشته‌‌اند. فهرست جنس‌‌های دارای سه گونه و بیشتر از آن ارائه شده است (جدول 1).

جدول 1- فهرست جنس‌‌های گیاهان آوندی دارای حداقل سه گونه در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه

از 326 گونۀ شناسایی‌‌شده در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه، 2/5 درصد (17 گونه) فانروفیت، 7/7 درصد (25 گونه) کامفیت، 5/32 درصد (106 گونه) همی‌‌کریپتوفیت، 4/11 درصد (37 گونه) ژئوفیت، 0/42 درصد (137 گونه) تروفیت، 9/0 درصد (3 گونه) هیدروفیت و 3/0 درصد (1 گونه) اپی‌‌فیت است (شکل 4).

شکل 4- نمودار سهم حضور شکل‌‌های زیستی در منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه

:Ch کامفیت، :G ژئوفیت، :He همی‌‌کریپتوفیت، :Hy هیدروفیت، :Ph فانروفیت و :Th تروفیت

ازنظر پراکنش جغرافیایی 3/26 درصد گونه‌‌های گیاهی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه (86 گونه) از عناصر رویشی ناحیۀ ایرانی - تورانی و از این مقدار، چهار درصد (14 گونه) انحصاری ایران است. سایر گونه‌‌ها به‌‌صورت دوناحیه‌‌ای (5/28 درصد، 93 گونه)، سه‌ناحیه‌‌ای (5/25 درصد، 83 گونه)، چندناحیه‌‌ای (3/19 درصد، 63 گونه) و جهان‌‌وطنی (31/0 درصد، یک گونه) دیده می‌‌شود (شکل 5).

شکل 5- نمودار سهم حضور عناصر رویشی در منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه

:IT ایرانی - تورانی، :ES اروپا - سیبری، :M مدیترانه‌‌ای، :SS صحرا - سندی، :PL چند‌‌ناحیه‌‌ای و :COSM جهان‌‌وطنی

بحث

پوشش گیاهی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه متأثر از شرایط توپوگرافی، زمین‌‌شناسی و جغرافیایی، به‌‌طور عمده دارای ریختار جنگلی با گونۀ غالب بلوط است که ریختارهای اصلی و فرعی جنگلی و مرتعی مختلفی را در بر می‌‌گیرد. حضور 17 گونه فانروفیت مربوط به جنگل‌‌های این منطقه است که بیشتر قسمت‌‌های منطقه به استثنای مناطق کم‌‌وبیش هموار در قسمت فوقانی و بوته‌‌زارها را فرا گرفته است. ریختار اصلی جنگلی‌‌ با گونۀ غالب بلوط و گونه‌‌های همراه بنه (Pistacia eurycarpa Yalt.)، ارجن (Prunus orientalis (Mill.) Koehne) و زالزالک ((Koch) K.I.Christensen azarolus var. pontica Crataegus) در ارتفاعات فوقانی و میانی از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار است (عکس‌‌های 1 تا 3). در ارتفاعات بین 1900 تا 2100 متر از سطح دریا، بنه همراه با گونۀ غالب بلوط، ریختار فرعی جنگلی به‌‌صورت لکه‌‌هایی گسیخته‌‌ ایجاد کرده است که پایه‌‌های تنومند و شاداب بیشتری از آنها در مقایسه با سایر نقاط مشاهده می‌‌شود؛ همچنین درختان و درختچه‌‌های کیکم (Acer monspessulanum L.subsp. assyriacum (Pojark.) Rech.f.)، شن (Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach)، آلبالوی وحشی (آلبالوی دانه‌‌ریز یا بلالوک) (Prunus microcarpa C.A.Mey.)، Daphne mucronata Royle، انجیر(Ficus carica L. subsp. rupestris (Boiss.) Browicz)  و گلابی وحشی (Pyrus oxyprion Woronow) به‌‌صورت گونه‌‌های همراه در ریختارهای فرعی جنگلی مختلف با گونۀ غالب بلوط مشاهده می‌‌شود که در دامنه‌‌های شمالی حضور بیشتری دارند؛ علاوه‌‌بر آن ریختارهای فرعی مرتعی شامل بوته‌زارها با گونه‌‌های غالب سیاه‌‌گون (Olivier Astragalus verus)، کلاه میرحسن (Acantholimon olivieri (Jaub. & Spach) Boiss.) (عکس 4) و چوبک(Acanthophyllum caespitosum Boiss.)  (عکس 5) در بخش‌های مرتفع و علفزارهای با گونه‌‌های ‌‌غالب گندمیان در دامنه‌‌های فوقانی دیده می‌‌شود. وجود تخته‌‌سنگ‌‌های کوچک و بزرگ در برخی نقاط، مانند حفاظ گونه‌‌های مهمی از قبیل گونۀ انحصاری Iris meda Stapf (عکس 6) یا گونۀ علفی چندسالۀ Phlomoides laevigata (Bunge) Kamelin & Makhm (عکس 7) را درمقابل عوامل آسیب‌‌رسان محیطی و زیستی یا انسانی حفظ کرده است. گونه‌‌های علفی چندساله مانند Astragalus ovinus Boiss. یا اسپرس هلالی (Onobrychism lunata Boiss.) به‌‌صورت گونه‌‌های نادر مشاهده می‌‌شود. در بخش‌‌های دامنه‌‌ای و دشتی علفزارها با گونه‌‌های غالب از بقولات (مانند شبدرها و یونجه‌‌های یک‌‌ساله) یا گندمیان (از قبیل جو پیازدار (Hordeum bulbosum L.))، علف بام (Bromus tectorum L.) و دگرگل گندمی (Heteranthelium piliferum (Sol.) Hochst. ex Jaub. &) مشاهده می‌‌شود. در مناطق صخره‌‌ای گیاهان چوبی صخره‌‌روی از قبیلDyonisia odora Fenzl  و Stachys kurdica Boiss. & Hohen. یا گیاهان علفی از قبیل Auberietia parviflora Boiss. و در دامنۀ صخره‌‌ها و نقاط سایه‌‌دار که رطوبت اندکی ذخیره می‌‌شود، گونه‌‌هایی از تیرۀ گل‌‌ناز مانند Umbilicus intermedius Boiss. می‌‌رویند.

ریختار اصلی دیگر، متشکل از گیاهان ماندابی است که بیشتر در داخل یا حاشیۀ رودخانۀ سرمست، رودخانۀ جاری در این منطقه، استقرار یافته است. گونۀ آبزی لویی (Pobed. Typha grossheimii) در بعضی نقاط در کناره‌‌های رودخانه، با پوشش یکنواخت و متراکم، ریختاری فرعی ایجاد کرده است که در مجاورت آن به‌‌ویژه در بخش‌‌هایی که آب راکد است، گونۀ غوطه‌‌ور Ceratophyllum demersum L. مشاهده می‌‌شود. سازو (L. Juncus inflexus) گونه‌‌ای رطوبت‌‌پسند است که در حاشیۀ رودخانه، در برخی نقاط، دیگر ریختار فرعی ماندابی منطقه را تشکیل داده است. حضور گونۀ آبزی علف چشمه (Nasturtium officinale W.T.Aiton) محدود شده است به جاهایی که آب چشمه‌‌های فرعی به رودخانه می‌‌پیوندد. سایر گونه‌‌های رطوبت‌‌پسند مانند Scirpoides holoschoenus (L.) Sojak و Carex divisa Huds. به‌‌ندرت در کنارۀ آبراهه‌‌های فصلی دارای خاک مرطوب مشاهده می‌‌شود. تنوع در شرایط توپوگرافی (جهت و شیب دامنه و ارتفاع از سطح دریا) و وجود خرداقلیم‌‌های متعدد بر تنوع پوشش گیاهی این منطقه افزوده است؛ البته حضور 19 جامعۀ گیاهی در این منطقه، مؤید این واقعیت است(Nemati Paykani et al., 2019) . از میان 14 گونۀ‌‌ انحصاری منطقه، جایگاه حفاظتی Zeugandra iranica مطالعه شده و وضعیت آن، در بحران انقراض (Critically endangered) تعیین شده است (Jalilian et al., 2017)؛ همچنین جایگاه حفاظتی بلو ط (Q. brantii var. brantii) در جایگاه گونۀ اصلی جنگل‌‌های زاگرس در ایران در طبقۀ نزدیک به تهدید قرار گرفته است .(Panahi and Jamzad, 2017) در منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه، حضور 137 گونه تروفیت که حدود 42 درصد کل گونه‌‌ها را تشکیل می‌‌دهد، ممکن است به عواملی مانند تغییر اقلیم، چرای مفرط و فرسایش خاک مربوط باشد؛ همان‌‌طور کهTavakkoli  و Mozaffarian (2005) حضور فراوان تروفیت‌‌ها را ناشی از دخالت‌‌های انسانی و انتقال بذر از رویشگاه دانسته‌‌اند. بیشترین سهم شکل زیستی پس از تروفیت‌‌ها به همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با 106 گونه (5/32 درصد) تعلق دارد. همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها در اکوسیستم‌‌های توندرا، جنگل‌‌های شمالی و مناطق معتدل (علفزارها و جنگل‌‌های خزان‌‌کننده) نسبت به مناطق گرم‌‌تر (اکوسیستم‌‌های مدیترانه‌‌ای، بیابانی، ساوانا و حاره) سهم بیشتری دارند(Archibold, 1995) . دارخور (Loranthus europaeus Jacq.) که تنها گونۀ دارزی (اپی‌‌فیت) منطقه است، روی درختان بلوط رشد می‌‌کند. آثار قطع شاخه‌‌های حامل این گیاه در برخی درختان بلوط مشاهده شد که در سال‌‌های اخیر ادارۀ کل منابع طبیعی استان کرمانشاه در راستای حفاظت از جنگل‌‌ها و جلوگیری از خشکیدگی و زوال بلوط به این اقدام مبادرت ورزیده است؛ افزون بر آن حضور گیاهان خوراکی مانند بنه و زالزالک که میوۀ آنها استفاده می‌‌شود و گیاه دارویی آوندول (Smyrnium cordifolium Boiss.) با نام محلی گنور که ساقۀ جوان و آبدار آن مصرف می‌‌شود، در مکان‌‌هایی که احداث جاده صورت گرفته، میزان بهره‌برداری عشایر و تخریب‌های انسانی را شدت بخشیده است (عکس 8). به نظر می‌‌رسد چرای مفرط و تردد دام و همچنین تردد بی‌‌رویۀ افرادی که از منطقه در نقش تفرجگاه استفاده می‌‌کنند، عامل کاهش شدید سطح تحت پوشش گونه‌‌های مرتعی خوش‌‌خوراک از قبیل Astragalus ovinus Boiss. و گونه‌‌های ارزشمند علفی چندساله مانند Ferulago carduchorum Boiss. & Hausskn. با نام محلی چنور (چویر) این منطقه در مقایسه با مناطق کمتر دست‌‌خورده بوده و کاهش بارندگی و افزایش تدریجی دمای هوا در دهه‌‌های اخیر تأثیر این عوامل را تشدید کرده است (Nemati Paykani et al., 2004).

عکس 1- نمایی از جنگل در ارتفاعات مشرف بر دامنۀ شمالی در منطقۀ حفاظت‌شدۀ قلاجه در استان کرمانشاه (عکس از نگارنده)

عکس 2- درخت بلوط (Quercus brantii Lindl. var. brantii) تنومند و شاداب در ارتفاع 1900 متر (عکس از نگارنده)

عکس 3- سمت راست زالزالک ((Koch) K.I.Christensen azarolus var. pontica Crataegus) و سمت چپ آلبالوی وحشی (آلبالوی دانه‌‌ریز یا بلالوک) (Prunus microcarpa C.A.Mey.) (عکس از نگارنده)

عکس 4- کلاه میرحسن (Acantholimon olivieri (Jaub. & Spach) Boiss.) (عکس از نگارنده)

عکس 5- چوبک(Acanthophyllum caespitosum Boiss.)  (عکس از نگارنده)

عکس 6- گونۀ انحصاری Iris meda Stapf در دامنۀ شمالی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه در ارتفاع 1800 متری (عکس از نگارنده)

عکس 7- گونۀ Phlomoides molucelloides (Bunge) Salmaki از نعناعیان (عکس از نگارنده)

مقایسۀ نتایج این پژوهش ازنظر تعداد تیره‌‌ها، جنس‌‌ها و گونه‌‌های شناسایی‌‌شده با نتایج Samiei (2015) که در سطح 1200 هکتار از جنگل‌‌های قلاجه انجام شد، در جدول 2 ارائه شده است. اختلاف در تعداد گونه‌‌های شناسایی‌‌شده ناشی از محدودبودن پژوهش پیشین به بخشی از کل منطقۀ حفاظت‌‌شده است. ازنظر تعداد گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در این پژوهش در مقایسه با پژوهش‌‌های مشابه در حوزۀ جنگل‌‌های زاگرس و همچنین چند منطقۀ غیر جنگلی در ناحیۀ رویشی ایرانی تورانی، این پژوهش در جایگاه سوم قرار دارد (جدول 3). مقایسۀ تیره‌‌های واجد بیشترین تعداد گونه در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه و جنگل چهارزبر نشان می‌‌دهد در جنگل چهارزبر تیره‌‌های Poaceae، Fabaceae و Asteraceae بزرگ‌‌ترین تیره‌‌ها بودند؛ در حالی که در منطقۀ قلاجه Fabaceae، Asteraceae و Poaceae به ترتیب بزرگ‌‌ترین تیره‌‌های گیاهی را تشکیل دادند.

جدول 2- تعداد تیره‌‌ها، جنس‌‌ها و گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در پژوهش حاضر در مقایسه با نتایج پژوهش Samiei (2015)

جمع‌‌بندی

به نظر می‌‌رسد نیازهای بوم‌‌شناختی و ویژگی‌‌های فیزیولوژیکی گونه‌‌ها، موجب استقرار آنها در موقعیت‌‌های خاص ازنظر محدودۀ ارتفاعی، جهت و مقدار شیب و بافت و مواد آلی و معدنی خاک شده است. برایند شرایط محیطی و تأثیر حضور گونه‌‌های گیاهی و جانوری در طول زمان و مکان موجب شده است پوشش گیاهی با ساختار و ترکیب کنونی شکل گیرد. منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه با داشتن گونه‌‌های دارویی، خوراکی و علوفه‌‌ای از اهمیت خاصی برخودار است؛ اما بهره‌‌برداری بی‌‌رویه و چرای مفرط دام در دهه‌‌های اخیر موجب شده است تعداد زیادی از این گونه‌‌ها در معرض خطر انقراض قرار گیرد. پیشنهاد می‌‌شود اقدام لازم از سوی بخش‌‌های اجرایی ذی‌‌ربط برای جلوگیری از بهره‌‌برداری بی‌‌رویه و حفاظت بیشتر از این منطقه صورت گیرد؛ همچنین پیشنهاد می‌‌شود درزمینۀ بوم‌‌شناسی فردی گونه‌‌های مهم از قبیل بنه در این منطقه، پژوهش لازم صورت گیرد.

عکس 8- آوندول (Smyrnium cordifolium Boiss.) که ساقۀ آن به‌‌صورت تازه و خام مصرف خوراکی دارد (عکس از نگارنده).

جدول 3- مقایسۀ تعداد تاکسون‌‌های شناسایی‌‌شده در پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌‌های مشابه در نواحی مختلف زاگرس

سپاسگزاری

بدین وسیله از مساعدت مالی حوزۀ معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه فردوسی مشهد برای تأمین مالی این پروژه با شمارۀ 3347/3 تشکر و قدردانی می‌‌شود؛ همچنین از مساعدت خانم دکتر نسترن جلیلیان، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، خانم دکتر زیبا جم‌‌زاد و آقایان دکتر مصطفی اسدی، دکتر علی‌‌اصغر معصومی، دکتر ولی‌‌اله مظفریان و دکتر بهنام حمزه، گیاه‌‌شناسان مؤسسۀ تحقیقات جنگل‌‌ها و مراتع کشور و خانم دکتر زهره آتشگاهی، دانش‌‌آموختۀ دانشگاه فردوسی مشهد، تشکر و قدردانی می‌‌شود.