تقابل جریان‌های فکری جهان اسلام مبتنی ‌بر گونه‌شناسی ردیههای کلامی الفهرست ندیم

مقدمه

در اسلام همچون دیگر ادیان، فرقه‌گرایی در اثر عوامل مختلف رخ داده که بازتاب آن در کتاب‌ها و رسائل منعکس شده است. تحلیل نام کتاب‌های هر عصر به درک بهتر گفتمان‌ها و جغرافیای فکری آن دوره کمک می‌کند. قرون متقدم اسلامی نیز از این امر مستثنی نیست؛ به ویژه آنکه دورانی است که برای شناخت و درک جریان‌های فکری اهمیت ویژه‌ای دارد؛ جریان‌هایی که تا امروز منشأ تحول و تأثیرگذاری‌اند.

تألیف کتاب از سدۀ دوم قمری شتاب گرفت و گونه‌های مختلفی از آنها تولید شد. «ردیه‌نویسی» یکی از گونه‌های کتاب‌هاست. بخش درخور توجهی از آثار اسلامی در نقد و رد یکدیگر نوشته شده است. از منابع متقدم این دسته، آثار چندانی باقی نمانده است؛ ولی بررسی نام‌های این کتاب‌ها و نویسندگان آنها بیان‌کنندۀ دغدغه‌های متفکران اسلامی و نیز تقابل‌های فکری و جریانی جامعۀ اسلامی، در حکم یکی از مهم‌ترین عوامل به فرسایش کشیدن توان جهان اسلام است.

این پژوهش با در نظر گرفتن اهمیت و متقدم‌بودن فهرست ندیم، ردیه‌ها را به‌لحاظ تعداد، نویسندگان و مذهب آنها، موضوع، مکان جغرافیایی مؤلف و دیگر اطلاعات آنها بررسی کرده است. دربارۀ نام نگارندۀ کتاب، بنابر نظر ساکت و ایمن فؤاد سید، او به غلط به ابن‌ندیم مشهور شده است (نک: ساکت، 1368: 33تا37؛ ندیم، 1430: جز1، 1/مقدمه محقق11، قس: انصاری، ابن‌ندیم، 1372: ج5 که ندیم را پدر او دانسته نه خود وی).

در این پژوهش 369 ردیه از فهرست ندیم استخراج شده و اطلاعات آنها و نیز موضوعات کتاب‌ها با تکیه‌بر سایر منابع تراجم، طبقات، تاریخ، جغرافیا و... تکمیل شده است؛ زیرا منبع ذکرشده، در همۀ زمینه‌ها اطلاعات کاملی دربرندارد. سپس براساس پرسش‌های پژوهش از داد‌ه‌ها، خروجی‌های مد نظر دریافت شده است. تمرکز پژوهش بر ردیه‌های کلامی است و پاسخ‌گوی این پرسش‌هاست:

الف. ردیه‌های کلامی معرفی‌شده در الفهرست، براساس موضوع و مذهب مؤلفان، دارای چه گونه‌هایی است؟

ب. بیشترین تقابل در ردیه‌نویسی میان چه مذاهبی رخ داده است؟

این پژوهش بر منابع کتابخانه‌ای متکی است و رویکردی توصیفی‌تحلیلی دارد. سنخ‌شناسی موضوعات کتاب‌ها و فراوانی‌سنجی اطلاعات از ابزارهای کارآمد این پژوهش است.

 

واژه‌ها و تعاریف پژوهش

با در نظر گرفتن تمرکز پژوهش بر ردیه‌نویسی در موضوعات کلامی فهرست ندیم، تعریف دو واژه ضروری است:

1. 1. ردیه‌نویسی: ردیه از ریشۀ «ر د د» و از معانی آن برگرداندن است؛ برای مثال، او را به خانه برگرداند یا جواب او را به او باز گرداند (ابن‌منظور، 1414: 3/172). ردیه‌نویسی، گونه‌ای نوشتار است که مضمون اصلی آن اثباتِ بطلان عقیده یا مدعایی خاص است. در تمدن اسلامی، ردیه‌نویسی هم در مواجهه با ادیان و مذاهب دیگر و هم در بحث و مناقشه با افراد و افکار رقیب، سنت رایجی بوده است. در سنت نویسندگان مسلمان، اصطلاح رد و مترادف‌های آن بر درجات مختلفی از برخورد با آرای دیگران دلالت می‌کند؛ چنانکه در مناقشه‌های علمی میان افرادی با مذهب یا مشرب واحد نیز گاهی به معنایی نزدیک به نقدهای متعارف کنونی به کار رفته است. مفهوم ردیه از این حیث با معنای لغوی «رد» مناسبت دارد که در ردیه‌نویسی کوشش می‌شود در جدال با خصم یا مخالف، مدعای او یا ادله‌ای که او به سود خویش اقامه کرده است، به خودش رد، یعنی بازگردانده، شود. این کوشش در مرتبه‌ای دیگر، به بازگرداندن یا راندن مدعی از موضع خویش مرتبط است. همین تعبیر از رد در تعریف جدل به کار رفته است؛ همچنان‌که ردیه‌نویسی، صورتی از جدل را تشکیل می‌داد و از این رو در برخی از فنون بحث، با مناظرۀ شفاهی اشتراک داشته است (انواری، 1393: 19/667).
2. علم کلام: کلام در لغت به معنی سخن‌گفتن است و در اصطلاح مرسوم، دفاع از دیانت، به‌ویژه اعتقادات، در برابر معارضان با ادلّۀ عقلى است (حلبی، 1376: 7).

علاوه‌بر تعاریف ذکرشده، بیان نکاتی دربارۀ پژوهش حاضر ضروری است:

. کتاب‌های ردیۀ این پژوهش گونه‌های کلام، فقه، فلسفه و منطق و نیز علوم قرآن و حدیث را شامل است.

. ردیه‌ها در موضوعاتی مانند نحو، شعر، نجوم، ریاضی و طب در راستای هدف این پژوهش نبوده است.

. سیدمرتضی در رسالۀ مسئله فی‌الرد علی‌المنجمین که در ضمن اجوبه‌المسائل‌السلاریه است، درصدد پاسخ به این پرسش است: درباب وقوع حوادث و تأثیرات نجوم، آیا پذیرفتن کلام منجمان امکان‌پذیر است (سیدمرتضی، 1405: 2/301). با در نظر گرفتن این مطلب، با وجود آنکه نجوم جزو گونه‌های مدنظر پژوهش نبوده است، کتاب ذکرشده یا کتابی همچون الرد على من قال بأحکام‌النجوم از ابوعلی جبائی، از متکلمان معتزلی، در شمار کتاب‌های پژوهش قرار گرفته است؛ زیرا از نظر کلامی، به این علم توجه کرده است.

. کلماتی همچون «الرد علی»، «النقض»، «ابطال» و «فضائح» بر ردیه‌بودن دلالت می‌کنند.

. برخی کتاب‌ها بدون واژه‌های ذکرشده، با استفاده از لفظ «علی» در رد فرد، فرقه یا عقیدۀ خاصی نگاشته شده‌اند. چنین نمونه‌هایی در کتاب‌های ردیه بسیار است؛ مانند المخلوق علی الحفص‌الفرد.

. کتاب‌های احتجاج یا جوابات را در گونۀ کتاب‌های ردیه به شمار نیاورده‌ایم؛ زیرا کتاب‌های احتجاج نیز به طور حتم در رد فرد یا گروهی مشخص نوشته نمی‌شوند و ممکن است فرد حجت‌هایی را در اثبات مذهب خود اقامه کند. اما اگر بدانیم به طور مشخص، احتجاج علیه فرد خاصی نوشته شده است، آن را ردیه محسوب می‌کنیم که در منابع این پژوهش، فقط دربارۀ کتاب الاحتجاج لهشام‌بن‌الحکم مصداق داشت. کتاب‌های جوابات نیز ممکن است پاسخ ایجابی به پرسش‌های فرد یا گروهی باشد و نه پاسخ سلبی و رد بر فرد یا گروهی؛ مانند جوابات اهل‌الموصل فی العدد و الرؤیه از مفید (مفید، 1413: 3تا48) که دربارۀ اثبات امکان سی‌روزه‌نبودن ماه رمضان نوشته شده است.

. کتاب‌های فرقه‌شناسی که فرقه‌‌ها را بررسی و نقد می‌کنند، ردیه‌نویسی به‌شمار نمی‌آیند.

. در این پژوهش اگر کسی متوفای چهارده‌سال آغاز هر قرنی بوده باشد، قرن زندگی او را در دورۀ پیش لحاظ کرده‌ایم؛ چون با در نظر گرفتن عمر متوسط انسان، یعنی هفتادسال، بیش از پنجاه‌سال و به‌عبارتی بیشترِ حیات آن فرد در قرن پیش سپری شده است.

. اطلاعات کامل ردیه‌ها به‌صورت جدول در پیوست ارائه شده است.

. در نمودار مذهب ردیه‌نویسان، فقط مذهب کلامی ارائه شده است. اطلاعات مربوط به مذاهب فقهی ردیه‌نویسانی که ندیم به آنها اشاره کرده، در جدول‌های پیوست آمده است؛ همچنین فراوانی مذهب در جدول‌ها و نمودارها براساس تعداد ردیه‌هاست نه تعداد ردیه‌نگارها.

 

پیشینۀ پژوهش

در کتاب‌های فرقه‌شناسی و نیز معرفی مشاهیر و متکلمان به آثار آنها، ازجمله کتاب‌های ردیه، اشاره شده است؛ ولی پژوهش مستقلی بر ردیه‌نگاری، براساس فهارس متقدم، صورت نگرفته است. البته چند مقاله در این موضوع حائز توجه است: مقالۀ «سلسله‌ای از ردیه‌نویسی‌‌ها میان زیدیان و اسماعیلیان» از حسن انصاری که در سایت ایشان منتشر شده است. در این مقاله، نویسنده برای بیان مناسبات میان زیدیان و اسماعیلیان، به ردیه‌های میان آنها نیز توجه کرده و رویکردهای آنها را بیان کرده است. این مقاله در راهیابی به تاریخ تقابلات این دو فرقه راهگشاست؛ ولی در کل، هدف آن با مقالۀ پیش رو متفاوت است.

مقالۀ «ردیه‌نویسی» در دانشنامۀ جهان اسلام از محمدجواد انواری که در مقالۀ فعلی بدان استناداتی شده است. در این مدخل، به‌گونه‌ای تاحدودی مشروح، جریان ردیه‌نویسی در پنج بخش بررسی شده است: ۱. کلیات؛ ۲. ثنویت و الحاد؛ ۳. یهودیت؛ ۴. مسیحیت و دیگر ادیان؛ ۵. فلسفه و منطق. در هر بخش، با استناد به برخی منابع و ردیه‌نویسی‌ها، به جریان‌ها و تقابل‌های فکری میان آنها اشاره شده است. این مدخل در معرفی جریان‌های ردیه‌نویسی حائز توجه است و در مقالۀ حاضر بدان استناداتی شده است؛ ولی اشتراک مسیر پژوهش فعلی با مدخل ذکرشده فقط در مقدمات و بخشی از کلیات است.

مقالۀ «نقش متکلمان امامیه در کلام اسلامی با تأکید بر ردیه‌نگاری‌‌ها در عصر حضور» از سیداکبر موسوی تنیانی که ردیه‌های متکلمان شیعی با محوریت شخصیت‌هایی همچون هشام‌بن‌حکم، هشام‌بن‌سالم، مؤمن‌الطاق و فضل‌بن‌شاذان را در عصر حضور واکاوی کرده است.

مقالۀ «نسبت‌سنجی میان زمان نگارش و موضوعات ردیه‌نگاری‌های شیعیان (تا نیمه اول قرن پنجم هجری)» از مؤلفان همین مقاله، بر ردیه‌های سه فهرست ندیم، نجاشی و طوسی متمرکز است و از زوایای دیگر آنها را گونه‌شناسی و بررسی کرده است. برخی دیگر از مقاله‌ها در حوزۀ ردیه‌نویسی عبارت است از: «ردیه‌نویسی بر مانویت در عصر اسلامی» از احمد طاهری عراقی، «ردیه‌نویسی بر زندقه» از سیدسعید منتظری و «معرفی ردیه‌های نگاشته‌شده بر تصوف» از حمید خوشنویس.

مقاله‌های ذکرشده با پژوهش پیش رو اشتراک اندکی دارند؛ به‌عبارتی، پیشینه‌‌های یادشده خلأ پژوهشی را که با تمرکز بر ردیه‌نگاری‌‌های فهرست ندیم در پی شناسایی جامعی از تقابل‌‌های کلامی جهان اسلام است، پر‌ نمی‌کند. تمرکز بر این موضوع،‌ در درک بهتر مناسبات مذهبی و فرقه‌ای در جامعۀ متقدم اسلامی و نیز فهم بهتر تاریخ اندیشه، راهگشاست.

 

معرفی منبع پژوهش (فهرست ندیم)

ابوالفرج محمد ندیم‌بن‌ابی‌یعقوب اسحاق‌بن‌محمدبن‌اسحاق، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار و پژوهشگر بغدادی سدۀ 4ق/10م، نویسندۀ اثر معروف الفهرست است. او را می‌توان پیشاهنگ فهرست ‌نویسی دانست (ساکت، 1368: 53؛ منتظرالقائم و سعیدی، 1393: 11). این کتاب به‌مثابۀ دانشنامه‌ای است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار پیش از اسلام تا عصر نویسنده (سدۀ 4ق)، به شکل بدیعی به تصویر می‌کشد؛ به‌علاوه، ویژگی‌های کتاب‌شناسی نیز دارد و چنانکه از مقدمۀ کوتاه آن برمی‌آید، مؤلف مصمم بوده است فهرستی از تمام آثاری را که نویسندگان عرب و غیرعرب به زبان عربی تألیف کرده‌اند، با تراجم مؤلفان آنها، به دست دهد. اما مطالعۀ الفهرست نشان می‌دهد محتوای این کتاب گسترده‌تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است.

الفهرست شامل ده مقاله است: کتاب‌های مقدس مسلمانان و یهودیان و مسیحیان؛ البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه‌ای درباب خط و زبان‌های ملل مختلف؛ نحو و لغت؛ تاریخ، انساب و موضوعات وابسته به آن؛ شعر و شاعران؛ علم کلام و متکلمان؛ فقه، حدیث، فقها و محدثان؛ فلسفه و علوم قدیم؛ افسانه، سحروجادو و...؛ مذاهب و ادیان غیرالهی؛ کیمیا.

پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصر با نام فهرست تألیف شده بود؛ ولی شیوۀ تدوین آن آثار با روش ندیم بسیار متفاوت است؛ به طوری که می‌توان الفهرست را یگانه کتاب‌شناسی عمومی چهار سدۀ نخستین اسلامی و حتی مدت‌ها پس از آن به‌شمار آورد. در سدۀ 4ق دانشنامه‌هایی همچون احصاءالعلوم فارابی، رسائل اخوان‌الصفا، مفاتیح‌العلوم خوارزمی و جوامع‌العلوم ابن‌فریغون تألیف شد؛ اما هیچ‌یک از لحاظ وسعت و دقت و حتی از نظر روش نیز با الفهرست درخور مقایسه نیست.

چنانکه در منابع متعدد به آن تصریح شده است، تاریخ تألیف الفهرست سال 377ق/987م است و گویا ندیم پس از این تاریخ نیز برخی اطلاعات را بر آن افزوده است. به احتمال قوی، سال 377ق تاریخ تنظیم اطلاعاتی بوده است که پیش‌تر ضبط شده بودند (نک: انصاری، 1372: ج5). در فهرست ندیم حدود هشت‌هزار کتاب معرفی شده (ندیم، 1430: ج2؛ بخش کشاف عناوین‌الکتب: 498تا750) و برخلاف نجاشی که تمرکزش بر آثار شیعه بوده است، خاص یک مذهب نیست. این منبع اطلاعات مؤلفان و تحریر آثارشان را تا اواخر قرن چهارم قمری/دهم میلادی در اختیار ما قرار‌ می‌دهد. با آنکه اطلاعات ارائه‌شده در بخش‌هایی از الفهرست در آثار متقدم‌تر نیز یافت می‌شود، بسیاری از مطالب آن منحصربه‌فرد است؛ به‌ویژه نظر به اینکه بسیاری از منابع ندیم اکنون در دسترس نیست، کتاب الفهرست مشتمل‌بر اطلاعاتی است که در جای دیگر پیدا نمی‌شود؛ برای نمونه در بخش مربوط به شعرا، اطلاعاتی دربارۀ میزان اشعار بسیاری از شعرا ارائه شده است که در مآخذ دیگر به آن صورت یافت نمی‌شود؛ همچنین است اطلاعاتی که ندیم دربارۀ خوارج و فقهای آنها به دست داده است. در بخش مربوط به معتزله نیز که در نسبت این مقاله مهم است، ندیم اطلاعاتی عرضه کرده است که در مقایسه با مطالب کتاب‌های مربوط به طبقات معتزله درخور توجه است (برای تفصیل بیشتر دربارۀ اهمیت فهرست ندیم نک: رحمتی، 1395: سراسر کتاب).

اهمیت انتخاب فهرست ندیم، در حکم منبع پژوهش، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم تنها ردیه‌های شیعۀ معرفی‌شده در آن را ممکن است در دو فهرست برجای‌مانده از پنج قرن نخست قمری، یعنی فهرست طوسی و فهرست نجاشی، بیابیم؛ اما از بسیاری از ردیه‌های سایر فِرق و مذاهب، تنها به کمک فهرست ندیم اطلاع داریم.

در این پژوهش، تصحیح ایمن فؤاد سیّد، پژوهشگر معاصر تاریخ و تمدن اسلامی و صاحب آثار فراوان (لندن، 2014م/1435ق)، در چهار جلد مبنا قرار گرفته است. ندیم در تألیف کتاب خود، از منابع بسیاری بهره برده که در مواقعی به نام آنها اشاره کرده است و متن برخی از آنها در دست است. ایمن فؤاد سید با توجه به همین امر، برخی اشکالات کتاب را تصحیح کرده است؛ همچنین با پژوهش و حواشی و مقایسه با سایر نسخ، اطلاعات جامع‌تری را برای پژوهش در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.

مباحث پژوهش پیش رو در سه قسمت اصلی ارائه شده و جدول‌ها در پیوست ضمیمه شده است. این مباحث عبارت است از: 1. گونه‌شناسی ردیه‌های الفهرست؛ 2.گونه‌شناسی ردیه‌های کلامی الفهرست؛ 3. مذهب و بوم ردیه‌نگاران کلامی.

1. گونه‌شناسی ردیه‌های الفهرست

ندیم در فهرست خود، پس از معرفی فرد، کتاب‌های او را نیز برمی‌شمارد؛ اما به طور معمول، دربارۀ کتاب‌ها توضیحی نمی‌دهد. در قدمِ نخست این پژوهش پس از جمع‌آوری کتاب‌های ردیه، موضوعات آنها شناسایی و اطلاعات نویسندگان براساس سایر منابع تکمیل و سپس دسته‌بندی شد. حاصل بررسی چهار گونه ردیه است که در نمودار1 ارائه شده است. چنانکه مشاهده می‌شود، عمدۀ ردیه‌ها کلامی‌اند؛ آن هم با تفاوتی درخور ملاحظه با سایر گونه‌ها.

شکل 1، نمودار1: گونه‌شناسی ردیه‌های الفهرست.

علت افزون‌تربودن ردیه‌های کلامی به تعریف این علم مرتبط است. از دید اهل کلام، اثبات و حفظ عقاید حق، به رد آرای باطل و دفع شبهات بستگی مستقیم دارد. این کار افزون‌بر رویارویی و پاسخ‌گویی، مایۀ تثبیت و تقویت ایمان می‌شود؛ چون قادر است با یافتن و برجسته‌کردن وجوه معارض با عقیدۀ صحیح و سپس رفع آنها، به یقین‌آوری کمک کند. بسیاری از متون کلامی غیر ردیه‌ای نیز به همین علت، در رد عقاید معارض، مشتمل‌بر فصل‌ها و بحث‌های مستقلی است.

2. گونه‌شناسی ردیه‌های کلامی الفهرست

با بررسی نام این کتاب‌ها، ردیه‌های کلامی در سه مقولۀ محوری دسته‌بندی شده‌اند:

 الف. ردیه‌های گروه‌محور که شامل سه دسته است: 1. ردیه‌نگاری بر ادیان؛ 2. ردیه‌نگاری بر آیین‌های التقاطی؛ 3. ردیه‌نگاری بر فرق و مذاهب. آثار این دسته ممکن است کلی باشند؛ مانند الرد علی‌النصاری یا الرد علی‌المعتزله. یا بر موضوعی نیز متمرکز شده باشند؛ مانند الرد‌ علی‌المعتزله فی‌القدر.

ب. ردیه‌های فردمحور (افراد یا آثار آنها): این دسته از ردیه‌ها بر فرد است یا عقایدش یا کتابش؛ مانند الرد علی‌النظام یا نقض نعت‌الحکمه، کتابی از ابن‌راوندی. این ردیه‌ها را‌ نباید با ردیه بر فرق و مذاهب یکی دانست؛ چون ردیه بر فرد نگاشته شده است و نه بر مذهب یا فرقۀ او. در این ردیه‌ها گاه خود فرد محل رد است؛ برای مثال الرد علی محمد بن بحر الرهنی. گاه بر موضوعی نیز دلالت دارد؛ مانند الرد على‌الطاطرى فی‌الامامه.

ج. دستۀ آخر، ردیه‌های موضوع‌محورند؛ یعنی نه به‌صورت کلی بر فرقه است و نه بر فرد و ردیه در موضوعی کلامی است؛ مانند: الرد على أهل‌الاستطاعه.

نمودار2 بیان‌کنندۀ درصد هریک از گونه‌هاست. چنانکه معلوم است ردیه‌های گروه‌محور، بیشترین سهم را در ردیه‌نویسی دارند.

شکل2، نمودار2: گونه‌شناسی ردیه‌های کلامی.

1.2. ردیه‌های گروه‌محور

آدام متز (Adam Metz) می‌نویسد: بزرگ‌ترین تفاوت اروپا که در قرون وسطی یکپارچه مسیحی بود با امپراتوری اسلام، وجود تعداد چشمگیری غیر مسلمان (اهل ذمه) میان مسلمانان است که از آغاز مانع تکوین وحدت سیاسی کامل بین ملل اسلامی بودند؛ به‌ویژه که آنها بسیار علاقه‌مند بودند مملکت اسلامی از وحدت کامل عاری باشد؛ تا جایی که مسلمانان آنها را به چشم هم‌وطن نمی‌دیدند و به چشم عوامل بیگانه می‌نگریستند. اما بالاخره وجود آنها باعث شد اصلاح‌گران نواندیش اصول تسامح را عرضه کنند. نمونۀ این تسامح، پیدایش علم ملل‌ونحل و پژوهش در ادیان گونه‌گون است که با شور و شوق استقبال شد (متز، 1362: 1/47).

در کنار چنین مواجهه‌ای با پیروان ادیان و بررسی آراء و افکار آنها، دسته‌ای از منابع نیز دیده‌ می‌شوند که آنها را نقد می‌کنند. ردیه‌نویسی بر ادیان، آیین‌های التقاطی و شرک‌آمیز یکی از دسته‌های پربسامد ردیه‌هاست. موضوع این ردیه‌ها گاه بر کلیت ادیان است و گاه با در نظر گرفتن موضوعی خاص، طراحی شده است.

آیات فراوان قرآن و مناظرات نبوی، الهام‌بخش این‌گونه ردیه‌هاست؛ زیرا مسلمانان از همان آغاز تکوین اسلام، به علت هم‌جواری با یهود و نصاری، در معرض پرسش و چالش‌های آنها بوده‌اند. این آیات قرآن و کلام نبوی بود که به آنها یاد می‌داد چگونه باید به دفاع از عقاید خود بنشینند. پس از فتوحات که همچون موجی عظیم، باعث تضارب و تداخل آرای مسلمانان با دیگر ادیان و اندیشه‌ها شد، تقابل و مجادلات فکری نیز میان مسلمانان و اهل کتاب و پیروان آیین‌های التقاطی افزایش یافت.

1.1.2 ردیه‌نگاری بر ادیان

ردیه‌نویسی متقابل میان مسلمانان و مسیحیان، از قرون نخستین قمری، مهم‌ترین و دیرپاترین قالب گفت‌وگو و جدال میان ادیان در قلمرو اسلامی است. ردیه بر صورت نوشتاری خاصی اطلاق‌ می‌شود؛ اما مطالعۀ سیر این‌گونه ردیه‌نویسی را در بیشتر مواقع با گزارش مباحثه‌ها و مکاتبه‌هایی میان عالمان مسلمان و مسیحی آغاز کرده‌اند. از مشهورترین آنها متن‌هایی به زبان‌های مختلف و بیشتر به زبان سریانی یا عربی است (انواری، 1393: 19/680). در ردیه‌ها بر ادیان، ردیه بر نصاری بیش از بقیه است (جدول1) که نشان‌دهندۀ دغدغۀ این موضوع در میان متکلمان اسلامی است. فتوحات و افزایش مواجهۀ مسلمان با عالمان فرقه‌های مختلف مسیحی در مناطق شام و بیت‌المقدس، زمینۀ افزایش مجادلات اسلامی‌مسیحی را پدید آورد.

براساس جدول1 بیشترین ردیه‌نویسان بر ادیان، معتزلیان‌اند. ردیه بر یهود و مجوس بسامد کمتری دارد؛ ولی این موضوع نیز توجه متکلمان بغداد در قرون دوم و سوم قمری را به خود معطوف کرده است. ابوعیسی وراق (م.247ق/861م) بیشترین ردیه‌نویس بر ادیان است. سه کتاب در ردیه بر نصاری نوشته و بر یهود و مجوس نیز ردیه دارد. او معتزلی بود و به امامیه گروید (تستری، 1410: 11/453؛ سزگین، 1412: قسم4، 1/71؛ نک: میرزایی، 1397: 297تا340).

برخی ردیه‌ها به‌صورت کلی بر ادیان نگاشته شده‌اند؛ مانند الرد على أهل‌الأدیان. ضراربن‌عمرو و ابوهذیل علاف نگارندگان چنین ردیه‌هایی هستند (ندیم، 1430: 1/596تا598 و 564تا567).

2.1.2. ردیه‌نگاری بر آیین‌های التقاطی

بر اعتقاداتی همچون ثنویه، زنادقه، دهریه، مانویان، مشرکان و ملحدان نیز رد‌یه‌هایی گزارش شده است (جدول2). در عقاید دینی و نظریه‌های فلسفی، اعتقاد به ثنویت و قائل‌شدن به دو مبدأ مسبوق به سابقه بوده و به صور گوناگون ظهور یافته است. مقابلۀ جهان اسلام با آیین‌های ثنوی و اندیشه‌های الحادی، برخلاف مقابله با یهود و مسیحیت، در فضای ستیز شکل گرفت؛ همچنان‌که در برخورد با آنچه زندقه خوانده می‌شد، دامنۀ نقد و رد از عقاید دینی فراتر بود. ردیه‌های مسلمانان شامل روایت‌هایی از افکار و مناسک ثنویان بود که در دور‌ه‌های بعد، در فقدان متون اصلی ثنویت، از منابع مهم آگاهی از آنها به شمار می‌رفت. ردیه‌نویسی مسلمانان بر ضد ثنویت، به‌احتمال با پیشینۀ چندین ردیۀ مسیحی بر ثنویت که برخی از آنها منابع نخستین اطلاع مسلمانان را تشکیل می‌دادند، بی‌ارتباط نبود (انواری، 1393: 19/671).

زندیق واژه‌ای‌ست که در نظر گرفتن معنایی دقیق برای آن ممکن نیست و به علت بار منفی آن، همچون برچسبی به مخالفان مذهبی، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، استفاده شده است (نک: فان.اس، 1397: 618). دهریه‌ به پیروان طریقه‌اى گفته می‌شود که منکر وحدت الوهیت و توحیدند و خلقت و مشیت و اوامر و نواهى دینى را ناشى از ابدیت زمان می‌شمارند و جوهر و تمام حوادث و وقایع را نتیجه حرکات کرات و افلاک می‌دانند. متکلمان، این عقیده را از یونان قدیم می‌دانند و ایشان را به دو فرقۀ طبیعیون و الهیون تقسیم می‌کنند (شبلی نعمانی، 1386: 168).

یعقوب‌بن‌اسحاق کندى (م. 252تا260ق/ 866تا873م) و محمدبن‌زکریای رازی (م. 313ق/925م) که از فلاسفۀ اسلامی‌اند، بر ثنویه و مانویان ردیه دارند که نشان‌دهندۀ برخی وجوه فلسفی در این اندیشه‌هاست. کندی بیشترین ردیه‌ها را در این دسته دارد. ندیم او را فیلسوف عرب مى‌خواند که در زمینه‌های مختلف همچون منطق، فلسفه، نجوم و... کتاب دارد؛ سپس کتاب‌های او را در چندین صفحه در بیان موضوعاتی همچون طبیات، فلکیات و احکامیات آورده است. ردیه‌های او بر آیین‌های الحادی، با نام جدلیات آمده است (ندیم، 1430: جزء2، 1/182تا194).

3.1.2. جمع‌بندی ردیه‌نگاری بر ادیان و آیین‌های التقاطی

نمودار 3و4 جمع‌بندی کلی از تعداد ردیه‌ها بر مذاهب و آیین‌های التقاطی و نیز مذهب ردیه‌نویسان است. براساس این گزارش، ردیه‌نویسی بر نصاری و سپس بر ملحدان در صدر این دسته از ردیه‌نویسی‌‌ها قرار دارد و در این امر، متکلمان معتزلی بر سکوی نخست ایستاده‌اند. این امر‌ ممکن است متأثر از سیاست عباسیان باشد؛ زیرا با ظهور آنها، بحث و مناظره میان نمایندگان ادیان، به‌ویژه اسلام و مسیحیت، رونق یافت. ابوهذیل علاف (م. 230ق/849م) با هفت ردیه، یکی از افرادی است که در ردیه‌نویسی بر ادیان پیشتاز است. این مسئله ممکن است با مجالس علمی که مأمون (حک. 198تا218ق/813تا833م) تشکیل می‌داد، مرتبط باشد. مأمون خلیفۀ علم‌دوست و فرهنگ‌پرور عباسی بود که از علوم و فنون مختلف بهره داشت. بیت‌الحکمه، نخستین مؤسسۀ علمی‌فرهنگی تمدن اسلامی، برای ترجمۀ آثار در زمان هارون‌الرشید (حک. 170تا193ق/786تا808م) بنا شد و در زمان مأمون به اوج شکوفایی خود رسید. مأمون مجالسی برای مناظره با ادیان و مذاهب نیز تشکیل می‌داد و ابوهذیل علاف استاد او بود (دینوری، 1368: 401). گفته شده است مأمون هر هفته روزهای سه‌شنبه جلسات علمی برپا می‌کرد (سیوطى، 1417: 384). حضور ابوهذیل در جلسات علمی مأمون و حمایت مأمون از متکلمانی همچون او و نظام، بی‌شک در این ردیه‌نویسی‌‌ها تأثیرگذار بوده است.

شکل3، نمودار3: ردیه‌ها بر ادیان و آیین‌‌های التقاطی.

شکل4، نمودار4: مذهب ردیه‌نویسان بر ادیان و آیین‌‌های التقاطی.

1.4.1.2 .5 . ردیه‌نگاری بر فرق و مذاهب

ردیه‌نویس‌ها بر فرق و مذاهب گاهی موضوعی را اسباب نقد فرقه‌ای قرار داده و گاه به طور کلی بر آن ردیه نگاشته‌اند که آنها را بررسی می‌کنیم. اطلاعات کامل ردیه‌ها در پیوست ارائه شده است؛ به جز دسته‌هایی که فقط یک مصداق دارند و در متن مقاله معرفی شده‌اند.

اسماعیلیه: ندیم در آغاز کلامش در توضیح مصنفان اسماعیلیه چند صفحه دربارۀ اسماعیلیه سخن می‌گوید و سپس داعیان اسماعیلی روزگار خود را توصیف می‌کند. با توجه به اینکه اوایل دولت فاطمیان (297ق/909م) در زمان حیات ندیم است، اطلاعات او در این مسئله می‌تواند درخور توجه باشد. ندیم با برخی از این داعیان اسماعیلی، مانند ابن‌حمدان در موصل دیدار کرده و به این دیدار تصریح کرده است. آغاز سخن او مطالبی است درباب حرکت اسماعیلیه و تأسیس دولت فاطمیان. کتاب الرد علی‌الاسماعیلیه و کشف مذاهبهم ردیۀ مشهوری است بر اسماعیلیه (ندیم، 1430، جزء2: 1/666 به بعد).¹ این کتاب از ابن‌رزام است که بنابر پژوهش فوازبن‌عبدالله در رسالۀ دانشگاهی خود، اخومحسن علوی کوفی آن را بازسازی کرده است. این پژوهش مذهب نویسنده را معتزله یا شیعۀ دوازده‌امامی دانسته است (ابن‌رزام، 1435و1436: 47تا51)؛ اما به نظر می‌رسد صحیح‌تر آن است که مذهب او زیدی بوده است (نک: انصاری، ناگفته‌هایی دربارۀ ردیه ابن‌رزام طائی کوفی بر اسماعیلیه (1) 1400).

امامیه: در نام دو ردیه، موضوع امامت ذکر شده است؛ ولی بُعدی ندارد که سایر ردیه‌ها بر امامیه نیز بر همین موضوع متمرکز بوده باشند؛ زیرا بحث امامت از اختلافات اصلی میان امامیه با فرقه‌هایی همچون معتزله و زیدیه و خوارج است که نویسندگان ردیه بر امامیه‌اند. یکی از ردیه‌ها با موضوع امامت، به نگارش جاحظ (م. 255ق/868م)، شاگرد نظام است. جاحظ خلفای عباسی را از مهدی (حک. 158تا169ق/774تا785م) تا مُعْتَز (حک. 251تا255ق/865تا868م) یا مُهْتَدی (حک. 255تا256ق/868تا869م) درک کرد و مورد تکریم و احترام آنها بود. او در بیشتر مواقع تابع جریان‌های حاکم بود. کتاب‌های خود را به درباریان تقدیم می‌کرد و صله می‌گرفت و تا پایان عمر، به این روش ارتزاق کرد. مأمون (حک: 198تا 218ق/813تا833م) به تعدادی از کتاب‌های او با موضوع امامت توجه کرد و از آنها تعریف کرد (ندیم، 1430، جزء2: 1/578تا590).

جاحظ رسالۀ دیگری نیز به نام الرساله‌العثمانیه دارد که در آن با استدلال‌های گوناگون، مرتبت امیرالمؤمنین علی(ع) را پایین‌تر از مرتبت ابوبکر نهاده و بر آن امام انتقادهای بسیاری روا داشته است (جاحظ، 2002: 129تا328). تندروی او در این رساله موجب شد برخی امامی‌ها همچون ابومحمد ثبیت‌بن‌محمد عسکری، ابوالجیش‌مظفربن‌محمد بلخی و شیخ‌مفید (نجاشی، 1365: ذیل 1130-1067-300) بر آن ردیه بنویسند؛ حتی ابوجعفر اسکافی که خود معتزلی بود نیز بر او ردیه نگاشت (امین، 1403: 1/85) که البته ندیم از آن یاد نکرده است و جالب آنکه خود جاحظ نیز دارای کتاب الرد علی العثمانیه است. ردیه‌نویسان بر امامیه در جدول3 ارائه شده‌اند.

 بَکْریّه‌: نامی‌ که‌ هم‌ به‌ پیروان‌ بکربن‌‌اخت‌ عبدالواحد، صوفی زهدگرای‌ بصری‌ سدۀ ۲ق/8م که‌ دستی‌ نیز در علم کلام داشت،‌ اطلاق‌ می‌شود و هم‌ به‌ جماعتی‌ که‌ معتقدند امامت ابوبکر براساس نص پیامبر(ص) بوده‌ است (قاضی عبدالجبار، 1962-1965: 20/130و131). با توجه به آراء هشام فُوَطی در موضوع خلافت (ندیم، 1430، جزء2: 1/595و596)، کتاب الرد علی البکریه گویا ناظر به گروه دوم است. پاتریشیا کرون (Patricia Crone) دربارۀ هشام فوطی می‌نویسد: برخی معتزلیان مانند فوطی و شاگردش، عبادبن‌سلیمان، در اصل منکر آن بودند که امامت و رهبری را شارع، مشخص و مقرر کرده است و مسئله‌ای مربوط به شرع است. از نظر آنها این موضوع برخلاف مسائلی همچون نماز و حج، تنها رسم و سنتی عرفی است و هرگاه سودمندی و کارایی خود را از دست بدهد، صرف‌نظرکردن از آن ممکن است (کرون، 1389: 127).

حشویه: حشویه فرقه‌اى از مجسمه‌اند که آیات خدا را حمل بر ظاهر کنند. علت اطلاق این نام به اصحاب حدیث را به دو صورت بیان کرده‌اند: نخست آنکه اصحاب حدیث قائل به تجسم و تشبیه خداوند بوده‌اند و دیگر آنکه ایشان احادیث نبوى را بدون بررسی در اسناد آن، در کلام خود وارد کرده‌اند (تهانوى، 1996: 1/678). ضراربن‌عمرو از سران معتزله بود که به علت برخی عقاید خود از معتزله فاصله گرفت. مذهب او را ضراریه، از فرق جبرگرا، دانسته‌اند (صابری، 1395: 1/81و82) و در این پژوهش، همین مذهب برای او در نظر گرفته شده است. او بر حشویه ردیه دارد و نویسندۀ کتابی است با نام الرد على الحشویه فی قولها إلى النبی إذا استغفر لإنسان غفر له (ندیم، 1430، جزء2: 1/596تا598).

خوارج: بشربن‌معتمر که پرکارترین ردیه‌نویس معتزلی است، دو ردیه در قالب نظم و نثر بر خوارج نگاشته است (همان: 568تا570). ضراربن‌عمرو نیز صاحب دو ردیه است (همان: 596تا598) و بشر مریسی صاحب یک ردیه در این موضوع است (همان: 609). اطلاعات این قسمت در جدول4 آمده است.

زیدیه: ابوبکر اصم (معتزلی) که صاحب ده ردیه بر ادیان و فرق است، ردیه‌ای با نام الرد على من قال بالسیف نگاشته است که ردیه‌ای است بر زیدیه (همان: 594و595).

غلات: جدول5، ردیه‌نویسان بر غلات را معرفی می‌کند. غلات افراد یا فرقه‌هایی هستند که به خدایی امامان شیعه یا حلول روح خدایی در آنها اعتقاد داشته‌اند. البته در طول تاریخ به گروه‌هایی نیز برخورد می‌کنیم که به خدایی بعضی خلفای عباسی، مانند منصور، معتقد بوده‌اند که به آنها غلات عباسیه می‌گویند (صفری فروشانی، 1391: 34).

قدریه: در فهم مسئلۀ جبرواختیار، آیاتی در قرآن می‌تواند مبدأ بحث و فحص در این موضوع باشد؛ اما عرضۀ موضوعی همچون «قدر» و پس از آن «جبر»، در قالب دستگاه‌های کلامی که به فرقه‌هایی متمایز منجر شد، به اواخر قرن اول و قرن دوم قمری برمی‌گردد. شهرستانی از معبد جُهنی (م. 80ق/699م)، غیلان دمشقی (م. 105ق/723م) و واصل‌بن‌عطا (م. 131ق/748) در حکم قائلان قدر یاد می‌کند (شهرستانی، 1364: 1/61). غیلانیه از فرق مرجئه است و به پیروان غیلان‌بن‌مسلم دمشقی گفته می‌شود که از تبار قبطیان مصر است. او ایمان را فقط شناخت خدا و اقرار بدان چیزی می‌داند که از جانب او رسیده است و کاستی و فزونی نمی‌یابد. این همان اندیشۀ ارجاء است که داوری دربارۀ افراد و منزلت آنها را به خدا واگذار می‌کند (اشعری، 1400: 136). ابوهذیل علاف بر این گروه و اندیشۀ ارجاء آنها ردیه نگاشته است. چون غیلان از پیشتازان در اندیشۀ قدر است، به این گروه، یعنی قدریه، الحاق شده است. جدول6 ردیه بر قدری‌ها و اطلاعات آنها را ارائه می‌کند.

مجبره (جبریه): شهرستانی از سه گروه در حکم فرقه‌‌های جبریه یاد می‌کند: جهمیه که جبریۀ خالص‌اند و نجاریه و ضراریه (شهرستانی، 1364: 1/86). جهم‌بن‌صفوان (م. 128ق/745م) پیشگام این اندیشه است. این فرقه در برابر دیدگاه قدریه قائل به جبر بوده‌اند. چنانکه در ردیه‌ها بر آنها نیز مشاهده می‌شود، ردیه‌نویسان بر اندیشۀ جبرگرایان به مباحثی مانند مخلوق و وعید و عدل توجه می‌کردند. بحث مخلوق دربارۀ خلق افعال است که در مباحث کلامی با نام مخلوق طرح شده است (قاضی عبدالجبار، 1962-1965: 8/3). حسین‌بن‌محمد نجار، پیشوای نجاریه، بر آن است که اعمال بندگان خدا آفریدۀ خداست و بندگان فاعل آنها هستند. در ملک خداوند به جز آنچه او خود اراده کرده است، رخ نمی‌دهد و او از ازل اراده‌کنندۀ آن چیزی است که می‌داند در وقت خود وجود خواهد یافت و نیز اراده‌کنندۀ وجودنیافتن چیزی است که می‌داند وجود نخواهد یافت (اشعری، 1400: 1/315). همان طور که در نمودار5 دیده می‌شود، ردیه‌ها بر فرقۀ جبریه بیش از همۀ ردیه‌هاست و این بیان‌کنندۀ درگیری جامعۀ اسلامی در قرون متقدم با این اندیشه است. جدول7 اطلاعات این ردیه‌ها را نشان می‌دهد.

مرجئه: از معتزلیان، نظام و بشربن‌معتمر و ضراربن‌عمرو و از خوارج، یمان‌بن‌رباب بر مرجئه ردیه نگاشته‌اند (جدول8) (ندیم، 1430: جزء2: 1/596تا598، 570و571، 568تا570، 651).

مشبهه: بر فرقه‌هایی اطلاق می‌شود که خالق را به صفات خلق توصیف می‌کنند یا به عکس (شهرستانی، 1364: 1/27). جدول9 اطلاعات ردیه‌نویسان بر این گرایش فکری را نشان می‌دهد.

معتزله: معتزله جریانی است که از محافل علمی رویید. سرمنشأ آن جریان نخبگانی است نه نهضتی مردمی. جریانی مدرسه‌ای که از فضا و دغدغه‌های توده به دور بوده است. اندیشه‌‌های معتزلیان بر میراث اندیشۀ اسلامی و فلسفۀ یونانی متکی است و نیز از هستی‌شناسی ایرانی و هندی متأثر است. در مبحثی همچون قدر، به‌احتمال با اثرپذیری از فرهنگ‌های هندی یا ایرانی یا یونانی، نوعی قانونمندی را در نظام عالم فرض می‌کردند که مستقل از ارادۀ پروردگار عمل‌ می‌کند (ولوی، 1367: 2/366).

اصول مشترک در اعتقادات آنها عبارت است از توحید، عدل، وعد ‌و وعید، منزلة بین المنزلتین و امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر. البته قاضی عبدالجبار دو اصل توحید و عدل را اصول محوری دانسته است (نک: قاضى عبدالجبار، 1416: کل کتاب). خردگرایی معتزله و تکیۀ بیش‌ازحد آنها به مباحث عقلی، باعث بی‌پروایی آنها در برابر افکار بیگانه شد. این در حدی بوده است که خود آنها یکدیگر را به الحاد و تکفیر متهم می‌کردند؛ برای نمونه دربارۀ بشر مریسی (م. 218ق/833م) گفته‌اند که سخنانی ابراز می‌کرد که از فساد عقیده‌اش حکایت داشت. از این رو هیچ عالم سنی او را توثیق نکرده است و از او با عبارت‌هایی همچون فاسق، زندیق و کافر یاد کرده‌اند. پدرش را نیز فردی یهودی و کافر دانسته‌اند. به همین علت هنگام خاکسپاری، هیچ‌یک از عالمان در تشییع جنازه‌اش حاضر نشدند (ابن‌عماد، 1406: 3/90). ردیه‌های مختلفی بر معتزله نوشته شده است (جدول10) و در بحث ردیه‌های فردمحور، روشن می‌شود ردیۀ معتزلی‌ها بر خودشان بسامد بسیاری دارد (جدول16).

ردیه‌های چندتایی: منظور از این دسته ردیه‌هایی است که به بیش از یک فرقه توجه کرده‌اند؛ ولی ردیه‌های عمومی هم نیستند (جدول11). ضراربن ‌عمرو، جعفربن‌مبشر ثقفی و ابوهذیل علاف نگارندگان این ردیه‌ها هستند بر فرقی همچون خوارج، واقفه، امامیه، مشبهه و... (ندیم، 1430، جزء2: 1/568تا570، 576و577، 564تا567).

ردیه‌های عمومی: این ردیه‌ها با نام‌های کلی مانند الرد علی المخالفین و الرد علی اهل الهواء نگارش شده‌اند که متناظر با مذهب نویسنده می‌تواند رد بر سایر فرقه‌‌ها، غیر از مذهب خودش، باشد (جدول12).

6.2.2. جمع‌بندی ردیه‌‌نگاری بر فرق و مذاهب

نمودارهای 5و6 بیان‌کنندۀ فرقی است که بر آنها ردیه نگاشته شده است و نیز مذهب ردیه‌نویسان را نشان می‌دهد. بر جبرگرایان بیش از همه ردیه تحریر شده است و معتزلی‌ها در ردیه‌ها بر فرق گوی سبقت ربوده‌اند.

شکل5، نمودار 5: ردیه‌نگاری بر فرق و مذاهب.

شکل6، نمودار6: مذهب ردیه‌نویسان بر فرق و مذاهب.

3.2. ردیه‌های فردمحور

این نام به ردیه‌هایی اختصاص دارد که بر افراد متمرکز است: خواه با در نظر گرفتن موضوعی، فردی به نقد و چالش کشیده می‌شود و خواه به صورت کلی و خواه کتاب او نقد می‌شود. نام‌های اصلی و داخلی این بحث براساس مذهب ردیه‌نگار و مذهب ردشده ارائه می‌شود تا تقابل جریان‌ها با وضوح بیشتری ارائه شود. معتزلی‌ها و سپس امامی‌ها بیشترین ردیه‌ها را نگاشته‌اند.

1.3.2. ردیه‌های متکلمان معتزلی بر دیگران

اشاعره: ابراهیم‌بن‌محمدبن‌عیاش متکلم معتزلی بصری در سدۀ 4ق/10م و استادِ قاضی عبدالجبار معتزلی است که در تداوم فرهنگ و اندیشۀ معتزلی تأثیر بسزایی داشته است (حبیبی مظاهری، 1395: /ج5). او کتابی در نقض ایضاح البرهان ابوالحسن اشعری نگاشته است (ندیم، 1430، جزء2: 1/624).

امامیه: بیشترین ردیه‌های معتزله بر امامیه، بر هشام‌بن‌حکم متمرکز است (جدول13). او از اصحاب امام‌صادق و امام‌موسی‌کاظم (علیهماالسلام) و متکلم برجستۀ شیعه در قرن دوم قمری است. برخی ردیه‌ها بر او به مسئلۀ تشبیه و تجسیم ناظر است. دانشمندان در برابر نسبت تجسیم به هشام واکنش‌های متعددی داشته‌اند. برخی از اساس، منکر اعتقاد هشام به تجسیم‌اند و این نسبت را ساخته و پرداختۀ مخالفان او می‌دانند و گروهی بر آن‌اند که این اعتقاد، باور او پیش از گرویدن به امام‌صادق (علیه‌السلام) بوده است (نک: ویکی شیعه، ذیل هشام‌بن‌حکم).

در ردیه‌های میان امامیه و معتزله، ردیه‌های میان ابوالقاسم بلخی، از متکلمان معروف معتزلی (م. 319ق/931م)، و ابن‌قِبه رازی (م. اوایل قرن 4ق/10م) نیز محل توجه است. ابن‌قبه متکلم‌ امامى‌ است که ابتدا معتزلی بود و سپس به امامیه گروید. از ابوالقاسم بلخی در شمار استادان او یاد کرده‌اند. یکی از مباحث مهم در این دوره، پاسخ‌دادن‌ به‌ شبهاتى‌ بود‌ که‌ متکلمان‌ سایر فرق بر نظریۀ امامت‌ شیعۀ اثنی‌عشری‌ وارد مى‌کردند. ابن‌قبه در این باره، یعنی موضوع امامت، کتابی نوشت که به الانصاف معروف بود. ابوالحسین سوسنجردی، شاگرد ابن‌قبه، نسخه‌ای از آن را به بلخ نزد ابوالقاسم بلخی برد و او کتابی به نام المسترشد فی الأمامه را در رد آن نوشت. ندیم از این کتاب با نام الکلام فی الامّه علی ابن‌قبه یاد کرده است (ندیم، 1430، جزء2: 1/613تا615)؛ ولی با در نظر گرفتن آثار ابن‌قبه در نجاشی، همان المسترشد کتاب اوست. سوسنجردی به‌ ری‌ بازگشت و کتاب‌ را به‌ ابن‌قبه‌ داد و او بر آن‌ ردّی‌‌ به‌ نام‌ المستثبت‌ فى‌ الامامه نوشت که بلخی با نام نقض‌‌المستثبت آن را پاسخ‌ داد. سوسنجرد زمانی‌که به ری رفت تا این کتاب را به ابن‌قبه بدهد، او از دنیا رفته بود (نجاشی، 1365: 375و376). در فهرست ندیم، به دو کتاب آخر و این ماجرا اشاره‌ای نشده است.

کلابیه: محمد‌بن‌کُلّاب (زنده در 240ق/854م) پیشوای کلابیه است. این جریان پیش از حیات ابوالحسن اشعری شکل گرفت و به‌نوعی، سلف اشاعره حساب می‌شود. این جریان از سویی، به آموزه‌‌های دینی با رویکردی کلامی می‌نگریست و از سویی دیگر، می‌کوشید در برابر معتزله که در رویکرد کلامی خود به افراط کشیده شده بود، تفاسیر جدیدی ارائه کند. تفاسیری که هم با عقاید اهل‌سنت متناسب باشد و هم با متون دینی سازگار باشد و هم بر ادله و براهین عقلی تکیه کند (صابری، 1395: 1/216). ابوعلی جبائی (م. 235تا303ق/845تا915م) ردیه‌ای بر ابن‌کلاب با نام الرد علی ابن‌کلاب دارد (ندیم، 1430، جزء2: 1/606تا608)؛ این در حالی است که ابن‌کلاب نیز بر معتزله ردیه نگاشته است.

مجبره (جبریه): حسین‌بن‌محمدبن‌عبداللّه نجار (م. حدود 220ق/835م) مؤسس نجاریه است. نظام با او مناظرات مختلفی داشته است و علت مرگ نجار نیز اندوه فراوانی است که پس از مناظره با نظام بر او حاصل شد؛ زیرا نظام با لگد سختی افکار او را طعن کرد (همان: 643و644). ابوعمروضراربن‌عمرو (م. حدود 230ق/844م) و حفص الفرد را پیشوای ضراریه دانسته‌اند که از شاخه‌های جبریه است (شهرستانی، 1364: 1/90و91). ندیم ابوعمرو را از بدعت‌گذاران معتزلی دانسته است. حفص که مدتی بر عقاید معتزلی بود، در روزگار اقامت شافعی در مصر با او مناظره کرده و شافعی او را تکفیر کرده است (ذهبی، 1413: 10/30).

محمدبن‌عیسی جهمی (برغوث) (م. 240ق/ 854م) نیز از جبرگرایان است که او را پیشوای برغوثیه خوانده‌اند. بر جبریه، در قالب فرقه‌ای، بیش از همه ردیه نگاشته شده است. علاوه‌بر ردیه‌های کلی بر این فرقه، بر پیشوایان این گروه نیز ردیه‌ها فراوان است. این گروه در مواقعی‌ مثل‌ مسئلۀ صفات‌ الهى‌ و خلق‌ قرآن‌ و نفى‌ رؤیت‌ خداوند با معتزله‌ هم‌داستان‌ بودند؛ اما در مسئلۀ خلق‌ اعمال‌ و استطاعت‌ از آنها جدا شدند (بغدادی، 1408: 142) و شاید به همین علت است که بیش از همه در معرض نقد معتزلیان قرار گرفتند. ردیه‌هایی که در جدول14 ارائه شده است نیز بر همین مباحث متمرکز است.

مرجئه/معتزله: اندیشۀ ارجاء که از نوعی تسامح دینی و بی‌طرفی حکایت می‌کرد، در مقابل تندروی‌‌های خوارج ظهور کرد. این تفکر ایمان را به حد اعتقاد قلبی تقلیل می‌دهد. این اندیشه را نخستین‌بار حسن‌بن‌محمد حنفیه (م. 101ق/719م) مطرح کرد (شهرستانی، 1364: 1/144تا146)؛ سپس فقهایی همچون ابوحنیفه (م. 150ق/767م) نمایندۀ این اندیشه شدند. رواج این نظریه در عمل به سود دستگاه اموی شد. محمدبن‌شبیب و ابوشمر مرجی از اصحاب نظام بودند که در مسئلۀ منزلة بین‌المنزلتین و وعید براساس تفکر ارجاء از نظام فاصله گرفتند و مرجی به حساب می‌آیند (همان: 42). محمدبن‌شبیب در این عقیده کتابی داشته است که ردیه‌های جعفربن‌مبشر و اسکافی بر کتاب اوست. عبدالله‌بن‌محمد خالدی نیز از سران معتزله بود که اندیشۀ ارجاء را گزید (بغدادی، 1408: 19و96) و ابن‌اخشیدابوبکراحمد‌بن‌على‌بن‌بیغجور اخشاد (م. 326ق/937م) که از سران معتزلۀ بغداد در زمان خود بود بر او ردیه نگاشت. ردیه‌ها بر این افراد از سوی متکلمان معتزلی است (جدول15).

معتزله (درون‌فرقه‌ای): بیشترین ردیه‌های فردمحور، ردیه‌های درون‌فرقه‌ای معتزلی‌هاست که بر مباحث و اندیشه‌‌های خاص کلامی آنها ناظر است (جدول16). بشربن‌معتمر و سپس ابوعلی جبائی بیشترین ردیه‌ها را بر افراد و افکار دیگر معتزلیان نگاشته‌اند و نظام بیش از همه در معرض نقد و رد قرار گرفته است.

2.3.2. ردیه‌های متکلمان امامی بر دیگران

امامیه (درون‌فرقه‌ای): ندیم از دو ردیۀ درون‌فرقه‌ای امامیه یاد کرده است (جدول17).

زیدیه: ابن‌جنید اسکافی، فقیه‌ و متکلم‌ امامى‌ سدۀ 4ق، کتابی با نام الشهب المحرقه للأبالیس المسترقه نگاشت (ندیم، 1430: 1/688) که ردیه‌ای است بر ابن‌بقال زیدی (عبدالعزیزبن ‌‌اسحاق ‌‌بن‌‌جعفر) (طوسی، بی‌تا: 134).

ابن‌قتیبه (اهل‌سنت با گرایش کلامی نامعلوم): ندیم از کتابی با نام النقض علی ابن‌قتیبه فی الحکایه و المحکی (ارتباط قرآن در لوح محفوظ و قرآن مکتوب) یاد کرده است که تألیف شیخ‌مفید است (ندیم، 1430: 1/691و692). آمار ابن‌قتیبه در نمودار8 همراه با نمونه‌های نامعلوم آمده است.

معتزله: در میان ردیه‌های امامیه بر معتزله، بیشترین آثار به شیخ‌مفید مربوط است و بیشتر به موضوع امامت توجه شده است (جدول18). البته باید در نظر گرفت که آثار شیخ در برابر مخالفان، تنها بر ردیه‌نویسی متمرکز نیست و کتاب‌های احتجاجات و جوابیه نیز در آثار او فراوان است. اینکه شیخ‌مفید به زبان و اسلوب خودِ معتزله با آنها مواجه شده، باعث شده است برخی به اشتباه او را از معتزله محسوب کنند یا دنباله‌روی معتزله بدانند (نک: «شیخ‌مفید و معتزله»، ص159تا191).

واقفه: ابوسهل‌ نوبختی متکلم نامدار امامی و از خاندان نوبختیان است که چند تن از آنها از زمان منصور عباسی در بغداد در حکم منجم و مترجم کتاب‌های پهلوی و نیز ادیب و ادب‌پرور شناخته شده بودند (نک: اقبال آشتیانی، 1345: 11تا14). ندیم از او نُه ردیه ثبت کرده است (ندیم، 1430، جزء2: 1/634و635). او کتابی با نام الرد علی الطاطری فی الامامه دارد که ردی در موضوع امامت بر علی‌بن‌محمد طائی کوفی طاطری، از سران واقفه، است (اقبال آشتیانی، 1345: 117).

3.3.2. ردیه‌های افراد جبرگرا (مجبره) بر دیگران

غلات و معتزله: از سران جبریه که پیش‌تر از آنها یاد شد، ردیه‌هایی بر عقاید غالیان و معتزلی‌‌ها ثبت شده است (جدول19).

4.3.2. سایر ردیه‌های فردمحور

پنج ردیۀ دیگر در ردیه‌های فردمحور وجود دارد که در دسته‌بندی‌های ذکرشده جای نگرفته و در جدول20 ارائه شده است.

5.3.2. ردیه‌های افرادی با مذاهب اختلافی (ابن‌راوندی و محمدبن‌زکریای رازی)

الف. ابوالحسین احمدبن‌یحیى راوندى

ابن‌راوندی از افراد تأمل‌برانگیز، به‌ویژه در مسئلۀ ردیه‌نویسی است. چنانکه دیده می‌شود، 24ردیه بر او نگاشته شده و او نیز هفت ردیه بر دیگران نوشته است. ندیم در احوالات او گفته است: از متکلمانى بود که آن زمان، در میان هم‌نوعان، در کلام و جزئیات و کلیات کسى حاذق‌تر و داناتر از او نبود. در ابتدای امر مردى نیک‌سیرت، خوش‌رفتار و باحجب‌وحیا بود. پس از چندى، پیش‌آمدهایى برای او اتفاق افتاد که همۀ آنها را کنار گذاشت. یکى از آن اسباب هم این بود که علمى بیش از عقلش داشت. از گروهى نقل شده است که هنگام مرگ، از خطاهایى که از او سر زده بود، توبه و اظهار پشیمانى کرد و اعتراف کرد آن رویه را پیش نگرفت مگر از رشک و غیرت و ننگ و عارى که از جفاى دوستان و کناره‌جویى آنها از تماس با او پیدا کرده بود. کتاب‌هاى کفرآمیزش را براى ابوعیسى‌ یهودى تألیف کرد و در خانۀ این شخص نیز از دنیا رفت.

ندیم از بخشی از تألیفات ابن‌راوندی با نام تألیفات آن ملعون یاد می‌کند و در ادامه، از کتاب‌هایی نام می‌برد که او در دوران درستکاری تألیف کرده است. در این کتاب‌ها چند ردیه بر کتاب‌های خودش و نیز بر معتزله و آرای آنها وجود دارد. کتابی نیز با نام الامامه دارد (ندیم، 1430، جزء2: 1/601تا604). بیشترِ‌ علمای‌ کلام‌ او را به‌ کفر و الحاد متهم‌ کرده‌ و حتى‌ بیشتر نام‌ او را با صفت‌ «ملحد» ذکر کرده‌اند. با این همه، او یکى‌ از شخصیت‌های‌ پیچیده‌ و ناشناختۀ کلام‌ اسلامى‌ است‌. درمجموع، با در نظر گرفتن آرا و اقوال دربارۀ او باید گفت معتزله‌ به‌ علت‌ خشم‌ شدید خود از ابن‌راوندی‌، دربارۀ او بی‌طرفى‌ و امانت‌ را رها کرده‌ و خواسته‌اند مخالفى‌ همچون‌ او را ملحد نشان دهند؛ اما برای مثال ماتریدی‌ که‌ معتزلی نبود و تعصبى‌ به عقاید آنها نداشته، از ابن‌راوندی‌ چنین‌ توصیفاتی نکرده‌ است. سیدمرتضى،‌ عالم‌ شیعى‌ نیز که‌ مخالف‌ قاضى‌ عبدالجبار و معتزله‌ بوده‌، او را ملحد نخوانده‌ است.

در این پژوهش، مذهب او را اختلافی دانسته‌ایم؛ هرچند با در نظر گرفتن اقوال سیدمرتضی و سایر شواهد، امامی‌بودن او قوی است (میرزایی، 1397: 23تا269). جداول21و22 ردیه‌ها بر ابن‌راوندی و ردیه‌های او بر دیگران را نشان می‌دهد.

ب. ابوبکرمحمدبن‌زکریای رازى

محمدبن‌زکریای رازی که اندیشه‌‌های فلسفی داشت، در مظان اقوال گوناگون قرار دارد و به همین علت مذهب او اختلافی در نظر گرفته شده است. بر او سه ردیه نوشته شده است و خود او پنج ردیه دارد (جداول23و24).

6.3.2. جمع‌بندی ردیه‌های فردمحور

براساس نمودار 7و8، بیشترین ردیه‌نویسان معتزلی‌اند و بیشترین افرادی هم که بر آنها ردیه نوشته شده است، معتزلیان‌اند. این امر نشان می‌دهد معتزلی‌‌ها داعیه‌دار علم کلام بوده‌اند و با ارائۀ مجموعه عقاید کمابیش نظام‌یافته، مبتنی‌بر برداشت‌های عقل‌گرایانه، اندیشه‌‌های کلامی خود را طرح کرده و بر این اساس، آراء دیگران را رد کرده‌اند. بزرگان معتزلی این جریان به‌شدت از تعالیم فلاسفۀ یونان متأثر بودند.

شکل7، نمودار7: مذهب ردیه‌نویسان (فردمحور).

شکل8، نمودار 8: ردیه‌نگاری بر افراد سایر مذاهب.

4.2. ردیه‌های موضوع‌محور

گونۀ آخر ردیه‌های فهرست ندیم در قالب موضوع‌محور ارائه شده است که موضوعاتی مانند توحید، امامت، مخلوق و قرآن را بررسی کرده‌اند (جدول25). این ردیه‌ها کتاب‌هایی هستند که موضوعی را مبنای نگارش خود قرار داده‌اند نه فرقه، دین، فرد یا کتابی را؛ چنانکه در نمودار2 ارائه شد، کمترین آمار ردیه‌ها به این دسته اختصاص دارد.

3. مذهب ردیه‌نگاران کلامی

در ردیه‌های کلامی فهرست ندیم، نویسندگان معتزلی در صدر قرار دارند و پس از آن با فاصلۀ بسیار، امامیه قرار گرفته‌اند (جدول26). بشربن‌معتمر با 32 ردیه، ابوهذیل علاف با 24 ردیه و ابوعلی جبائی با 22 ردیه بیشترین ردیه‌نویسان معتزلی‌اند. در تحلیل بیشتربودن ردیه‌های معتزله و سپس امامیه، در قیاس با دیگران، باید توجه کرد معتزله و امامیه با داشتن اشتراکاتی در مبانی عقل‌گرایی، از یکدیگر متأثر بوده‌اند؛ در عین حال با ردیه‌نگاری و به چالش کشیدن عقاید یکدیگر، از مبانی خود حراست می‌کردند.

در اوایل قرن سوم قمری، مأمون (حک. 198تا218ق/813تا833م) به حکومت رسید. دورۀ مأمون و دو خلیفۀ پس از او، یعنی معتصم (حک. 218تا227ق/833تا841م) و واثق (حک. 227تا232ق/841تا846م)، دورۀ طلایی معتزله به شمار می‌رود. در این دوره، معتزلیان به‌شدت به مراکز قدرت و به‌ویژه خلفای عباسی نزدیک شدند. آنها در امور سیاسی فعال بودند و در تعیین خط‌مشی‌های فکری و سیاسی جامعه سهم داشتند. بیت‌الحکمه، نخستین مؤسسۀ علمی‌فرهنگی تمدن اسلامی برای ترجمۀ آثار، در زمان هارون‌الرشید (170تا193ق/786تا808م) بنا شد و در زمان مأمون به اوج شکوفایی خود رسید (نک: جان‌احمدی، 1395: 103تا108).

 محیط عقل‌گرای بغداد بی‌شک در ردیه‌نویسی‌ها نیز مؤثر بوده است. پس از واثق و با به خلافت رسیدن متوکل (حک. 232تا247ق/846تا861م) دورۀ طلایی عقل‌گرایان معتزلی رو به افول نهاد؛ علاوه بر آنکه متوکل از همان آغاز متعرض شیعیان نیز بود. دورۀ او بانفوذ عناصر ترک در دستگاه خلافت همراه بود. آنها مردمان ساده‌دلی بودند که با مباحث عقلی چندان میانه‌ای نداشتند و این سلطه تا قرن‌ها ادامه یافت (دربارۀ ادوار معتزله نک: ولوی، 1367: 2/353و3543. چنین بستری البته باعث کاهش ردیه‌نگاری معتزلیان شد؛ ولی متکلمان امامی این سنت را همچنان باقوت ادامه دادند. در اینکه تعداد ردیه‌های معتزله از امامیه بیشتر است، جمعیت درخور ملاحظۀ آنها، به‌ویژه در دورۀ طلایی خلافت خلفای معتزلی‌مذهب، در مقایسه با جمعیت امامیه را نیز باید لحاظ کرد.

 

نتیجه

ردیه‌نویسی سنتی در جامعۀ متقدم اسلامی بوده است که متکلمان در بطلان عقاید یا مدعاهای رقیب بدان اقدام‌ می‌کردند. بررسی 369 نام ردیه در فهرست ندیم نشان‌ می‌دهد بوم اصلی ردیه‌نگاران بغداد بود و عمدۀ موضوعات این ردیه‌ها در مباحث کلامی بود. معتزلیان در ردیه‌نگاری سرآمدند و پس از آنها با فاصلۀ بسیار، ردیه‌نگاری در امامیه بیشتر است.

 ردیه‌های کلامی فهرست ندیم در سه قسمت اصلی بررسی شد. در ردیه بر آیین‌ها و ادیان التقاطی بیش از همه بر نصاری ردیه نگاشته شده است و در میان فرق، مجبره یا جبرگرایان بیش از همه در معرض نقد و ردیه بودند که از اهمیت بحث جبر و اختیار در جامعۀ اسلامی نشان دارد.

در ردیه‌های فردمحور که بر فرد یا کتاب خاصی ردیه نگاشته شده است، متکلمان معتزله بیش از همه در مظان ردیه قرار گرفته‌اند و ردیه‌های درون‌مذهبی نیز میان آنها بسیار است. این امر از عقل‌گرایی افراطی آنها نشئت می‌گیرد. عقل‌گرایی که بر میراث اسلامی مبتنی بود و از اندیشه‌هایی همچون فلسفۀ یونان و از هستی‌شناسی ایرانی و هندی متأثر بود.

اینکه بیشترین ردیه‌نویسان معتزلی‌اند و بیشترین افرادی هم که بر آنها ردیه نوشته شده است معتزلیان‌اند، نشان می‌دهد معتزلی‌‌ها داعیه‌دار علم کلام بوده‌اند و با ارائۀ مجموعه عقاید کمابیش نظام‌یافته مبتنی‌بر برداشت‌های عقل‌گرایانه، اندیشه‌‌های کلامی خود را طرح می‌کردند و بر این اساس، آرای دیگران را رد می‌کردند. این رویکرد آنها همه‌جانبه بود و به فرق و مذاهب اسلامی منحصر نبود؛ زیرا بیشترین ردیه‌نویسان بر ادیان، معتزلیان‌‌اند.

 در میان ردیه‌ها‌ی امامیه بر معتزله، بیشترین آثار به شیخ‌مفید مربوط است که به روش خودِ معتزله با آنها مواجه شد و بیشتر به موضوع امامت توجه کرد؛ از این رو که مهم‌تربن نقطۀ تمایز شیعه و معتزله است.

 در ردیه‌های موضوع‌محور به امامت، نبوت، معاد و قرآن بیشتر توجه شده است. این اطلاعات مبتنی‌بر فهرست ندیم است که در سال 377ق/987م به نگارش درآمده است. تکمیل این بحث براساس ردیه‌های فهرست طوسی و نجاشی‌، نمای کامل‌تری از اختلافات فرقه‌ای و اندیشگانی جامعۀ متقدم اسلامی را به تصویر می‌کشاند که در مقالات دیگری آن را بررسی کرده‌ایم.

پی‌نوشت

‌ ایمن فواد سید در حاشیه این مطلب می‌گوید: تقی‌الدین مقریزی (845ق/1441م) نسخه اصل الفهرست را پیش از آنکه دو پاره شود (پاره‌ای از آن در کتابخانه چستربیتی در دوبلین (پایتخت ایرلند) و پاره‌ای دیگر در کتابخانه شهیدعلی پاشا در استانبول) دیده است و متن کتاب در رد اسماعیلیه را از آن در کتاب خود اتعاظ الحنفاء باخبار ائمه الخلفا ذکر کرده است.

پیوست

شکل9، جدول1: ردیه‌ها بر ادیان

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	ابو بکر اصم	معتزله	2	- ادیان/یهود - ادیان/مجوس	جلد1، جزء2، ص594و595
3	ابوعلی جبائی	معتزله	3	- ادیان/نصاری - ادیان/مجوس - ادیان/یهود	جلد1، جزء2، ص606تا608
5	ابوعیسى وراق‌	امامیه، سابقاً معتزله	3	-ادیان/نصاری/کوچک - ادیان/نصاری/متوسط -ادیان/نصاری/بزرگ - ادیان/یهود - ادیان/مجوس	جلد1، جزء2، ص600
5	ابوهذیل علاف	معتزله	3	- ادیان/نصاری - ادیان/نصاری/عمار نصرانی -ادیان/یهود - ادیان/مجوس - ادیان/عمومی	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	احمدبن‌محمدبن‌قحطبى	نامعلوم	2	- ادیان/نصاری	جلد2، جزء10، ص414
3	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- ادیان/نصاری - ادیان/یهود - ادیان/مجوس	جلد1، جزء2، ص568تا570
3	جاحظ	معتزله	3	- ادیان/نصاری - ادیان/نصاری/غولیه – ادیان/یهود	جلد1، جزء2، ص628و629
1	حسن‌بن‌ایوب‌	معتزله	نامعلوم	-ادیان/نصاری/ انکارنبوت پیامبر	جلد1، جزء2، ص624و625
1	حفص فرد	مجبره، مذهب فقهی: حنفیه	3	- ادیان/نصاری	جلد1، جزء 1، ص644و645
3	حمی‌بن‌سعیدبن‌بختیار	معتزله یا مرجئه	نامعلوم	- ادیان/نصاری/معاد - ادیان/نصاری/یوشع بخت - ادیان/مجوس	جلد1، جزء2، ص619
2	ضراربن‌عمرو	مجبره	3	- ادیان/نصاری - ادیان/عمومی	جلد1، جزء2، ص596تا598
3	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	3	- ادیان/نصاری - ادیان/نصاری/ابی قرة - ادیان/یهود و مجوس (عمومی)	جلد1، جزء2، ص573و574

 

شکل10، جدول2: ردیه‌ها بر آیین‌‌های التقاطی

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	ابن‌راوندى‌	اختلافی، سابقاً معتزله	3	- ادیان/زنادقه - ادیان/مانویان	جلد1، جزء2، ص 601تا604
1	ابوالربیع محمدبن‌لیث خطیب فقیه‌ اموی	نامعلوم	2	- ادیان/زنادقه	جلد1، جزء2، ص375و376
3	ابو بکر اصم	معتزله	2	- ادیان/دهریه - ادیان/ملاحده - ادیان/زنادقه	جلد1، جزء2، ص594و595
1	ابو على محمدبن‌مستنیر (قطرب)	معتزله	2	- ادیان/ملاحده/متشابه القرآن	جلد1، جزء2، ص147تا149
1	ابو عیسى وراق‌	امامیه، سابقاً معتزله	3	- ادیان/ثنویه	جلد1، جزء2، ص 600
2	ابوهذیل علاف	معتزله	3	- ادیان/ثنویه - ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	احمدبن‌سهل‌ بلخی	امامیه	4	- ادیان/مشرکان	جلد1، جزء2، ص428تا431
2	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- ادیان/مشرکان - ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	حسین‌بن‌محمد نجار	مجبره، نجاریه/پیشوا	3	- ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص643و644
1	حمیدبن‌سعید ابن‌بختیار	معتزله یا مرجئه	نامعلوم	- ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص619
3	ضراربن‌عمرو	مجبره	3	-ادیان/ملاحده - ادیان/ملاحده - ادیان/زنادقه	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	3	- ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص573و574
1	مجهول‌	نامعلوم	نامعلوم	- ادیان/زنادقه	جلد 1، جزء2، ص651
1	محمدبن‌زکریاء رازى‌	اختلافی	3	- ادیان/ثنویه	جلد 2، جزء8، ص305تا313
3	نظام	معتزله	3	- ادیان/ثنویه - ادیان/دهریه - ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص570و571
3	هشام‌بن‌حکم	امامیه	2	- ادیان/ثنویه - ادیان/زنادقه	جلد 1، جزء2، ص632و633
1	هیثم‌بن‌هیثم‌بن‌ناجی	خوارج(اباضیه)	نامعلوم	- ادیان/ملاحده	جلد1، جزء2، ص653
4	یعقوب‌بن‌اسحاق کندى	اختلافی	3	- ادیان/ثنویه - ادیان/مانویان - ادیان/مانویان/فلکیات -ادیان/ملاحده	جلد2، جزء 7، ص 182-194

 

شکل11، جدول3: ردیه‌ها بر امامیه

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابو بکر اصم	معتزله	2	- فرق/امامیه	جلد1، جزء2، ص594و595
1	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- فرق/امامیه	جلد1، جزء2، ص568و570
1	بشر مریسی	معتزله، مذهب فقهی: حنفیه	3	- امامت/ فرق/امامیه	جلد1، جزء2، ص 609
1	جاحظ	معتزله	3	- امامت/ فرق/شیعه	جلد1، جزء2، ص628و629
1	قاسم‌بن‌ابراهیم علوی رسی	زیدیه (منتسب به قاسمیه)	3	- فرق/امامیه	جلد1، جزء2، ص683
1	عبداللّه‌بن‌یزید اباضی	خوارج (اباضیه)	3	- فرق/امامیه	جلد 1، جزء2، ص652

 

شکل12، جدول4: ردیه‌ها بر خوارج

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	بشربن‌معتمر‌	معتزله	2	- فرق/خوارج	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	بشر مریسی	معتزله، مذهب فقهی: حنفیه	3	- فرق/خوارج	جلد1، جزء2، ص 609
1	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/خوارج	جلد1، جزء2، ص596تا598

 

شکل13، جدول5: ردیه‌ها بر غلات

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابو سهل نوبختى‌	امامیه	3	- فرق/غلات	جلد 1، جزء2، ص634و635
1	یحیى‌بن‌کامل بن‌طلیحة جَحدری	خوارج(اباضیه)، ابتدا مرجئه	3	- توحید/فرق/شیعه و غلات	جلد1، جزء2، ص652
1	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/غلات/مغیریه و منصوریه	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	حسن‌بن‌سعید اهوازی، حسین‌بن‌سعید اهوازی	امامیه	3	- فرق/غلات	جلد 2، جزء6، ص 74و75

 

شکل14، جدول6: ردیه‌ها بر قدریه

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابراهیم‌بن‌اسحاق اباضى‌	خوارج(اباضیه)	2	- فرق/قدریه	جلد1، جزء2، ص653
1	ابوحنیفه نعمان‌بن‌ثابت	اصحاب رای و حنفیه/پیشوا	2	- فرق/قدریه	جلد2، جزء 6، ص15تا17
1	ابوهذیل علاف	معتزله	3	- ارجاء/فرق/ غیلانیه	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	حسن بصرى‌	سلف معتزله	1	- فرق/قدریه	جلد1، جزء2، ص558و559
1	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- فرق/قدریه	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	عمروبن‌عبید	معتزله	2	- فرق/قدریه	جلد1، جزء2، ص562و563
1	مقاتل‌ابن‌سلیمان‌	زیدیه	2	- فرق/قدریه	جلد1، جزء2، ص641

 

شکل15، جدول7: ردیه‌ها1 بر مجبره (جبریه)

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	نظّام	معتزله	3	- مخلوق/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص570و571
1	ثمامه‌ابن‌اشرس نمیرى‌	معتزله	3	- مخلوق/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص575و576
1	ابو بکر اصم	معتزله	2	- مخلوق/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص594و595
1	ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	3	- مخلوق/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص592و593
1	حُصرى صوفی	معتزله	نامعلوم	- مخلوق/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص 599
2	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- اطفال/فرق/مجبره - وعید/فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	ابوعلى جبائی	معتزله	3	- فرق/مجبره	جلد1، جزء2، ص 606تا608
3	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	3	- عدل/فرق/مجبره - فرق/مجبره - فرق/مجبره (جهمیه)	جلد1، جزء2، ص573و574
1	یوسف‌بن‌عبید الله شحام	معتزله	3	- فرق/ مجبره	جلد 1، جزء2، ص606
1	احمدبن‌حنبل‌	حنبلی/پیشوا	3	- فرق/ مجبره (جهمیه)	جلد2، جزء 6، ص100و101
1	ابو سهل نوبختی	امامیه	3	- فرق/ مجبره	جلد 1، جزء2، ص634و635

 

شکل16، جدول8: ردیه‌ها بر مرجئه

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- فرق/مرجئه	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	یمان‌بن‌رباب	خوارج	2	- فرق/مرجئه	جلد 1، جزء2، ص651
2	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/مرجئه	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	نظّام	معتزله	3	- فرق/مرجئه	جلد1، جزء2، ص570و571

 

شکل17، جدول9: ردیه‌ها بر مشبهه

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	احمدبن‌یحیی منجم	معتزله، مذهب فقهی: جریریه	4	- توحید/فرق/مشبهه	جلد 1، جزء2، ص617و618
1	ثمامه‌ابن‌اشرس نمیرى‌	معتزله	3	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء2، ص575و576
1	ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	3	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء2، ص592و593
1	جاحظ	معتزله	3	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء2، ص628و629
1	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	ابن‌قتیبه دینوری	اهل سنت (گرایش کلامی نامعلوم)	3	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء1، ص235تا237
1	حمیدبن‌سعید ابن‌بختیار	معتزله یا مرجئه	نامعلوم	- فرق/مشبهه	جلد1، جزء2، ص619

 

شکل18، جدول10: ردیه‌ها بر معتزله

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	احمدبن‌یحیى راوندى‌	اختلافی، سابقا معتزله	3	- وعید و منزله بین المنزلتین/فرق/معتزله	جلد1، جزء2، ص 601تا604
1	محمدبن‌علی‌ بن‌نعمان احول (مومن‌الطاق)	امامیه	2	- امامت/امامت مفضول/ فرق/معتزله	جلد1، جزء2، ص633
1	حفص فرد	مجبره (ضراریه)، مذهب فقهی: حنفیه	3	- فرق/معتزله	جلد1، جزء 1، ص644و645
2	هشام‌بن‌حکم کندی	امامیه	2	- طلحه و زبیر/فرق/معتزله - فرق/معتزله	جلد 1، جزء2، ص632و633
1	عبداللّه‌بن‌محمد بن‌کلاب	حشویه، کلابیه/پیشوا	3	- فرق/معتزله	جلد1، جزء2، ص645و646
1	عبداللّه‌بن‌یزید اباضی	خوارج(اباضیه)	3	- فرق/معتزله	جلد 1، جزء2، ص652
1	یمان‌بن‌رباب	خوارج	2	- قدر/فرق/معتزله	جلد 1، جزء2، ص651

 

شکل19، جدول11: ردیه‌های چندتایی

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابوهذیل علاف	معتزله	3	- فرق/ردیه‌های چندتایی	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	جعفربن‌مبشر	معتزله	3	- فرق/ردیه‌های چندتایی	جلد1، جزء2، ص576تا577
3	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/ردیه‌های چندتایی	جلد1، جزء2، ص596تا598

 

شکل20، جدول12: ردیه‌های عمومی

تعداد ردیه‌ها	نام ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	قرن	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	ابوالحسن اشعری	اشاعره	4	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد1، جزء2، ص648و649
1	داودبن‌على ‌بن‌داودبن‌خلف اصفهانى‌	ظاهریه(داودیه)/پیشوا	3	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد2، جزء 6، ص59تا62
1	بشربن‌معتمر	معتزله	2	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	3	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	حفص‌بن‌اشیم‌	خوارج	2	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد 1، جزء2، ص652و653
1	صالح ناجى‌	خوارج(اباضیه)	نامعلوم	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد 1، جزء2، ص653
1	جعفربن‌مبشر	معتزله	3	- فرق/ردیه‌های عمومی	جلد1، جزء2، ص576و577

شکل21، جدول13: ردیه‌های متکلمان معتزلی بر امامی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب  ردیه نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابن‌قبه	امامیه	ابوالقاسم بلخی	معتزله	- امامت/الانصاف	جلد1، جزء2، ص 613تا615
1	ابوسهل نوبختی	امامیه	ابوعلی جبائی	معتزله	- النفی و الاثبات	جلد1، جزء2، ص 606تا608
2	هشام‌بن‌حکم	امامیه	بشربن‌معتمر	معتزله	- استطاعت/ هشام‌بن‌حکم - هشام‌بن‌حکم (منظوم)	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	هشام‌بن‌حکم	امامیه	ابوهذیل علاف	معتزله	- امامت	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	هشام‌بن‌حکم	امامیه	ابوبکر اصم	معتزله	- توحید/تشبیه	جلد1، جزء2، ص594و595
1	هشام‌بن‌حکم	امامیه	ابوجعفر اسکافى	معتزله	- هشام‌بن‌حکم	جلد1، جزء2، ص592و593
1	هشام‌بن‌سالم جوالیقی	امامیه	هشام‌بن‌حکم کندی	امامیه	- استطاعت	جلد 1، جزء2، ص632و633

 

شکل22، جدول14: ردیه‌های متکلمان معتزلی بر جبری مسلک

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه ‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	حسین‌بن‌محمد نجار	مجبره (نجاریه)	ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	-استطاعت/نجار - کتاب نجار	جلد1، جزء2، ص592و593
2	حسین‌بن‌محمد نجار	مجبره (نجاریه)	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	- بدل - مخلوق	جلد1، جزء2، ص573و574
1	حسین‌بن‌محمد نجار	مجبره (نجاریه)	ابوالعباس کَتّاب‌	معتزله	- توحید/صفات خدا/ اراده/الاراده صفه فی الذات	جلد1، جزء2، ص621
2	حفص فرد	مجبره (ضراریه)	ابوهذیل علاف	معتزله	- افعال/حفص فرد - مخلوق/حفص فرد	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	حفص فرد	مجبره (ضراریه)	بشربن‌معتمر	معتزله	- حفص فرد(منظوم)	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	حفص فرد	مجبره (ضراریه)	ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	- کتاب حفص فرد	جلد1، جزء2، ص592و593
2	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	بشربن‌معتمر	معتزله	-مخلوق/ضراربن‌عمرو -ضراربن‌عمرو(منظوم)	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	ابوهذیل علاف	معتزله	- توحید/فعل خدا/ضراربن‌عمرو	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	ضراربن‌عمرو و جهم و...	مجبره (ضراریه)	ابوهذیل علاف	معتزله	- مخلوق/ضراربن‌عمرو و جهم و حفص فرد و بنی‌حنیفه/بزرگان مجبره (ضراریه)	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	برغوث	مجبره (نجاریه /برغوثیه)	عبدالرحمن‌بن‌مسلم‌ فارقی	معتزله یا مرجئه	- تطبیق عقاید برغوث با ملحدین	جلد1، جزء2، ص 620
1	برغوث	مجبره (نجاریه /برغوثیه)	ابوالقاسم بلخی	معتزله	- برغوث	جلد1، جزء2، ص613تا615
1	برغوث	مجبره (نجاریه /برغوثیه)	جعفربن‌مبشر ثقفى‌	معتزله	- مخلوق	جلد1، جزء2، ص576و577
1	برغوث	مجبره (نجاریه /برغوثیه)	ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	- برغوث	جلد1، جزء2، ص592و593

 

شکل23، جدول15: ردیه‌های متکلمان معتزلی بر مرجی/معتزلی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابوشمر مرجی	مرجئه /معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	- ارجاء/ابوشمر مرجی	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	ابوشمر مرجی	مرجئه /معتزله	ابوهذیل علاف	معتزله	- ارجاء/ابوشمر مرجی	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	عبدالله‌بن‌محمد خالدی	مرجئه /معتزله	ابن‌اخشید	معتزله، اخشیدیه/ پیشوا، فقهی:شافعیه	- ارجاء	جلد1، جزء2، ص621و622
1	محمدبن‌شبیب	مرجئه /معتزله	جعفربن‌مبشر ثقفى‌	معتزله	- ارجاء/کتاب محمدبن‌شبیب	جلد1، جزء2، ص576و577
1	محمدبن‌شبیب	مرجئه /معتزله	ابوجعفر اسکافی	معتزله	- وعید/کتاب محمدبن‌شبیب	جلد1، جزء2، ص592و593

 

شکل24، جدول16: ردیه‌های متکلمان معتزلی بر معتزلی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه ‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابوالقاسم بلخی	معتزله	محمدبن‌عمر صیمری	معتزله	- اصلح/النهایه فی الاصلح/بلخی بر جبائی	جلد1، جزء2، ص616و617
3	ابوبکر اصم	معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	-ابوبکر اصم -امامت -مخلوق	جلد1، جزء2، ص568و570
1	ابوبکر اصم	معتزله	هشام‌بن‌عمرو فوطى‌	معتزله	- حرکت/نفی حرکات	جلد1، جزء2، ص595و596
1	ابوحفص حداد	معتزله	ابوالحسین خیاط	معتزله	- تکافوی ادله/الجاروف	جلد1، جزء2، ص599
1	ابوحفص حداد	معتزله	ابوعلی جبائی	معتزله	- تکافوی ادله/الجاروف	جلد1، جزء2، ص599
1	ابوحفص حداد	معتزله	حارث‌بن‌على‌ وراق	معتزله	- تکافوی ادله/الجاروف	جلد1، جزء2، ص599
1	ابوخَلَده	معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	ابوخلده	جلد1، جزء2، ص568تا570
2	ابوعلی جبائی	معتزله	ابوالقاسم بلخی	معتزله	- اصلح - معاد/بهشت	جلد1، جزء2، ص613تا615
2	ابوهذیل علاف	معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	-ابوهذیل -ابوهذیل(منظوم)	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	ابوهذیل علاف	معتزله	هشام‌بن‌عمرو فوطى‌	معتزله	- معاد/بهشت	جلد1، جزء2، ص595و596
1	ابوجعفر اسکافی	معتزله	عبدالرحمن‌بن‌مسلم‌ فارقی	معتزله یا مرجئه	- نظریه تولید یا تولد	جلد1، جزء2، ص 620
1	ثمامه‌بن‌اشرس	معتزله	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	- معرفت	جلد1، جزء2، ص573و574
1	جاحظ	معتزله	ابوعلی جبائی	معتزله	- معرفت/ کتاب جاحظ	جلد1، جزء2، ص 606تا608
1	جاحظ	معتزله	جاحظ	معتزله	- پیروان عثمان/العثمانیه	جلد1، جزء2، ص628و629
1	جاحظ	معتزله	جعفربن‌مبشر ثقفى	معتزله	- معارف	جلد1، جزء2، ص576و577
1	خیاط	معتزله	ابوعلی‌ جبائی	معتزله	- معاد/بهشت/کتاب خیاط	جلد1، جزء2، ص606تا608
1	شحام	معتزله	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	- معرفت	جلد1، جزء2، ص573و574
2	عبادبن‌سلیمان	معتزله	ابوعلی جبائی	معتزله	- انکار دلالت اعراض - تثبیت اعراض/کتاب سلیمان(در ندیم کتاب سلیمان آمده است؛ ولی به‌احتمال همین عبادبن‌سلیمان است.)	جلد1، جزء2، ص606تا608
1	عبادبن‌سلیمان	معتزله	ابوالحسین خیاط	معتزله	- عکس/کتاب عبادبن‌سلیمان	جلد1، جزء2، ص 610و611
1	کلثوم و اصحابش	معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	- کلثوم و اصحابش	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	مُعَمَّربن‌عُباد سُلَمی	معتزله	نظام	معتزله	- نظریه معانی	جلد1، جزء2، ص570و571
1	نظام	معتزله	ابوجعفر اسکافى	معتزله	- افعال	جلد1، جزء2، ص592و593
2	نظام	معتزله	ابوعلی جبائی	معتزله	- احاله مقدرات	جلد1، جزء2، ص606تا608
6	نظام	معتزله	ابوهذیل علاف	معتزله	-انسان -قدرت بر ظلم -مخلوق -نظام -نظام - نظریه تولید یا تولد	جلد1، جزء2، ص564تا567
3	نظام	معتزله	بشربن‌معتمر	معتزله	- نظام (منظوم) -نظام - نظریه تولید یا تولد	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	نظام	معتزله	عیسى‌بن‌صبیح مردار	معتزله	- قدرت بر ظلم
1	یحیی‌بن‌بشر ارّجانی	معتزله	ابوعلی جبائی	معتزله	- تناهی مقدرات/کتاب یحیی‌بن‌بشر ارّجانی	جلد1، جزء2، ص606تا608
1	برخی بزرگان معتزله	معتزله	ابوعلى جبائى‌	معتزله	- ردی بر ابوالحسین خیاط، ابوالحسین صالحی، جاحظ، نظام، بردعی	جلد1، جزء2، ص606تا608

 

شکل25، جدول 17: ردیه‌های متکلمان امامی بر امامی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابوعیسی وراق	امامیه سابقاً معتزلی	ابومحمد حسن‌بن‌موسى نوبختی	امامیه	- معاد/خلود کافران در جهنم/عقاید مانوی/الغریب المشرقی/منسوب به ابوعیسی وراق است	جلد1 ، جزء2 ، ص636
1	مؤمن الطاق	امامیه	ابومحمد  هشام‌بن‌حکم کندی	امامیه	- کلی	جلد 1، جزء2، ص632و633

 

شکل26، جدول18: ردیه‌های متکلمان امامی بر معتزلی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابوعلی جبائی	معتزله	محمدبن‌عبدالله‌ بن‌مملک اصفهانى‌	امامیه، سابقاً معتزله	- امامت	جلد 1، جزء2، ص637و638
1	ابن‌اخشید	معتزله	شیخ‌مفید	امامیه	- امامت	جلد1، جزء2: 691و692
1	جعفربن‌حرب	معتزله	شیخ‌مفید	امامیه	- امامت	جلد1، جزء2: 691و692
1	صاحب‌بن‌عباد	معتزله زیدیه	شیخ‌مفید	امامیه	- امامت	جلد1، جزء2: 691و692
1	علی‌بن‌عیسی رمانی	معتزله	شیخ‌مفید	امامیه	- امامت	جلد1، جزء2: 691و692
1	جاحظ	معتزله	شیخ‌مفید	امامیه	- معتزله/فضیله المعتزله	جلد1، جزء2: 691و692
1	جاحظ	معتزله	محمدبن‌احمدبن ‌ابراهی‌بن‌یوسف کاتب	امامیه (در ظاهر شافعی)	- خلافت بنی‌عباس و تفصیل بنی‌هاشم بر دیگران/العباسیه (رساله جاحظ)	جلد1، جزء2، ص689و690

شکل27، جدول19: ردیه‌های جبرگرایان بر غالی و معتزلی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	معمربن‌احمر	غلاه	ضراربن‌عمرو	مجبره/ضراریه	- نبوت/الوهیت پیامبر(ص)	جلد1، جزء2، ص596تا598
1	ابوهذیل علاف	معتزله	‌ حفص فرد	مجبره، مذهب فقهی: حنفیه	- مخلوق	جلد1، جزء 1، ص644و645
1	نظام	معتزله	‌ حسین‌بن‌محمد نجار	مجبره (نجاریه/پیشوا)	- استطاعت	جلد1، جزء2، ص643و644
1	جعفربن‌حرب	معتزله	برغوث	مجبره (نجاریه/برغوثیه)	- جعفربن‌حرب	جلد1، جزء2، ص608و609

 

شکل28، جدول20: سایر ردیه‌های فردمحور

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	حمادبن ابی‌حنفیه	حنفیه	یمان‌بن‌رباب	خوارج	- حماد بن‌ابی‌حنیفه	جلد 1، جزء2، ص651
1	برغوث	مجبره (نجاریه/ برغوثیه)	محمدبن‌عبدالکریم‌	نامعلوم	- مخلوق	جلد1، جزء2، ص619
1	زیاد موصلی	نامعلوم	بشربن‌معتمر	معتزله	- نامعلوم	جلد1، جزء2، ص568تا570
1	مکیف مدینی	نامعلوم	ابوهذیل علاف	معتزله	- نامعلوم	جلد1، جزء2، ص564تا567
1	نامعلوم (کتاب البرهان)[*]	نامعلوم	ابوالحسین خیاط	معتزله	- نامعلوم	جلد1، جزء2، ص610و611

 

شکل29، جدول21: ردیه‌ها بر ابن‌راوندی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
6	ابن‌راوندى	ابوالحسین خیاط	معتزله	- توحید/تکلیف/نعت الحکمه - توحید/علم الهی/القضیب الذهب - نبوت/الفرند - نبوت/الزمرد - نبوت/نظم قرآن/الدامغ - قدم عالم/التاج	جلد1، جزء2، ص 610و611؛ درانتهای چاپ بیروت که مبتنی‌بر نسخۀ گوستاو فلوگل‌ است، تکمه‌ای پنج صفحه‌ای دربارۀ آثار معتزله درج شده است که برگرفته از مجله‌ای آلمانی است؛ اما این تکمله در نسخۀ ایمن فواد سید نیامده است. سه کتاب اول خیاط از این تکمله (ص 5) است.
3	ابن‌راوندی	ابن‌راوندی(بر خودش)	اختلافی، سابقاً معتزله	- نبوت/الزمرد - نبوت/نظم قرآن/الدامغ - اختلاف اهل اسلام/المرجان	جلد1، جزء2، ص 601تا604
4	ابن راوندی	حارث‌بن‌على‌ وراق	معتزله	- توحید/تکلیف/نعت الحکمه - نبوت/الزمرد - نبوت/نظم قرآن/الدامغ - قدم عالم/التاج	جلد1، جزء2، ص610و611
7	ابن‌راوندی	ابوعلی‌ جبائی (بیشترین ردیه‌نویس بر ابن‌راوندی)	معتزله	- توحید/تکلیف/نعت الحکمه - نبوت/الزمرد - نبوت/نظم قرآن/الدامغ - امامت/الامامه - قدم عالم/التاج -بر احتجاج ابن‌راوندی به هشام‌بن‌حکم - ابن‌راوندی	جلد1، جزء2، ص606تا608
1	ابن‌راوندی	حسین‌بن‌على بصری معروف به کاغذى‌	معتزله	- جسم/لا من شیء	جلد1، جزء2، ص628و629
2	ابن‌راوندی	ابوسهل‌ نوبختی	امامیه	- توحید/تکلیف/نعت الحکمه - قدم عالم/التاج	جلد 1، جزء2، ص634و635
1	ابن‌راوندی	محمد بن عبد اللّه‌ بردعى‌	خوارج	- امامت	جلد2، جزء 6، ص126

 

شکل30، جدول22: ردیه‌های ابن‌راوندی بر دیگران

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه ‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	جاحظ‌	معتزله	ابن ‌راوندى	اختلافی، سابقاً معتزله	- معتزله/فضیله المعتزله	جلد1، جزء2، ص601تا604
3	هشام‌بن‌حکم	امامیه	ابن‌راوندى	اختلافی، سابقاً معتزله	- توحید/جسم و رویت -هشام‌بن‌حکم - هشام‌بن‌حکم	جلد1، جزء2، ص601تا604
3	ابن‌راوندی	اختلافی، سابقاً معتزله	ابن راوندى	اختلافی، سابقاً معتزله	- نبوت/الزمرد - نبوت/نظم قرآن/الدامغ - اختلاف اهل اسلام/المرجان	جلد1، جزء2، ص601تا604

 

شکل31، جدول23: ردیه‌ها بر رازی

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	ابوبکرمحمدبن‌زکریاء رازى	‌ حسین‌بن‌على بصری معروف به کاغذى‌	معتزله، مذهب فقهی: حنفیه	- توحید/علم الهی/رازی بر ابوالقاسم - بلخی توحید/فعل خدا	جلد1، جزء2، ص628و629
1	ابوبکرمحمدبن‌زکریاء رازى	ابوالقاسم بلخی	معتزله	- توحید/علم الهی	جلد1، جزء2، ص613تا615

شکل32، جدول24: ردیه‌های رازی بر دیگران

تعداد ردیه‌ها	ردیه بر	مذهب	ردیه‌نویس	مذهب ردیه‌نویس	موضوع ردیه	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
2	ابوالقاسم بلخی	معتزله	محمدبن‌زکریاء رازى	اختلافی	- توحید/علم الهی	جلد 2، جزء8، ص305تا313
1	احمدبن‌کیال	اسماعیلیه	محمدبن‌زکریاء رازى‌	اختلافی	- امامت/احمدبن‌کیال	جلد 2، جزء8، ص305تا313
1	شهیدبن‌حسین بلخی	نامعلوم	محمدبن‌زکریاء رازى‌	اختلافی	- معاد/شهیدبن‌حسین بلخی	جلد 2، جزء8، ص305تا313
1	جاحظ	معتزله	محمدبن‌زکریاء رازى	اختلافی	- علم کلام/فضیله صناعه الکلام/جاحظ/معتزله	جلد 2، جزء8، ص305تا313

 

شکل33، جدول25: ردیه‌های موضوع‌محور

ردیف	موضوع کلی کتاب	نام ردیه‌نویس	مذهب کلامی/فقهی ردیه‌نویس	آدرس از ندیم (ایمن فؤاد)
1	ابطال احکام نجوم	ابوعلى جبائى‌	معتزله	جلد1، جزء2، ص606تا608
2	استطاعت/فرند	بشربن‌معتمر	معتزله	جلد1، جزء2، ص568تا570
3	اصحاب الهام	جاحظ	معتزله	جلد1، جزء2، ص628و629
4	اصحاب حدیث/تشبیه	ابوهذیل علاف	معتزله	جلد1، جزء2، ص564تا567
5	اصحاب لطف	جعفربن‌مبشر ثقفى‌	معتزله	جلد1، جزء2، ص576و577
6	افعال و اعراض	احمدبن‌یحیى راوندى‌	اختلافی، سابقا معتزله	جلد1، جزء2، ص601تا604
7	امامت/امامت مفضول	هشام‌بن‌حکم کندی	امامیه	جلد 1، جزء2، ص632و633
8	امامت/نص	محمدبن‌خلیل‌ سکاک بغدادی	امامیه	جلد1، جزء2، ص634
9	امامت/وصایت	هشام‌بن‌حکم کندی	امامیه	جلد 1، جزء2، ص632و633
10	توحید/اصحاب صفات	ابوسهل نوبختى‌	امامیه	جلد 1، جزء2، ص634و635
11	توحید/وقوف در تفکر خدا	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	جلد1، جزء2، ص596تا598
12	علم کلام/عیب گرفتن از علم کلام	بشربن‌معتمر	معتزله	جلد1، جزء2، ص568تا570
13	قرآن/الحاد	جاحظ	معتزله	جلد1، جزء2، ص628و629
14	قرآن/خلق قرآن	ابراهیم‌بن‌محمد عتکى ازدى‌	ظاهریه(داودیه)	جلد1، جزء2، ص250و251
15	قرآن/خلق قرآن	محمدبن‌عبداللّه ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	جلد1، جزء2، ص592و593
16	مخلوق	ثمامه‌ابن‌اشرس نمیرى‌	معتزله	جلد1، جزء2، ص575و576
17	معاد/تعذیب اطفال	ابوهذیل علاف	معتزله	جلد1، جزء2، ص564تا567
18	معاد/تعذیب اطفال	محمدبن‌عبداللّه ابوجعفر اسکافى‌	معتزله	جلد1، جزء2، ص592و593
19	معاد/تناسخ	حسن‌بن‌موسى نوبختی	امامیه	جلد1، جزء2 ، ص636
20	نبوت/اختلاف انبیا(ع) در صفات خدا	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	جلد1، جزء2، ص596تا598
21	نبوت/علم غیب پیامبر(ص) و ترک چیزی از دین از جانب پیامبر(ص)	ضراربن‌عمرو	مجبره (ضراریه)	جلد1، جزء2، ص596تا598
22	نبوت/مدعی نبوت	ابوالقاسم‌ بلخی	معتزله	جلد1، جزء2، ص613تا615

 

شکل34، جدول26: مذهب ردیه‌نویسان در ردیه‌های کلامی

	مذهب ردیه‌نویس	مجموع
فقهی	حنفیه	9
	جریریه	2
	حنبلی	1
	شافعیه	1
کلامی	کلابیه	1
	خوارج	11
	سلف معتزله	1
	اشاعره	2
	ظاهریه	2
	مجبره	26
	معتزله	171
	معتزله یا مرجئه	7
	اهل‌سنت(گرایش کلامی نامعلوم)	1
فقهی‌کلامی	امامیه	35
	زیدیه	3
نامعلوم	نامعلوم	4
اختلافی	اختلافی	21

 

با تشکر از مرکز پژوهشی پویافکر که حامی این پروژه بوده است.

پی‌نوشت

1. ایمن فواد سید در حاشیۀ این مطلب می‌گوید: تقی‌الدین مقریزی (845ق) نسخۀ اصل الفهرست را پیش از آنکه دو پاره شود، پاره‌ای از آن در کتابخانۀ چستربیتی در دوبلین (پایتخت ایرلند) و پاره‌ای دیگر در کتابخانۀ شهید علی پاشا در استانبول، دیده است و متن کتاب در رد اسماعیلیه را در کتاب خود، اتعاظ الحنفاء باخبار ائمه الخلفا ذکر کرده است.

[*] به‌احتمال کتاب البرهان جابربن‌حیان است.

تعداد مشاهده مقاله: 624

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 223