کارکردهای ادبی و معنایی اسمای الهی در عبارت‏های فارسی مرصادالعباد

1ـ مقدمه

اسمای الهی از مباحث مهم در عرفان نظری است. افزون‌بر عارفان، عالمان و فیلسوفان و متکلمان نیز به بحث اسمای الهی توجه بسیار داشته و آثار زیادی دربارۀ آن نگاشته‏اند. علت اصلی توجه عارفان به بحث اسمای‏الهی، تأکید فراوان آموزه‏های دینی بر اسمای حسنای الهی است؛ زیرا از دیدگاه عارفان، شناخت خدا «هدف نهایی عرفان و سیروسلوک است و شناخت خداوند متعال حاصل نمی‏آید مگر با شناخت اسمای الهی» (میری، 1398: 144). عارفان با شناخت اسمای الهی به معرفت خدا می‏رسند و «بالاترین حدّ شناخت اسمای الهی را رسیدن به معرفت و شهود عرفانی» می‏دانند (نظرپور، 1398: 173).

نجم‏الدین رازی معروف به «دایه» و متخلّص به «نجم» از مشاهیر متصوّفۀ قرن هفتم است. مهم‏ترین اثر او مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد است که موضوع آن بیان سلوک دین و وصول به عالم یقین و تربیت نفس انسانی و معرفت صفات ربّانی است (صفا، 1368، ج 3، بخش 2: 1194). مرصادالعباد اولین کتاب صوفیه است که نثر فنی در حدّی معتدل در آن دیده ‏می‏شود؛ به عبارت دیگر، نثر این کتاب نوعی نثر موزون معتدل بین نثر خواجه عبدالله و قاضی حمیدالدّین بلخی است و ازاین‌رو بین نثر مرسل و فنی به شمار می‌رود (شمیسا، 1397: 154). «تأثیر کتاب مرصادالعباد در ادب صوفیۀ بعد از وی قابل‏ملاحظه است» (زرین‏کوب، 1369: 108).

با توجه به اهمیت این اثر ارزشمند عرفانی و سبک والای آن، در این پژوهش کارکردهای ادبی و معنایی نام‏های خدا در مرصادالعباد بررسی می‏شود. واژه‏گزینی در برجسته‏سازی سبک نوشتار تأثیر بسیار دارد؛ اهمیت واژه‏گزینی تا آنجاست که برخی «سبک» را هنر واژه‏گزینی می‏دانند. یکی از جنبه‏های واژه‏گزینی، «نوگرا»یی و به کار نبردن واژگان «عادی» است (فتوحی، 1395: 250). کاربرد اسمای ‏الهی در مرصادالعباد بیانگر بلاغت کلام و نوگرایی نجم‏رازی است که در این مقاله بدان پرداخته ‏می‏شود.

1ـ1 بیان مسئله

مرصادالعباد از شیرین‏ترین و غنی‏ترین متون صوفیانه است که غنای محتوا، زبان ادبی، لحن عاطفی و خیال‏انگیزی برخی از فصول آن، در عرصۀ ادبیات صوفیانه کم‏نظیر به نظر می‏آید. موضوع این کتاب مانند دیگر متون صوفیانه، خداشناسی و خداجویی است؛ ازاین‌رو در سراسر این کتاب، نام‏های متعالی خدا دیده می‌شود. به‌طور کلی شیوۀ کاربرد نام‏های خدای متعال در مرصادالعباد، توجه‌ و کنجکاوی‏ را برمی‌انگیزاند. مهم‏ترین سؤالاتی که در زمینۀ کاربرد نام‏های خدای متعال در مرصادالعباد به ذهن می‏آید و پاسخ آنها در این پژوهش ارائه ‏می‏شود، عبارت‌اند از: در عبارات فارسیِ مرصادالعباد، «خدا» با چه نام‏هایی یاد شده ‏است؟ کاربرد نام‏های خدا در مرصادالعباد ازنظر زبانی و بلاغی چه ویژگی‏هایی دارد؟ نام‏های خدا در عبارات فارسی مرصادالعباد چه کارکردهای معنایی خاصّی دارند؟

1ـ2پیشینة پژوهش

در زمینۀ اسماءالله پژوهش‏های فراوانی انجام شده ‏است؛ اما با توجه به اینکه این پژوهش، تحقیقی زبانی و بلاغی است، پژوهش‏های مربوط‌به موضوع مقاله، در ذیل ذکر خواهد شد:

آیینه‏وند و نیازی (1379) در مقالۀ «معناشناسی اسماءالله» با پرداختن به روابط معنایی اسماءالله، مسائلی مانند هم‏معنایی، چندمعنایی، تضاد معنایی، همنشینی‏ها و اشتقاق‏های صرفی اسما را در قالب یک حوزۀ واژگانی بررسی کرده‌‏اند. این تحقیق رویکردی زبان‏شناسانه دارد.

کتیبه (1398) در رسالۀ دکتری خود با عنوان سیر تحول کاربرد اسماءالله در متون منثور عرفانی تا پایان قرن هفتم (با محوریّت روح الارواح سمعانی)، کاربرد اسماءالله را ازنظر بلاغی بررسی کرده ‏است. در این رساله، نویسنده به این نتیجه رسیده که کاربرد اسماءالله ازنظر بلاغت و زیباسازی متن و ازنظر اندیشه، تحوّلی بنیادی یافته‏ است.

بررسی پیشینۀ تحقیق نشان می‏دهد که تاکنون پژوهشی زبانی و بلاغی دربارة نام‏های خدا در مرصادالعباد انجام نشده ‏است.

2ـ بحث

صوفیان اعتقاد دارند که برای خداوند عالم، اسماءالحسنی نامعدود است. عده‏ای اسماءالحسنی را هزار و یک اسم می‏دانند که یکی از آنها «اسم اعظم» است. حدیثی از ابوهریره نقل شده است که بر مبنای آن، اسماءالله نود و نه اسم است. بیشتر مشایخْ اسماءالله را لایتناهی می‏دانند و این رقم نود و نه و هزار و یک را به اسم‌های خاص الهی اطلاق می‌کنند که در اذکار و اوراد و ادعیه از آنها استفاده می‏کنند. همچنین اسماءالله را به سه دستۀ اسمای ذاتی و صفاتی و افعالی تقسیم ‏کرده‏اند: «اسمای ذاتی» به آن دسته از اسماءالله اطلاق می‏شود که مبیّن ذات اوست؛ مانند اسم «اول» و «آخر» و «اسمای صفاتی» مربوط به صفات حق است چون «عالم» و «قادر» و «اسمای افعال» بیان‏کنندۀ افعال اوست؛ مانند «خالق» و «رزاق» (گوهرین، 1388، ج 1: 232). به‏طور کلی این اسما ظاهری دارد و باطنی که ظاهر آن بر همه‌کس آشکار است و باطن آن فقط بر همان انسان کبیر یا ولی و قطب و مرشد ظاهر است که در اذکار سالکان نسبت‌به استعداد و خلقیات او از آن استفاده می‏کنند (همان: 233). اسم‌های الهی را نهایت نیست و معانی اسمای الهی نیز غایتی ندارد.

2ـ1 توقیفی‌بودن یا نبودن اسمای الهی

در بررسی اسمای الهی، یکی از مسائل مهم، توقیفی‏بودن یا نبودن این اسامی است. آنها که به توقیفی‏بودن اسمای الهی باور دارند معتقدند: «جایز نیست اسم یا صفتی بر خدا گفته شود مگر آنکه در کتاب یا روایات یا اخبار صحیحه منصوص باشد» (بوالحسنی و فضلی، 1399: 311). البته توقیف دربارة اسمای عَلَم مانند «الله» مطرح نیست. اختلافی هم اگر هست درباب اسمایی است که از صفت و افعال خدا اخذ می‏شود؛ مثلاً اسم «واجب» یا «علت‌العلل» را برخی جایز نمی‏دانند. نکتة دیگر آنکه «توقیفی‏بودن اسمای الهی» در فقه و کلام با عرفان تفاوت دارد؛ در بحث فقهی و کلامی مراد از «اسما»، اسمای لفظی یا نوشتاری است؛ اما در فلسفه و عرفان، علاوه‌بر اسمای لفظی، از اسمای تکوینی نیز بحث‏ می‏شود و مراد از توقیفی‏بودن اسمای الهی، اختصاص‏داشتن هر اسمی از اسماءالله تکوینی به موطن خاص خود است (همان).

در مرصادالعباد نویسنده از اسمای عَلَم مانند «خدا» استفاده کرده ‏است که در این باره توقیفی‏بودن اسمای الهی مطرح ‏نمی‏شود. همچنین نجم رازی اسم‏هایی مانند «حضرت جلّت»، «حضرت عزّت»، «حضرت الوهیّت» و «حضرت احدیّت» را آورده است که درواقع وصفی برای «تحمید» و «تجلیل» ‏است. اسمای الهی، «اگر به‌عنوان وصف، در مورد دعا و ذکر و تحمید و تنزیه و تجلیل و امثال آن یا ترجمۀ لفظی به لفظ مرادف ازقبیل اختلاف زبان‏ها باشد، چنانکه در فارسی «خدای» و در ترکی «تنگری» گویند جایز است؛ به این شرط که خدا را به اوصافی بخوانند که بدان‏ها موصوف است» (کمالی، 1387: 78). به هر صورت تنوّع نام‏های وصفی و استعاری و کنایی خدا در مرصادالعباد نشان ‏می‏دهد که نجم‏رازی گرچه ازنظر کلامی اشعری است، برخلاف بسیاری از اشعریان به توقیفی‏بودن اسما و صفات اعتقادی ندارد.

2ـ2 بسامد کاربرد اسمای الهی در عبارت‌های فارسی مرصادالعباد

مرصادالعباد ازجمله متون خوش‏آهنگ و سرشار از احساس است که خواننده را به خود جذب ‏می‏کند. موضوع این کتاب، عشق و عرفان است؛ به همین سبب عاطفه و احساس در سراسر این کتاب موج ‏می‏زند و گاهی نثر را به شعر نزدیک ‏می‏کند. در هر ارتباطی، بسیار مهم است که مخاطب با چه نامی خوانده‏ می‏شود. علاوه‌بر کیفیت، کمیت نام‏بردن هم اهمیت بسیاری دارد؛ به ‏نظر می‏رسد نام‌بردن‏های متعدد، نشانۀ تعلق‌خاطر باشد. در مرصادالعباد بسامد نام‏های خدا و تنوّع و شیوة بیان آن تأمل‌برانگیز و حتی بی‏نظیر است.

پرکاربردترین نام‏های خدا در عبارت‌های فارسی مرصادالعباد عبارت‌اند از: «حق (تعالی)»، «خدا» و «خداوند»، «حضرت»، «(حضرت) عزّت»، «(حضرت) الوهیّت»، «حضرت جلّت»، «احدیّت»، «(حضرت) ربوبیّت». در جدول زیر بسامد تکرار هریک از اسمای الهی ذکر شده‏ است:

جدول شمارة 1: بسامد کاربرد اسمای پرکاربرد الهی در عبارت‌های فارسی مرصادالعباد

«حق» پرکاربردترین عنوان برای خداست. کاربرد عنوان «حق» تقریباً سه برابر کاربرد عنوان «خدا» در مرصادالعباد است. همچنین از «خدا» با عنوان مجازی «حضرت» نیز فراوان یاد شده ‏است. نام‏های «باری» (4 بار)، «ربّ العالمین» (3 بار)، «محبوب» (2 بار) و «خالق» و دیگر نام‏های خدای متعال نیز به‏ندرت به‏ کار رفته‏اند. چنین تنوّعی در کاربرد نام‏های خدا در دیگر متون عرفانی دیده ‏نمی‏شود؛ برای مثال در رسالۀ قشیریه «خدا» با این نام‏ها ذکر شده ‏است: «خدا» (783 بار)، «خداوند» (63 بار)، «حق» (236 بار)، «آفریدگار» (5 بار)، «آفریننده» (3 بار)، «معبود» (3 بار)، «سلطان حقیقت» (3 بار)، «ایزد» (2 بار) «محبوب»، «رحمن»، «باری تعالی» و «صانع» (قشیری، 1379). نویسندۀ رسالۀ قشیریه در کاربرد نام‏های مبارک خدا، تنوّع چندانی به خرج نداده‏ است. پرکاربردترین نام در رسالۀ قشیریه «خدا» است و نویسنده از ظرفیت‏های بلاغی به‏ویژه «مجاز» برای استفاده از نام‏های خدا بهره نبرده‏ است. در کشف‌المحجوب نیز اغلب، «حق» و «خدا» در جایگاه عنوان خدا قرار گرفته ‏است؛ چنانکه در هفت باب اول این کتاب ـ که نیمی از کتاب را در بر می‏گیرد ـ 217 بار عنوان «حق» (حق، حق تعالی، حق جلّ جلاله، حق سبحانه و تعالی، حق عزّ اسمه، حق تعالی و تقدّس، حق عزّ‌و‌جلّ، حضرت حق، حضرت حق تعالی، حضرت حق جلّ جلاله)، 132 بار عنوان «خداوند» (خداوند، خداوند تعالی، خداوند عزّ‌و‌جلّ، خداوند جلّ جلاله، خداوند تعالی و تقدّس) و 103 بار عنوان «خدا» (خدا، خدای تعالی، خدای عزّوجلّ، خدای جلّ جلاله، بارخدای) به ‏کار رفته ‏است (رک. هجویری، 1384). چنانکه دیده می‏شود، مؤلف کشف‏المحجوب از عنوان‌های «حق» و «خدا» همراه با صفت بسیار استفاده کرده ‏است؛ درحالی‌که در مرصادالعباد تنوّع نام‏های خدا و شیوة کاربرد آن ـ چنانکه نشان داده خواهد شد ـ حساب‏شده، هنری و ادبی است.

2ـ3 کارکردهای ادبی و معنایی اسمای الهی در مرصادالعباد

در زمینۀ کاربرد نام‏های خدا در مرصادالعباد، مهم‏ترین کارکردهای ادبی عبارت‌اند از:

2ـ3ـ1 استفادة فراوان از مجاز در ذکر نام‏های خدا

«مجاز» استعمال لفظ در غیر معنی اصلی است (همایی، 1388: 47). گونه‏ای از مجاز که در کاربرد نام‏های خدا در مرصادالعباد پرکاربرد است، مجاز به علاقۀ اشتقاق است. وابستگی و پیوند اشتقاقی ازجمله علاقه‏های مجاز است و عبارت است از «جایگزین‌کردن صیغه‏ای به‌جای صیغۀ دیگری» (هاشمی، 1383، ج 2: 122). در زبان فارسی نیز این نوع مجاز کاربرد دارد؛ برای مثال در بیت زیر «بد»، مجاز از «بدی» به علاقۀ اشتقاق است:

بنابراین علاقۀ اشتقاق به‏کاربردن یکی از مشتق‏های لغوی به‌جای مشتق دیگری از همان ریشه است. از این نوع مجازها در مرصادالعباد برای بزرگداشت مقام حضرت حق، فراوان استفاده‏ شده‏ است؛ برای مثال در عبارت زیر «احدیّت» مجاز از «خدای احد» است که با حذف موصوف و سپس افزودن پسوند «یّت» به آن ساخته ‏شده ‏است:

«روح محمدی از پرتو نور احدیّت پدید آمد» (نجم رازی، 1384: 43). «چندین هزارسال از پرتو نور صفات جلال احدیّت پرورش یافته ‏بود» (همان: 74؛ و نیز رک. همان: 43، 44، 63، 64، 102، 158، 185، 207، 218، 224، 294).

در شاهد بالا، مضاف یعنی «خدا» از ترکیب‏های «نور احدیّت» و «جلال احدیّت» حذف‏ شده و «احدیّت» به‌جای «احد» آمده ‏است. «احدیّت» مصدر جعلی است. مصدر جعلی از اضافه‏شدن یای مشدّد و تایی در آخر اسم ساخته ‏می‏شود و معنای آن، صفت لازم آن اسم است؛ مانند: «ربوبیّت» یعنی صفتی که «ربّ» دارای آن صفت است (ابن‌عقیل، 1382: 204). دربارۀ کاربرد نام خدای تعالی به‌صورت مصدر گفته‏ شده ‏است: «برخی از اسمای خدا مانند «السّلام» و «الحق» و «العدل» وجه مصدری دارند. برخی از نحویان این قبیل از اوزان را ملحق به صیغۀ مبالغه دانسته‏اند؛ گویی که موصوف از شدّت تجسّم حَدَث در او به لفظ مصدری ذکر شود؛ مانند عادلی که از شدّت رفتار عادلانه در عدل تجسّم می‌یابد» (آیینه‏وند و نیازی، 1379: 6). در مرصادالعباد نیز بعضی اسمای خدا مانند «الوهیّت»، «عزّت»، «جلّت» و «احدیّت» وجه مصدری دارند؛ مانند:

«عزّت ربوبیّت از کبریا و عظمت با جان مستمند و دل دردمند آدم می‏گفت: من تو را از مشتی خاک ذلیل بیافرینم» (نجم رازی، 1384: 94؛ نیز رک. همان: 96، 211، 218، 239، 303، 336، 337، 446، 218، 320).

«الوهیّت» نیز مجاز از «الله» است؛ زیرا الوهیّت «نام مرتبه‏ای است که جامع جمیع مراتب اسما و صفات الهی است که از آن به‌تمامی حقایق وجود و احکام و مظاهر آن تعبیر می‏کنند. نام این مرتبه که بالاترین مراتب است از لحاظ اسمای الهی «الله» است» (گوهرین، 1388، ج 1: 26).

«نفس انسان بود که آینۀ جمال‏نمای حضرت الوهیّت خواست بود» (نجم رازی، 1384: 3؛ نیز رک. همان: 194، 345، 196).

«صمدیّت» مجاز از «خدای صمد» است که مضاف آن حذف شده‏ است و «صمدیّت» به‌جای «صمد» به ‏کار رفته ‏است: «روح پروانۀ شمع جمال صمدیّت شود» (همان: 18 و نیز رک. همان: 224، 381، 22).

جدول شمارة 2: ذکر نام‏های مقدس خدا با مجاز اشتقاقی

اما چرا نویسنده از نام‏های مجازی استفاده کرده ‏است؟ ازنظر بلاغی کاربرد نام مجازی چه امتیازی دارد؟ پاسخ آن است که اگر لفظ حقیقی به‏ کار رود همة جوانب معنی آن به ذهن می‏رسد؛ اما ابهام در مجاز، سبب می‏شود در خواننده شوقی برای جست‌وجو و طلب مفهوم تازه برانگیخته شود و این عاملی روانی است که سخن را تأثیر و نفوذی بیشتر می‏بخشد. همچنین امتیاز دیگر کاربرد این نام‏های مجازی این است که ازنظر تلفظ و در زنجیرۀ گفتار ممکن است ساده‏تر و خوش‏آهنگ‏تر باشد (شفیعی کدکنی، 1370: 106)؛ چنانکه در مرصادالعباد کاربرد مجازهای اشتقاقی، سبب خوش‏آهنگی و برجستگی شده ‏است.

دلیل دیگر استفاده از مجاز برای ذکر نام‏های «خدا» آن است که راه‏های به‏وجودآمدن مجاز عبارت است از: اتّساع، تأکید و تشبیه. «تأکید» سبب تفخیم می‏شود (همان) و برای ذکر نام معبود آفرینش مناسب است؛ برای مثال وقتی نویسنده می‏گوید: «الطاف ربوبیّت» اغراق و تفخیم و بزرگ‏داشتی در سخن است که در ترکیب «الطاف ربّ»، آن مقدار مبالغه وجود ندارد.

با توجه به آنچه نقل شد، کاربرد نام‏های مجازی در مرصادالعباد، یک ویژگی منحصربه‌فرد است که سبب برجستگی زبان و غنای موسیقی متن شده‏ است و با این کمیت و کیفیت در دیگر آثار عرفانی مانند کشف‏المحجوب و رسالۀ قشیری دیده نمی‏شود.

2ـ3ـ2 نام‏های کنایی «خدا» در مرصادالعباد

در مرصادالعباد گاه نویسنده نامی مانند «پادشاه» را برای «خدا» آورده‏ است؛ اما آن نام را با صفتی مثل «حقیقی» همراه کرده ‏است تا آن را از مرز استعاره به‌سوی معنای حقیقی براند. در مثال‏های زیر منظور از «پادشاه»، «خدا» است که با صفت «تعالی و تقدّس» (که مخصوص خداست) و صفت «حقیقی» مقیّد شده و «کنایه از موصوف» پدید آمده ‏است. کنایه از موصوف آن است که «وصف اسمی را بگوییم و از آن خود اسم را اراده کنیم» (شمیسا، 1381: 94).

«امید به عنایت بی‏علت و کرم بی‏نهایت پادشاه تعالی و تقدّس چنان است که بیان و بنان این ضعیف را از سهو و زلل و خطا و خلل محفوظ و مصون دارد» (نجم رازی، 1384: 27).

جدول شماره 3: نام‏های کنایی خدا در مرصادالعباد

این نکته گفتنی است که فضای عرفانی متن و دیدگاه عارفانۀ نویسنده در تعیین شواهد یادشده برای کنایه مؤثر است.

2ـ3ـ3 نام‏های استعاری خدا در مرصادالعباد

در ادبیات عاشقانه، معشوق، نام‏های استعاری بسیاری دارد؛ بت، نگار، ماه، صنم، طبیب، لعبت و یوسف از آن جمله است؛ اما در نثر عرفانی مرصادالعباد، معشوق (خدا) نام‏های استعاری چندانی ندارد. در مرصادالعباد «یوسف» یکی از نام‏های استعاری است که برای خدا آمده ‏است. در این شواهد معدود هم نویسنده پیش از این استعاره، تعبیر «معشوق اصلی» را ذکر کرده تا خواننده به‌روشنی دریابد «یوسف» همان «معشوق اصلی» یعنی خداست:

«دل که عاشق سوختۀ دیرینه است و چون یعقوب ساکن بیت‌الأحزان سینه است دیده به جمال یوسف روشن خواهد کرد» (نجم رازی، 1384: 208).

«ماه معرفت»، «خورشید وحدت» و «مخدّرۀ غیب» از معدود نام‏های استعاری خدا در مرصادالعباد است:

«امّا این مُخَدّرۀ غیب را پیش ازین هیچ مشاطه از انبیا و اولیا نقاب عزّت از رخساره برنینداخته‏اند» (همان: 118).

در پایان این بحث بیانی به این نکته پرداخته‏ می‏شود که چرا از «استعاره» برای ذکر نام‏های خدا به‏ندرت استفاده‏ شده‏ است؟ در استعاره دو چیز «دور از هم» و متباین (مستعارله و مستعارمنه) در کنار هم قرار می‏گیرند؛ اما «باید تلاؤم میان آنها به‌طور کامل و دقیق برقرار باشد» و «در کار برقراری این پیوند باید رعایت شباهت ظاهری» بشود؛ «چندان‌که اختلاف آن دو چیز ـ ازنظر چشم و حس ـ به همان اندازه روشن و آشکار باشد که ارتباط و ائتلاف آنها ازنظر عقل و حدس» (شفیعی کدکنی، به‌نقل از جرجانی، 1370: 121). با توجه به سخنان عبدالقاهر جرجانی به نظر می‏آید یکی از دلایل کم‌بودن نام‏های استعاری خدا این است که اگر «خدا»، «مستعارله» قرار گیرد، برقرارکردن سازگاری میان «مستعارله» و «مستعارمنه» کار دشواری خواهد بود.

2ـ3ـ4 ذکرنشدن نام خدا به‏سبب شدّت پیدایی

در مرصادالعباد بسیار اتفاق افتاده که از ترکیبی اضافی مثل «عنایت خدا»، فقط مضاف ذکر شده‏ است و مضاف‏الیه که جایگاه ذکر نام خدا بوده، حذف شده ‏است؛ اما از شدّت پیدایی، آشکار است که مضاف‏الیه «خدا» است:

«عنایت بی‌علت {خدا} از کمال عاطفت یکبارگی به دستگیریِ «عسی الله ان یتوب علیهم» برخیزد» (نجم رازی، 1384: 358).

«پس حکمت بی‏نهایت و قدرت بی‏غایت {خدا} آن اقتضا کرد که در وقت تخمیر طینت آدم، به ید قدرت در باطن آدم که گنجینۀ خانۀ غیب بود دلی زجاجه‏صفت بسازد» (همان: 121).

«آن روح پاک که چندین هزار سال در خلوت خاص {خدا} بی‏واسطه، شرف قربت یافته بود» (همان: 102).

«آتشی از سرادقات جلال و عظمت {خدا} درآمد» (همان: 80).

از این نمونه‌ها در مرصادالعباد بسیار دیده‏ می‏شود.

2ـ4 کاربرد معنایی «حق»، «خدا» و «حضرت» در مرصادالعباد

نام‏های خدا در مرصادالعباد بسیار است و هریک از این نام‏ها در جایگاه‏های خاص خود به‏ کار رفته ‏است؛ برای مثال در عبارت زیر دو واژۀ «خدا» و «حضرت» آمده که ازنظر زبانی و لحن گوینده تأمل‌برانگیز است؛ مرید از واژۀ «خدا» استفاده کرده است و شیخ ابوسعید که عارفی بزرگ بود به‌دلیل تفخیم و بزرگداشتِ حضرت حق، از واژۀ «حضرت» استفاده کرده ‏است:

«وقتی مریدی از آنِ شیخ ابوسعید رحمة الله علیه وضو ساخته بود. در خلوتخانه رفت. نعره‏ای بزد و بیرون دوید، گفت: خدای را بدیدم. شیخ احوال دانست، فرمود: ای کارنادیده آن نور وضوی تو بود. تو از کجا هنوز و آن حضرت از کجا؟» (نجم رازی، 1384: 301).

عبارت بالا نشان می‏دهد هریک از نام‏های متعالی خدا، کاربرد مشخصی دارند. یکی از موارد تعیین‌کننده در کاربرد نام‏های خدا، آن است که چه کسی و با چه جایگاه اجتماعی و فرهنگی از «خدا» نام ‏می‏برد. در ادامه به کاربرد معنایی مهم‏ترین نام‏های خدا در عبارات فارسی مرصادالعباد پرداخته ‏می‏شود.

2ـ4ـ1 «حق»

«حق» «اسمی است از اسامی خدای تعالی و نزد صوفیان، مراد از آن ذات خداوند عزّوجلّ است که شناسایی آن برای کسی میسر نیست؛ چون این ذات را مانند و نظیری نیست و تضاد و مماثلت در آن راه ندارد؛ بلکه نوری است که شامل همه ذرات کائنات شده و اظهر و اجلی از جمیع مفهومات و بدیهیات است» (گوهرین، 1388، ج 3: 238). «حق از اسمای حسنای خدا است که ده بار در قرآن تکرار شده است. چهار آیه در قرآن بیان می‌کند که «الله» همان «الحق» است»؛ همچنین «الحق» «در روایات حاوی نود و نه اسم حسنای الهی ذکر شده است (مبلّغ، 1388، ج 3: مدخل حق). صوفیه «خدا» را با نام «حق» می‏خوانند؛ زیرا وجود خدا نزد ایشان ثابت است و نیازی به اثبات ندارد (زرین‏کوب، 1364، ج 2: 725).

در فضای عرفانی مرصادالعباد، «خدا» بیشتر با نام «حق» یاد می‏شود؛ هرجا از «خدا» با عنوان معشوق عارفان یاد کرده، اغلب لفظ «حق» استفاده شده ‏است. «حق» از اسمای حسنای خداست و در قرآن ده بار به‏ کار رفته ‏است؛ همچنین برای عارفان و اهل تصوف، در مرتبۀ فنا، یکی از عالی‏ترین اذکار، ذکرِ «الحق» است؛ زیرا ایشان از مرتبۀ شهود افعال و صفات ارتقا یافته و به مرتبۀ شهود ذات الهی رسیده‏اند و ظواهر را نمی‏بینند. «کاربرد خاص واژة حق در سیاق دینی و در اصطلاحات صوفیه، نمایانگر متعالی‏ترین و به یک معنا باطنی‏ترین معنای این کلمه است که بر واقعیت خدا به‌منزلۀ امری ثابت و استوار و فراگیر دلالت دارد» (فنا و عباسی، 1393: مدخل حق).

در مرصادالعباد «حق» در جایگاه‌های زیر به ‏کار رفته ‏است:

ـ هرگاه آیه‏ای از قرآن یا سخنی از حضرت حق در متن مرصادالعباد آمده، «خدا» با نام «حق تعالی» ذکر شده ‏است:

«حق تعالی می‏فرماید: انّما اموالُکُم و اولادُکم فتنه» (نجم رازی، 1384: 505؛ رک. همان: 47، 201، 523، 500، 481، 486، 492، 524، 527، 537، 540، 541، 181، 193،145 ،69).

ـ هرگاه از آفرینش انسان و آفرینش روح انسان و عالم غیرمادّی سخن رفته، خدا با نام «حق تعالی» ذکر شده ‏است:

«حق تعالی آب و گِل آدم را در میان مکه و طایف پرورش می‏داد» (همان:149؛ نیز رک. همان: 68، 38، 52، 37، 59، 77، 103، 150، 161، 162، 175، 64).

ـ هرگاه از مقربان درگاه سخن رفته است:

«بعضی بندگان باشند که حق تعالی حجاب از پیش نظر ایشان برگیرد» (همان: 109؛ نیز رک. همان: 123، 147، 192، 233، 36، 247، 31، 538، 517).

با توجه به شواهد بالا «حق» نامی از نام‏های متعالی خداست که در فضاهای عرفانی متن مرصادالعباد ـ که «خدا» در جایگاه معشوق انسان قرار می‏گیرد و فاصلۀ میان انسان و معبود کم می‏شود ـ به‏ کار رفته ‏است.

2ـ4ـ2 خدا

«خدا» نام ذات باری تعالی و مترادف الله است. در مرصادالعباد واژۀ «خدا» در فضاهای ناب عرفانی ذکر نشده ‏است؛ به همین سبب لفظ «خدا» در 52 صفحۀ ابتدای کتاب مرصادالعباد به‏ کار نرفته ‏است؛ زیرا این صفحات سرشار از احساس و عاطفة عرفانی است و قصۀ آفرینش انسان در فضایی عاشقانه و عارفانه تعریف می‏شود؛ هرگاه با نگاهی فلسفی و تاریخی و اجتماعی از صاحب هستی سخن به میان آمده، لفظ «خدا» آورده ‏شده‏ است:

«بدان پادشاه را سه حالت است: اول حالت او با نفس خویش، دوم حالت او با رعایا، سوم حالت او با خدای خویش» (نجم رازی، 1384: 432) ترکیب‏های «خلق خدا» (همان: 444، 448، 455)، «بندگان خدا» (همان: 510)، «حدود خدا» (همان: 423) نیز نشان ‏می‏دهد که «خدا» در مرتبة آفریدگار و صاحب دنیا و مافیها در نظر بوده ‏است. عنوان «خدا» در مراتب زیر در مرصادالعباد به‏ کار رفته ‏است:

ـ هرگاه دربارۀ دین و شریعت و مسائل و توصیه‏های دینی سخن رفته ‏است:

«هر پیغامبری کتابی دارد از خدای» (همان: 138)؛ «قرآن و علم شریعت جمله بیان راه خداست» (همان: 251).

ـ هرگاه دربارۀ خلق و ویژگی‏های آنها سخن می‏گوید:

«فضل خدای از خلق خدای دریغ ندارد» (همان: 455)؛ «پیوسته در هر کار که باشد جانب خدای نگه دارد و از آن احتراز کند که کار به صورت با خلق راست کند و جانب خدای مهمل گذارد» (همان: 467).

2ـ4ـ3 خداوند

«خداوند» از ترکیب «خدا» و پسوند «وند» ساخته‏ شده‏ است. «وند» ازجمله پسوندهای سترون است و در واژۀ «خداوند» معنای نسبت دارد (کلباسی، 1387: 105). «خداوند» نامی از نام‏های الهی است که به معنی مولی (مقابل بنده) نیز به‏ کار رفته ‏است. «خداوند» به معنی آقا، بزرگ، پادشاه، مولا و نوعی خطاب توقیری برای پادشاهان و وزیران و فرماندهان و صاحبان مقام به ‏کار رفته ‏است (دهخدا، 1377: ذیل خداوند)؛ اما لفظ «خداوند» (بدون «الف» ندا و «ی» صفت نسبی) در مرصادالعباد به‏ندرت ذکر شده ‏است. در عبارت‌های فارسی مرصادالعباد «خدا» تنها با لفظ «خداوندا» منادا قرار گرفته ‏است.

واژۀ «خداوند» در مرصادالعباد کم‌کاربرد است؛ اما کاربرد آن به‌صورت صفت نسبی «خداوندی» فراوان است؛ از آن جمله است: حضرت خداوندی (31 بار)، صفات خداوندی (12 بار)، الطاف خداوندی (3 بار)، کار خداوندی، انوار خداوندی، ذات پاک خداوندی، قدرت خداوندی، فرمان خداوندی، ثنای خداوندی، عزّ خداوندی، حکمت خداوندی، کرم خداوندی و خلافت خداوندی.

«از حضرت خداوندی امداد لطف به هریک از خلوتیان می‏رسید» (نجم رازی، 1384: 538).

به نظر می‏رسد در این باره نیز مجاز به علاقۀ اشتقاق به‏ کار رفته‏ است؛ هرگاه معبود با عظمت و با هیبت باشد، اشارة مستقیم به نام او خلاف رعایت مقام اوست؛ بنابراین صفت نسبی «خداوندی» به‌جای «خدا/ خداوند» آمده ‏است؛ ازاین‌رو در مثال اخیر خلاف احترام و عظمت معبود است که گفته شود: «امداد لطف از خدا به هریک از خلوتیان می‏رسید»؛ پس در مرحلۀ اول «حضرت» پیش از نام خدا قرار می‏گیرد و سپس صفت نسبی «خداوندی» به‌جای «خدا» می‏آید. اوج زیبایی کاربرد صفت نسبیِ «خداوندی» آن است که «خداوندی» به‌تنهایی ذکر شده ‏است:

«چندین گاه است تا درین مشتی خاک به خداوندی خویش دست‏کاری می‏کنی» (همان: 78)

در عبارت اخیر نیز «خداوندی» مجاز از «قدرت خداوندی» به علاقۀ مضاف و مضاف‏الیه است (رک. شمیسا، 1381: 47). در این جمله مضاف یعنی «قدرت» حذف شده‏ است و مضاف‏الیه (خداوندی) جانشینِ مضاف (قدرت) شده ‏است.

2ـ4ـ4 حضرت

حضرت نیز از نام‏هایی است که در مرصادالعباد در خطاب به خدا از آن استفاده ‏شده ‏است. «حضرت» به معنی حضور (مقابل غیبت)، جانب، نزدِ، خدمتِ، مجلس، درگاه، شهر و پای‏تخت است (دهخدا، 1377: ذیل حضرت). در مرصادالعباد واژۀ «حضرت» اغلب مجاز از «خدا» است:

«چون آینه صافی گشت به هر صفت که حضرت برو تجلی کند بدان صفت درو متجلّی شود» (نجم رازی، 1384: 32).

«حضرتی» نیز صفت نسبی است به معنای «خدایی» (منسوب به حضرت) که در کتاب مرصادالعباد بارها به‏ کار رفته ‏است:

«تا اکنون اگر بیضۀ انسانیّت دنیاوی بود اکنون مرغ عبدیّت خاص حضرتی گشت» (همان: 243؛ نیز رک. همان: 216، 314، 315، 304 و...)

2ـ4ـ5 حضرت عزّت

«حضرت عزّت» ازجمله نام‏های خدا در مرصادالعباد است. بررسی کاربرد معنایی آن نشان می‏دهد که هرگاه صفت لطف و محبت و انس خدا مدّنظر بوده ‏است، از ترکیب «حضرت عزّت» استفاده ‏شده ‏است؛ چنانکه در عبارت‌های زیر عنوان «حضرت عزّت» با «انس» و «رحمت» همراه آمده‏ است:

«قدر انس حضرت عزّت که تا این ساعت نمی‏دانست بدانست» (همان: 89).

«هر نفس و هر لحظه طبق‏های رحمت و کرامت از حضرت عزّت، ملائکه مقرّب بدو می‏رسانند» (همان: 457؛ نیز رک. نجم رازی، 1384: 305، 327، 330، 401، 421، 426، 429، 435، 457، 432، 458، 465، 478، 485، 494، 520، 544، 61، 62، 78، 80، 81، 89، 90، 108، 109، 134، 145، 154، 167، 169، 170، 185، 216، 223، 243، 265، 268، 269، 273، 284، 273، 419، 70، 360، 384، 334 ،240، 263، 40).

2ـ4ـ6 حضرت جلّت

«حضرت جلّت» نیز از نام‏های خدا است که 17 بار در مرصادالعباد ذکر شده ‏است. مطالعۀ این نام مبارک نشان می‏دهد که در مرصادالعباد «حضرت جلّت» آنجا به ‏کار رفته است که متن به جذبه و هیبت و قدرت خداوندی اشاره داشته ‏است. باور عارفان این است که همة اسما و صفاتی که لطف و رحمت از آنها منتج می‏شود، اسمای جمالی پروردگارند و اسما و صفاتی که ناشی از قهر و خشم خداوندند اسمای جلالی‏اند (رک. کتیبه و همکاران، 1397: 35). در عبارت زیر نشانۀ هیبت خدا آن است که هرکسی شایستگی ثنای او را ندارد:

«حضرت جلّت ما از آن عزیزتر و بزرگوارتر است که خود هرکس حمد و ثنای ما تواند» (نجم رازی، 1384: 61).

در عبارت زیر زنهارگفتن به مخاطب نشانۀ هیبت است:

«از حضرت جلّت خطاب آمد که: زنهار اگر او را با پرک‏های ضعیف «وَ خُلِقَ الانسان ضعیفا» ببینید به چشم حقارت درو منگرید» (همان: 382؛ و نیز رک. نجم رازی، 1384: 72، 81، 125، 130، 213، 240، 310، 362، 382، 414، 432، 442، 465، 545، 465، 545، 72، 15، 382، 16).

با توجه به شواهدی که نقل شد، معلوم می‏شود که نویسندۀ مرصادالعباد در کاربرد نام‏های خدا به همنشینی و هماهنگی اسم متعالی خدا با عبارت توجه داشته ‏است. در پایان بحث لازم است به این نکته اشاره شود که در متون عرفانی دیگر ازجمله رسالة قشیریه و کشف‌المحجوب این کاربردهای متنوّع و دقیق از نام‏های مقدس خدا دیده ‏نمی‏شود؛ اما به‌طور کلی کاربرد واژۀ «حق» در فضاهای عرفانی و کاربرد واژه‏های «خدا» و «خداوند» در دیگر فضاهای معنایی دیده ‏می‏شود.

3ـ نتیجه‏ گیری

کاربرد نام‏های خدا در مرصادالعباد ویژگی‏هایی دارد که مهم‏ترین آنها عبارت است از: 1) کاربرد فراوان نام‏های خدا که ازطریق مجاز، به‏ویژه مجاز به علاقۀ اشتقاق ساخته ‏شده ‏است و علت آن تفخیم و بزرگداشت شأن معبود است؛ 2) نام‏های کنایی خدا نیز در مرصادالعباد فراوان است؛ کنایه از موصوف یعنی ذکر ویژگی‏ها و صفت‏هایی که بر نام موصوف دلالت می‏کند و این نام‏ها نیز در مرصادالعباد تأمل‏برانگیز است؛ 3) کاربرد نام‏های استعاری برای «خدا» بسیار نادر است؛ یکی از دلایل کم‏بودن نام‏های استعاری خدا این است که اگر «خدا»، «مستعارله» قرار گیرد، برقرارکردن سازگاری میان «مستعارله» و «مستعارمنه» کار دشواری خواهد بود؛ 4) در برخی از ترکیب‏های اضافی که «خدا» مضاف‏الیه بوده‏ است، مضاف‏الیه یعنی «خدا» از شدّت پیدایی و آشکاربودن حذف ‏شده ‏است.

در این پژوهش بررسی کاربرد معنایی نام‏های خدا در مرصادالعباد نشان داد که «حق» نامی است که در عبارت‏ها و فضاهای ناب عرفانی مرصادالعباد به‏ کار رفته ‏است؛ به عبارت دیگر «حق» نام عرفانی خدا است؛ اما «خدا» در عبارت‏های با محتوای ناب عرفانی کمتر ذکر شده است و آنجا به ‏کار رفته ‏است که معبود نه در نقش معبود عرفانی، بلکه در جایگاه «خالق» مدّنظر بوده ‏است. نکتۀ دیگر اینکه به‏صورت متعدّد، صفت نسبی به‏جای نام خدا استفاده شده ‏است؛ زیرا معبود آنچنان بلندمرتبه است که اشارۀ مستقیم به نام او خلاف ادب است و ادبِ بندگی حکم می‏کند که با صفت نسبی و به‏صورت غیرمستقیم به نام او اشاره شود.

کاربرد دو نام «حضرت عزّت» و «حضرت جلّت» در مرصادالعباد چنان است که گویی «حضرت عزّت» از اسمای جمالی و «حضرت جلّت» از اسمای جلالی است؛ «حضرت عزّت» در عبارت‏هایی به ‏کار رفته است که سخن از لطف و محبت و انس با خدا بوده ‏است و «حضرت جلّت» در جمله‏هایی کاربرد یافته که قدرت و هیبت خدا یا هشداری به بندگان بیان می‌‏شده ‏است.