تحلیل رابطۀ معنایی عناصرگل و مرغ در نگارگری دورة قاجار با ادبیات عرفانی مولانا

ـ مقدمه

ارتباط عاشقانة گل و مرغ در این نگاره‌ها نمادی عارفانه از ارتباط انسان و خداوند است که در اندیشه و ادبیات عارفانة منظوم و منثور فارسی نیز تجلّی یافته و نمادی از عشق عارف به ذات الهی است. درواقع او به‌صورت بلبلی نمایانده‌ شده است که در آغوش معشوق خویش، گل (خداوند)، آرام و قرارِ ازدست‌رفته را بازمی‌یابد. بوتة گل در نقاشی گل و مرغ، نمادی از درختان خوش‌نما، گل‌های خوش‌بو و مسحورکنندة بهشتی است که پرندگان ـ نمادی از مؤمنان ـ در میان شاخه‌های آن به آرامش رسیده و از نعمت‌های بی‌کرانِ الهی برخوردار شده‌اند. مولانا برای بیان اندیشه‌های آسمانی، حالات و تجربه‌های درونی خود از عناصر طبیعت مثل انواع گل‌ها و پرندگان در قالب نماد استفاده می‌کند تا در ذهن خواننده تصاویری زنده، پویا و هنری ایجاد کند. با توجه به اینکه بسیاری از تصاویر گل و مرغ عصر قاجار در مفاهیم ادبی و نمادهای معنایی ریشه دارد، نقاشانْ این دو نماد را در نگاره‌های سرشار از حضور رمز و معنا به زیبایی تجسم بخشیده‌اند.

هدف از این پژوهش تحلیل رابطة معنایی عناصر طبیعتِ موجود در نقاشی گل و مرغ عصر قاجار با تصاویر خلق‌شدة عرفانی از این عناصر در اندیشه و شعر مولاناست. پرسش اصلی این مقاله بیان می‌کند که «چه رابطة معنایی را می‌توان میان آثار گل و مرغ دورة قاجار و عرفان مولانا جست‌وجو کرد؟». با توجه ‌به انجام پژوهش‌هایی دربارة موضوع گل و مرغ، تاکنون موضوع نماد در نقاشی‌های گل و مرغ دورة قاجار مطالعه نشده است که به ادبیات عرفانی آمیخته ‌شده باشد تا رابطة معنایی آنها به زیبایی کشف و بیان شود.

1ـ1 اهداف پژوهش

ـ تحلیل رابطة معنایی عناصر گل و مرغ دوران قاجار با عرفان مولانا؛

ـ بررسی مفاهیم عرفانی در عناصر موجود در نقاشی گل و مرغ دورة قاجار.

1ـ2 پرسش پژوهش

چه رابطة معنایی را می‌توان میان آثار گل و مرغ دورة قاجار و عرفان مولانا جست‌وجو کرد؟

1ـ3 فرضیة پژوهش

بین نگاره‌های سرشار از رمز و معنای نقاشان دورة قاجار که به اجزای طبیعت، مفهومی و عرفانی می‌نگریسته‌اند، با اشعار عرفانی ـ ازجمله اشعار مولانا که عناصر طبیعت مانند مرغ (روح انسان)، گل (تجلی خداوند) و باغ (عالم ملکوت و مثال) را نمادین بیان می‌کرده است ـ می‌توان رابطة معنایی زیبایی یافت.

1ـ4 روش پژوهش

این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. داده‌های به‌دست‌آمده از روش کتابخانه‌ای (مطالعة کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها) و میدانی (مشاهدة کتاب‌های دارای تصاویر هنرمندان گل و مرغ دورة قاجار) گردآوری شده است تا سرانجام بتوان رابطه‌ای معنایی بین مفاهیم عرفانی اشعار مولانا و رمز و نمادهایی یافت که در تصاویر گل و مرغ دورة قاجار دیده می‌شود.

1ـ5 پیشینة پژوهش

اغلب شاعران با استفاده از اجزای طبیعت به بیان اهداف و مقاصد خود پرداخته‌اند که بیشتر برای وصف فصل بهار و زیبایی‌های آن بوده است. در این زمینه تاکنون مقالات و مطالعات بسیاری انجام شده است؛ اما نگاه و علاقة مولانا به طبیعت در سخنش جلوه‌ای خاص و عارفانه دارد و از آن برای بیان مقاصد تعلیمی و عارفانة خود بهره برده است. از بهار، خزان، آب، باد، خاک، دانه، مرغ، مور و... در مثنوی و دیوان شمس چنان به زیبایی یاد می‌کند که در ذهن مخاطب عناصر طبیعت را در گلستانی مقدس به تصویر می‌کشد.

تاکنون چندین مقاله و رساله دربارة موضوعات نوع نگاه مولانا به عناصر طبیعت، همچنین دیدگاه‌هایی دربارة گل و مرغ دورة قاجار انجام شده است که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد:

شریف‌پور (1396) در مقالة «دیوان‌ شمس، آیینة بازتاب شعورمندی کائنات» به موضوعاتی مانند تسبیح موجودات، سریان عشق در ذرات عالم، شعورمندی آتش، پرنده، کوه، باد، آسمان، زمین و درخت پرداخته است. همچنین رسیدن به این باور عرفانی را خاص اولیای حق و عارفان حقیقی می‌داند که با کشف و شهود به آن دست یافته‌اند.

مالمیر (1396) در مقالة «گل در آیینة تأویلات ادب عرفانی» می‌گوید: کلام عارفان دربارة گل بیشتر به‌صورت پوشیده و در قالب کنایه، رمز و اشاره مبتنی بر مکتب و مشرب عرفانی خود بوده و اغلب با تأویل‌های باطن‌گرایانه همراه است.

جهانبخش (1395) در مقالة «پژوهشی پیرامون نقش گُل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران در دوران زندیه و قاجاریه» بیان ‌می‌کند که با رانده‌شدن نقاشان از دربار شاه طهماسب در قرن دهم هجری، تولید نقاشی‌ها به‌صورت آزاد و فارغ از سفارش دربار رونق گرفت و نقاشان غالباً در بازنمایی موضوع از طبیعت مایه گرفتند.

رضوانی (1395) در پایان‌نامة تأثیر عرفان منطق‌الطّیر بر نقش‌مایه‌های گل و مرغ معتقد است: ازجمله آثار گل و مرغی که بیشترین تأثیرپذیری را از عرفان داشته است، مربوط به مهم‌ترین نقاش دورة قاجار، لطفعلی شیرازی بوده که درکی عمیق از متون ادبی و عرفانی را در عناصر گیاهی نقاشی‌های خود نشان داده است.

رئوف (1394) در مقاله‌ای با عنوان «مبانی رابطة انسان با طبیعت از دیدگاه مولوی» بیان‌ می‌کند که انسان مانند سایر موجودات و عناصر طبیعت از خاک آفریده ‌شده است و برتری انسان به آنها تنها با آگاهی‌یافتن و ارتقای بُعد روحانی ممکن خواهد بود.

حسینی مطلق (1392) در مقالة «نگرشی پیرامون نقاشی گل و مرغ با تأکید بر آثار آقا لطفعلی صورتگر شیرازی» به بررسی ویژگی‌های آثار لطفعلی شیرازی پرداخته است و خلق تصاویرش را چیزی مابین جهان ظاهر و باطن و برگرفته از تخیل والایش می‌داند.

کلاهچیان (1392) در مقالة «تصویر طبیعت در غزلیات مولانا» بیان ‌می‌کند که با توجه به اینکه مفاهیم شعر عرفانی از حوزة درک عموم مردم بیرون است، شاعر با آفرینش تصاویر محسوس و نمادین می‌تواند معانی فرادُنیایی، وصف‌ناپذیر، ناشناخته و مبهم را تجسم‌ کند و آنها را آسان‌تر به مخاطب انتقال دهد. در این راه مولانا از بارزترین عناصر طبیعت مثل آسمان، ماه، خورشید، آب، گل‌ها، گیاهان، درختان و میوه‌ها، حیوانات و پرندگان استفاده کرده است.

دزفولیان (1392) با نگارش مقالة «نگاه مولانا به طبیعت در غزلیات شمس تبریزی»، خواننده را در دیوان کبیر به باغ و بوستانی می‌برد که در آن، گل، سنبل، نرگس و سوسن زبان گشاده‌اند و هریک سخنی می‌گویند؛ بلبل، قمری و کبوتر نغمة توحید سر داده‌اند؛ سرو قیام ‌بسته و رَز بر خاک عبودیّت سر بر سجده نهاده ‌است.

حسن‌زاده (1392) در مقالة خود با عنوان «پیوند اندیشة عرفانی مولانا با محیط زیست»، به موضوع تعامل و هماهنگ‌شدن انسان با طبیعت پرداخته و به تغییر نگاه انسان نسبت‌به طبیعت اشاره می‌کند که جلوه‌گاه خداوند است؛ پس انسان باید حافظ محیط زیست اطراف خود باشد.

سودآور دیبا (1390) در مقالة «گل و مرغ» بر این باور است که نقاشی گل و مرغ از تصویرگری نُسخ سرچشمه گرفته و پس از آن همانند ژانری مستقل در نقاشی تزیینی ظاهر شده است. تأثیرات هنر چینی و اروپایی بر این سنت افزوده شده و این موتیف را در دورة قاجار به تکامل رسانده است.

غلامعلی فلاح (1390) با نگارش پایان‌نامة بررسی علل شکوفایی گل و مرغ‌سازی در دورة قاجار، چگونگی ورود افکار و مظاهر تجددگرایی به ‌دربار پادشاهان و تأثیر آن بر روند افکار مردم و هنرمندان را نشان داده است؛ همچنین دربارة رشد نقاشی گل و مرغ در دورة قاجار معتقد است که نقاشان ایرانی از کتاب‌آرایی به ‌سبک قدیم، دور مانده‌اند و با ناتورالیسم اروپایی آشنا شدند که سلیقة عامة مردم را تغییرداده بود.

رستمی (1389) در پایان‌نامة خاستگاه نماد گل و مرغ در نقاشی‌های دوران صفوی و قاجار به کهن‌ترین شواهد مکتوب و تصویریِ ارتباط این دو نماد در اسطوره‌ها و باورهای ایرانی پرداخته است تا ریشه‌های کهنِ مفهوم ارتباط گل و پرنده در نقاشی گل و مرغ را آشکار کند.

زنگویی (1384) در مقالة «جلوه‌های بهار در کلام مولانا» گوشه‌هایی از غمازی‌ها و صورتگری‌های ذهن مواج مولانا را نشان می‌دهد و بهار را نشانه‌ای از یادآوری آواز اسرافیل، آیینة اسرار جهان، انعکاس حالات درون، رستاخیز، حقایق پنهان و ستایشگر موحد می‌داند.

شکوری (1377) در مقالة «گل و باغ در شعر مولوی» بیان کرده ‌است که مولانا با توصیف باغِ زمینی به باغِ آسمانی می‌نگرد. گل و چمن، برگ‌های تازة باغ، درختان، گیاهان و... زبان مولوی را به بیان توحید و شوق لاهوتی باز می‌کند.

با توجه به تأکید این پژوهش‌ها به مفاهیم نهفته در نقاشی گل و مرغ دورة قاجار و روابط عمیق آن با عرفان مولانا، به نظر می‌رسد با تحقیقات ارزشمندی که تاکنون انجام شده است، به موضوع مدّنظر نگارندگان به‌صورت یکپارچه و مستقل پرداخته نشده و پژوهشی دربارة نقاشی گل و مرغ با تأثیر از تحولات فرهنگی، جامعه‌شناختی و ادبیات ایران به نگارش در نیامده است؛ بنابراین سعی می‌شود با نگاهی به تحقیقات انجام‌شده و تحلیل و بررسی داده‌های به‌دست‌آمده، پژوهشی پسندیده و مطلوب ارائه شود.

1ـ6 پیشینة پرنده و مرغ در هنرهای سنتی ایرانی

در کهن‌ترین نگاره‌ها بر روی سفالینه‌های ایرانی به‌جای‌مانده از سده‌های نخستین هزارة چهارم قبل از میلاد، انسان‌ها به همراه گرازها و بزکوهی، نقوشی از پرندگان و حیوانات را با خطوط سیاه‌رنگ بر جام‌های سرخ‌رنگ طرح می‌زدند که در زندگی روزمره و به هنگام شکار با آنها سروکار داشته‌اند (گیرشمن، 1376: 5).

جلوه‌های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه‌ای دراز دارد. در فرهنگ آیینی اسلام، پرندگانی که به زبان انسانی سخن می‌گویند، جلوه‌های درخشانی دارند. در سورة نمل از مرغانی نام برده‌ می‌شود که با سلیمان ^(ع) سخن ‌می‌گویند. منطق‌الطّیر عطار آشکارا برگرفته از مایه‌های داستانی قرآن و نشانه‌های مفهومی و درونی انسان است. تصویرگل و مرغ ابتدا به‌صورت درخت زندگی و پرنده در نگاره‌ها نشان‌ داده شده‌ است. درخت زندگی در متن‌های نوشتاری و تصاویر دوران ساسانیان به‌شکل‌های مختلف بوته یا درخت از سه‌ هزار سال پیش از میلاد تا پایان دوران ساسانیان با انواع دگرگونی‌های شکلی و اسمی وجود دارد (شهدادی، 1384: 78).

در فرهنگ اسلامی درختی به ‌نام طوبی می‌شناسیم که شاخ ‌و برگ آن در بهشت، همة باغ عدن را پوشانده است (یاحقی، 1369: 290). عارفان این درخت را درختی بهشتی می‌دانند؛ در ادبیات منظوم نیز از آن بسیار یاد شده است:

سایة طوبی ببین و خوش بخُسب		سر بنه در سایه بی‌سرکش بخُسب
		(مولوی، 1376، د 4: 701)

این درخت در«فرهنگ ایران باستان» اینگونه معرفی شده است: در دوران ساسانیان، در کتاب اوستا، نام درختی را با ویژگی‌های درخت زندگی به نام ویسپوبیش می‌بینیم که مادر همة داروها و رستنی‌ها شمرده می‌شود (پورداود، 1326: 303). درخت زندگی رفته‌رفته با دگرگونی معنایی، کیفیت گسترده‌ای می‌یابد و به‌شکل زیباترین و لطیف‌ترین گل در تصور نقاشان، مانند خورشید بر سر درخت زندگی طلوع می‌کند. به این دلیل از نظر فیلیس اکرمن در تابلوهای گل و مرغ، «بهشت ـ باغی از گل ـ تنها در یک گل بیان‌ شده است» (شهدادی، 1384: 84).

دربارة پیشینة پرنده و مرغ در کتاب مرغان تسبیح‌گوی چنین اشاره‌ می‌شود: پس از ورود آریایی‌ها به ایران نخستین جلوه‌های هنر نگارگری بر سفالینه‌ها در سدة نهم هزارة نخست قبل از میلاد پدیدار شد. آنها به همراه خود مفاهیم، باورها و اسطوره‌هایی آوردند که در اعتقادات یونانی و اروپایی‌ها ریشه داشت و هنر پارسیان و مادها، آمیزه‌ای از همین باورهای تازه، مفاهیم و انگاره‌هایی است که در گذشته ریشه دارد. با پیدایش فن کاغذسازی در چین و گسترش آن به سرزمین‌های مرکزی آسیای میانه، این فن به دنیای اسلام نیز راه یافت و نگاره‌های هنری از نقش‌پردازی ظروف خانگی، کاخ‌ها و جامه‌ها به کتاب‌ها کشیده شد. نخستین جلوه‌های پرنده و مرغ در کتاب‌نگاری هنر ایرانی، مکتب بغداد نامیده می‌شود که در نگاره‌های سدة هشتم هجری‌ جلوه‌های طبیعی‌تری یافت و تا دوره‌های مکتب‌های تبریز در شیراز، هرات و بخارا ادامه ‌یافت. در مکتب اصفهان، پرنده‌ها که در منظومه‌هایی با مایه‌های داستانی نقش بازی می‌کردند، به‌شکل نمادهایی از روح انسانی نشان داده ‌شده‌اند (ماچیانی، 1381: 18‑24). همچنین نمونه‌های فراوانی از گل و پرنده و به‌‌ویژه درخت و پرنده را در نسخه‌های مصورشدة دوران ایلخانی و تیموری می‌توان دید؛ اما رضا عباسی، نگارگر مشهور در سنت نقاشی ایرانی، گل و مرغ را به‌شکل مستقل، از دوران صفوی به بعد (قرن یازدهم هجری‌ قمری) نمایان کرد (رستمی، 1389: 178‑179).

 

2ـ نمادهای مشترک در ادبیات و نقاشی گل و مرغ ایرانی

نگارگر ایرانی برای انتقال مفاهیم و معانی عرفانی، با بیانی رمزگونه و با استفاده از نمادهایی مانند گل‌ها و پرندگان، حقیقت عالم قدسی را به تصویر می‌کشد. روح او در قالب پرنده به‌سوی حق پرواز می‌کند و در کنار گلی زیبا می‌نشیند که نماد زیبایی بهشت برین است و در آنجا با ترنم به راز و نیاز و نیایش می‌پردازد.

2ـ1 نماد گل

منظور از گل در آثار کمال‌یافتة گل و مرغ، گل‌ سرخ و صدبرگ است که اهمیت تصویری و نمادین آنها محل استقرار مرغ به شمار ‌می‌آید. بوتة این گل‌ها یکی از نشانه‌های ویژة فصل بهار هستند و در جایگاه نماد زیبایی، وارد ادبیات، شعر و نقاشی ایرانی شده‌اند (شهدادی، 1384: 87). گل سرخ در این نقاشی تجلی عشق، جلوه و مظهر خدا (معشوق) است. بوتة گل سرخ جایگاه مرغ (عاشق) است و مرغ از همنشینی با او، راهی عالم معنا می‌شود. اصلی‌ترین جایگاه در ترکیب‌بندی از آنِ بوتة گل سرخ است که بهشت پایدار را به ذهن مخاطب متبادر می‌‌کند. گل سرخ در ادبیات نیز نماد معشوق است:

میان باغ گل سرخ، های‌وهو دارد		که بو کنید دهان مرا چه بو دارد
به باغ همه مست‌اند لیک نی چون گل		که هریکی به ‌قدح خورد و او سبو دارد
		(مولوی، 1370: 349)

2ـ2 نماد پرنده (مرغ)

مرغ در عرفان اسلامی، تجلی روح و بازگوکنندة احوالات انسان در اشراق است. در نقاشی گل و مرغ، پرنده در حالت خوابیده، بیدار و درحال شکار دیده می‌شود. مرغ بیدار آگاه به جهان هستی است. مرغ خوابیده، چشم‌بستن به جهان مادّی و مرغ درحال شکار گرفت‌وگیر ¹ را نشان ‌می‌دهد (پنجه‌باشی، 1395: 73). این موضوعات افزون‌بر عالم خیال شاعران، نگارگران را نیز به‌ خود معطوف‌ کرده‌اند؛ درواقع آنان مضامین مطرح‌شده در غزل را دست‌مایة کار خود قرار داده و آثار مستقلی را با مضمون گل و بلبل بر روی کاغذ ترسیم کرده‌اند و یا آن را بر روی اجسام کاربردی زندگی مانند قلمدان، جلد کتاب و آیینه کشیده‌اند. نکته تأمل‌برانگیز آن است که به هنگام دیدن این آثار، تنها نقش گل و بلبل، ذهن مخاطب را متأثر نمی‌کند؛ بلکه خاطرات صوتیِ باغِ عالمِ خیال نیز او را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد؛ وی در ذهن خود، باغ و حتی صدای پرندگان و چهچة بلبل را نیز می‌شنود (مؤسسه کتابخانة ملک، 1391: 20).

ابن‌سینا نخستین کسی است که معراج روح را از عالم خاک به‌سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ بیان‌ کرده است (پورنامداریان، 1375: 413). همچنین می‌توان به منطق‌الطّیر عطار اشاره کرد که از آثار برجستة کلاسیک ادبیات فارسی است؛ هرکدام از مرغان نماد منش و خلقیات گوناگون نهفته در جان آدمی هستند. مرغان حقیقت‌جو (سی‌مرغ) نماد گروهی از سالکان هستند که برای رسیدن به سیمرغ (رمزی از حقیقت مطلق) از هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر و فنا)، می‌گذرند تا به آن حقیقت دست یابند (اشرف‌زاده، 1373: 138). در مثنوی معنوی هم داستان‌هایی ازقبیلِ طوطی و بازرگان وجود دارد؛ طوطی قفس‌نشین تمثیل سالکی است که می‌خواهد از قفس کالبد رها شود و به مقام فنا برسد. همچنین در کلیله و دمنه شاهد نمونه‌های فراوانی از داستان‌های تمثیلی برپایة پرندگان هستیم (مرغوب، 1397: 108).

2ـ3 رابطة نماد گل و پرنده (مرغ)

نمادپردازی گل و بلبل در ادبیات را می‌توان در روایت عارفانة منطق‌الطّیر به زیبایی دید؛ آنگاه که هدهد، بلبل را برای همراه‌شدن با مرغان فرامی‌خواند، او بر عشق آتشین خود به گل تأکید می‌کند و پایبندی به آن عشق را دلیلِ همراه‌نشدن با هدهد می‌شمارد. بلبل خود را کسی می‌داند که بر جملة رموز پنهان عشق آگاهی دارد و همة شور و شیدایی‌های عاشقانه را در جهان، نمودی از عشق خود به گل می‌داند (رستمی، 1389: 168‑169):

گلْسِتان‌ها پرخروش از من بود		در دل عشاق جوش از من بود
من چنان در عشق گل مستغرقم		کز وجود خویش محو مطلقم
(عطار نیشابوری، 1377: 113)

گفتنی است منظور از گل در ارتباط عاشقانة گل و بلبل، درواقع گل سرخ است که در بیان متداول، به‌طور کلی گل خوانده می‌شود و منظور از مرغ نیز،بلبل است.

به حقِّ غنچه و گل‌های لعل روحانی		که دام بلبل عقلست در گلستانت
		(مولوی، 1370: 185)

شیمل در کتاب زربفت دورنگ، گل را همه ناز و بلبل را همه نیاز می‌داند؛ درواقع سمبلی از روح که در جست‌وجوی معشوق و درحقیقت گُلِ ازلی است (Schimmel, 1992: 178). به‌طور کلی دربارة ارتباط نقاشی و شعر در ایران باید گفت: «این رابطه تقریباً از اواخر سدة هشتم هجری پدید آمد و متون منظوم، ابزار مهمی برای تصویرپردازی شد» (آژند، ۱۳۸۷: ۱۲۹).

نقاشی گل و مرغ ایرانی، در وجهی از نمادپردازی خود، مفهوم شاعرانة ارتباطی عاشقانه از بلبل و گل را نشان می‌دهد که در آن شرح و حکایت هجران و وصال؛ عشق، نیاز و زاری‌های عاشقانة بلبل؛ ناز و استغنا، عشوه‌ها و کرشمه‌های معشوقانة گل به ‌تصویر درآمده است.

 

3ـ گل از دیدگاه مولانا

هر گلی کاندر درون بویا بود		آن گل از اسرار کُل گویا بود
		(مولوی، 1376، د 1: 91)

«مولوی جناس خطی گل و کُل را بارها به‌ کاربرده است. این جناس بدان سبب تناسب بسیار پیدا می‌کند که بوی درون هر گل گویای اسرار کُل است و پیامی از گلشن توحید را با خود می‌آورد که آدمی را به یاد گلستان و بهشت می‌اندازد» (شیمل، 1375: 135).

از نظر مولوی «گل از گلزار روی دوست مدد گرفته و بدین سبب زوال‌ناپذیر است؛ دارای کرّ، فرّ، لطف و کمال است و حسنِ خصال دارد» (حسین‌پور چافی، 1385: ۱۶۵). همة این توصیفات درواقع نماد انسان کامل است که از گلزار عالم غیب رسیده است تا دامن او را بگیریم و به گلزار حقایق برسیم:

گیریم دامن گل و همراه گل شویم		رقصان همی رویم به اصل و نهال گل
		(مولوی، 1370: 505)

همچنین در کلام مولانا گل نماد عشقی آن جهانی است که انسان را به اصل و مبدأ خود رهنمون می‌شود. گل سرخ تجلی کامل جمال الهی در باغ است (شیمل، 1375: 132).

مولانا ورای هرآنچه در طبیعت می‌بیند مفهومی والاتر را مشاهده‌ می‌کند. در آن سوی بنفشه و سوسنِ منوچهری، جانی جز حیات گیاهی و مجازاً انسانی دیده نمی‌شود؛ در صورتی که در آن سوی بنفشه و نرگسِ مولانا انسان و مسائل زندگی‌اش نهفته است؛ با وسعتی که مفهوم حیات دارد (شفیعی‌کدکنی، 1388: 87).

باز بنفشه رسید جانب سوسن دوتا		باز گل لعل‌پوش می‌بدراند قَبا
سرو علمدار رفت سوخت خزان را به تفت		وز سرِکُه رخ نمود لالة شیرین‌لقا
		(مولوی، 1370: 85)

 

4ـ باغ و گلستان در شعر مولانا

مولانا در آثار خویش آنچنان خدا، اولیا، معنویت و عالم روح را وصف می‌کند که مخاطبِ او با همة وجود احساس می‌کند در باغ و گلستان قدم ‌گذارده، گویا بوی بهشت از درون این اشعار به ‌مشام می‌رسد. او علاقة بسیاری به طبیعت، گلزار، آب، دریا، کوه، دشت و آسمان دارد و بر این باور است که اندیشه‌ها و احساسات، همه مانند گل‌هایی از باغ دل و روح آدمی هستند که از فرط بسیاری شاخه‌های عواطف و اندیشه، خودِ گلشن پنهان مانده است:

باغ دل را سبز و تر و تازه بین		پر ز غنچه ورد و سرو و یاسمین
زانبُهی برگ، پنهان گشته شاخ		زانبهی گل، نهان صحرا و کاخ
		(مولوی، 1376، د 1: 86)

مولانا در ابیات متعدد دربارة باغ، جان و روح انسان را باغ نامیده‌ است (تاجدینی، ۱۳94: ۱۲۶). تصاویر باغ و گلستان او سرشار از آرزوی یگانگی با وجود خداست؛ بازگشت به مأوای روح و باغِ جان است. جان مولانا خود باغ عجیبی است؛ باغی که فلک یک برگ اوست:

خاصه باغی که فلک یک برگ اوست		بل که آن مغزست و این عالم چو پوست
		(مولوی، 1376، د 2: 313)

«باغ در غزل مولانا صحنة رویارویی خزان و بهار، زاغ و بلبل، نمایشگاه و جلوه‌گاه درختان و گل‌های گوناگون است که هرکدام نقشی در این پرده دارند. او در نگاهش به باغ، تنها رنگ‌ها و بوها را نمی‌بیند؛ بلکه رفتار و گفتار اجزای طبیعت را درمی‌یابد» (رشیدی، 1392: 67).

در شعر مولانا، باغِ جان به باغ طبیعت می‌پیوندد و تصاویر این جهانی او تأویلی آن جهانی می‌یابد. وی در آثارش اسرار رسیده از عالم غیب را به باغ و گلزار مانند کرده است:

این سخن‌هایی که از عقل کُل است		بوی آن گلزار و سرو و سنبل است
		(مولوی، 1376، د 1: 86)

در نگاه عرفانی، مطابق «سایه‌ای در زیر دارد آنچه در بالاستی»، باغ‌های دنیوی پرتوی از باغ‌های عالم ملکوت و باغ‌های مثالی، نمودی از باغ‌های عالم جبروت و لاهوت‌اند. باغ نماد لطافت، سرسبزی و صفا، جمال، زیبایی، شادی و بی‌رنجی است و همة این صفات دربارة باغ‌های این‌جهانی به طریقة مجاز و دربارة عوالم غیب، به نحوة «حقیقت» دلالت دارد (تاجدینی، 1394: 122‑123).

 

5ـ پرنده (مرغ) از دیدگاه مولانا

در دیوان شمس مرغ (پرنده) نماد روح یا جان، عارف واصل و سالک است (اختریار، 1392: 146).

تو جام عشق چه دانی چو شیشه دل باشی		تو دام عشق چه دانی چو مرغ این دامی
		(مولوی، 1370: 1153)

ویژگی‌های طبیعی پرندگان ازقبیل بال و پر، آواز، زیبایی، پرواز، آشیانه، اسارت در قفس و سفرهای دسته‌جمعی، دست‌مایه‌های تأویل، تفسیر و نمادپردازی را برای بیان اندیشه‌های پیچیده و نمادین در اختیار مولانا قرار داده است (صرفی، 1386: 54‑56).

برای فهم معانی پرندگان از دیدگاه مولانا، برخی از تأویل‌هایی را یادآور می‌شویم که نمادها ارائه کرده‌اند و می‌تواند ما را در درک معانی دقیق نماد پرنده یاری‌ کند؛ مرغانی که هریک یادآور رفتاری از انسان است.

مرغ خاکی در نزد مولانا کنایه از اسیران عالم مادّه است که به خاک شهوات مقید هستند ² و مرغ آبی کنایه از اولیاست که در قلزم وحدت سیر می‌کنند:

همچو مرغ خاک، کاید در بِحار		زآن چه یابد جز هلاک و جز خِسار؟
		(مولوی، 1376، د 6: 1114)

مرغ خانگی برخلاف مرغ آبی، ذاتاً اهل پرواز نیست؛ ازاین‌رو مرغ خانه تا وقتی آب و دانه‌اش برقرار باشد، راضی است و هرگز آرزوی پرواز نمی‌کند. حالِ افرادی که طعم سلوک را چشیده‌اند و به دلایلی به‌ گناه افتاده‌اند نیز حالِ پرندگانی است که زمانی پرواز می‌کرده‌اند و اکنون قدرت پرواز از آنان سلب شده‌ است. حکایت حالِ این افراد از غافلانی که منغمر ³ در دنیا هستند، کاملاً جداست:

مرغ پرنده چو ماند در زمین		باشد اندر غصه و درد و حنین
مرغ خانه بر زمین خوش می‌رود		دانه‌چین و شاد و شاطر 4 می‌دود
زآنک او از اصل بی‌پرواز بود		و آن دگر پرّنده و پروا ز بود
		(همان، د 5: 763)

مولانا درویشانی را که بندة نان هستند و ادای عارفان را درمی‌آورند، مرغ خانگی می‌داند. چنین درویشی اگر ذکر خدا می‌کند و سخن اولیا را تکرار می‌کند، به‌خاطر دست‌یافتن به مطامع دنیوی است و به جمال الهی عشق نمی‌ورزد:

ماهی خاکی بود درویش نان		شکل ماهی لیک از دریا رَمان
مرغ خانه است او نه سیمرغ هوا		لوت نوشد او، ننوشد از خدا
(همان، د 1: 124؛ نیز رک. تاجدینی، 1394: 808)

آنچه از مقالة «نماد پرندگان در مثنوی» می‌توان‌ دریافت آن است که با توجه ‌به طبقه‌بندی نمادهای یونگ، نماد پرندگان در مثنوی در شمار نمادهای فرهنگی ⁵ است و از چشم‌اندازی دیگر معانی نمادین فرارونده ⁶ دارد (صرفی، 1386: 58). نماد دیگر، مرغ خواب است که نشانة ارتباط با جهانی روحانی، چشم‌پوشی از جهان محسوس برای دریافت آگاهی معنوی و مشاهدة باطنی است. سالک در کمال جذبه چنان در خود فرومی‌رود که موجودیّت و منِ او محو می‌شود؛ در وضعیتی قرار می‌گیرد که ظاهر احوالش را واژه‌های «بی‌خودی»، «از خویش‌رفتن»، «جذبه» و «سکر» توضیح می‌دهند، در متن‌های عرفانی برای این وضعیت «حال مشاهده» به کار می‌رود (شهدادی، 1384: 111).

برخی تأویل‌های مولانا از نماد پرنده در اشعارش به مفاهیمی مانند 1) جان و روح آدمی، 2) مرغ جان، 3) عارف و سالک، 4) انسان‌های کامل و انسان‌های پست، 5) مدعیان حقیقت و 6) نشان از صفات درونی انسان‌ها اشاره دارد.

1) روح باز است و طبایع زاغ‌ها		دارد از زاغان و جغدان داغ‌ها
		(مولوی، 1376، د 5: 764)
2) خلق چو مرغابیان زاده ز دریای جان		کی کند اینجا مقام مرغ کزان بحر خاست
		(مولوی، 1370: 176)
3) مرغی که ز دام نفس خود رست		هر جای که بر پرد نترسد
		(همان: 261)
4) همچو جغدان دشمن بازان شدیم		لاجرم واماندة ویران شدیم
		(مولوی، 1376، د 2: 335)
5) مرغ خانه است او نه سیمرغ هوا		لوت نوشد او ننوشد از خدا
		(همان، د 1: 124)
6) عقل جزوی کرکس آمد ای مُقِل 7		پر او با جیفه خواری متصل
		(همان، د 6: 1102)

 

6ـ حالت‌های تصویرسازی شده از گل و مرغ دورة قاجار

6ـ1 پرندگان نشسته و کم‌تحرک بر شاخة گل

نقاشان دورة قاجار همیشه مرغان (پرندگان) را نشسته، کم‌تحرک و درحال نظارة گل سرخ بر روی شاخه به تصویر کشیده‌اند. هیچ پرنده‌ای درحال پرواز بر فراز آسمان یا اطراف گل (که در نگارگری قرن نهم و دهم شاهد آن بوده‌ایم) دیده نمی‌شود. گویی در انتظار پذیرفته‌شدن (مقام طلب) و درنهایت رسیدن به درگاه احدیّت به ‌سر می‌برند. مرغ‌ها همگی به‌صورت مفهومی دیده‌ می‌شوند و نمی‌توان آنها را همانند پرنده‌ای شناخت که در طبیعت هستند (رک. تصویر شمارة 1).

 

تصویر شمارة 1: گل و مرغ، لطفعلی‌شیرازی قرن 13 هجری قمری (شهدادی، 1384: 69)

6ـ2 درحال خواندن (طلب عشق، ذکر و تسبیح، ناله و زاری، فراق یار)

آواز پرنده که اغلب با آواز بلبل از آن یاد می‌کنند، خواندن آواز غمگین در فراق یار است. بلبل نماد عاشق و گل نماد معشوق است. بلبل برای رسیدن به معشوق و یکی‌شدن، با آوازخواندن پیوسته در تلاش است دل معشوق را به ‌درد آورد و نظر او را جلب‌کند (رک. تصویر شمارة 2). بدین منظور گفته‌اند بلبل حدود دویست آواز متفاوت می‌خواند که هیچ‌کدام تکراری نیست و هر بار آوازی نو سر می‌دهد (مؤسسه ‌کتابخانة ملک، 1391: 20). او قبلاً در مقام وصل بوده، زیبایی یار را دیده و شیرینی این مقام را چشیده‌ است؛ پس آوازش ترانة غمِ دوری از مأوای اصلی و بودن در محضر یار است. دلیل دیگر این است که در انتظار بازشدن گل (نمادی از تجلی جلوة حق) مانده است و به محض دریافت بارقه‌ای از تجلیات ظهورش شروع به ذکر ثنا و راز و نیاز با معشوق می‌کند. درواقع از یار می‌خواهد اسراری را با او در میان بگذارد تا با کاسته‌شدن اندکی از بی‌قراری‌هایش، راه‌های نهانی برایش باز شود؛ بستان به بستان پیش‌ رود تا جایی که صُوَر الهی بر او متجلی‌ شود.

 

تصویر شمارة 2: گل و مرغ، محمدزمان، قرن 13هجری‌ قمری (شهدادی، 1384: 131)

6ـ3 در حالت خواب (مشاهده)

درحال خواب بودنِ پرندگان در نقاشی گل و مرغ بیانگر درحال مراقبه‌بودن، چشم‌بستن بر جهان مادّی، درحال دریافت اسرارالهی، مشاهدة باطنی و خموشی است. با توجه به اینکه مرغ (پرنده) در این آثار نشانة روح است، نقاشان گل و مرغ، احوال روانی (حالت تمرکز، سکون و تجربه‌های عرفانی)، سلوک روحانی و معنوی را در وضعیت هایی به‌شکل مرغ نشان داده‌اند (رک. تصویر شمارة 3).

 

تصویر شمارة 3: قلمدان، گل و مرغ، محمدعلی شیرازی 1242هجری قمری (خلیلی، 1386: 148)

6ـ4 درحال شکار پروانه یا سایر حشرات

مرغانی که در تصاویر گل و مرغ درحال شکار پروانه یا سایر حشرات نشان ‌داده شده‌اند، سالکین اهل قیل‌وقالی هستند که خیلی در راه خود استوار نبوده‌اند و گاهی گریز‌وار به لذت‌های دنیای مادّی توجه می‌کنند. این تصویر که اغلب نزد هنرمندان به گرفت‌وگیر معروف بوده است، معمولاً سالکان نوپا را مدّنظر دارد که هنوز قابلیّت مکاشفات را ندارند و با کم‌طاقتی خود از رفتن بازمی‌مانند؛ گوششان اغلب سرگرم بانگ و گفتارهای این‌جهانی است و هوش و حواسشان متوجه گل نیست (رک. تصویر شمارة 4).

 

تصویر شمارة 4: قاب آیینه با درپوش، گل و مرغ، علی اشرف 1166هجری ‌قمری (خلیلی، 1386: 68)

6ـ5 مرغ روی شاخة گل سرخ

معمولاً در آثار دورة قاجار از گل سرخ برای نشان‌دادن جایگاه اصلی مرغ استفاده ‌شده است و چند گل مثل میخک و نسترن در سطح پایین‌تری از آن برای پرکردن فضا و تداعی گلزار یا باغ آن‌جهانی آمده‌اند که مولانا در ذهن خوانندگان به تصویر می‌کشد. ابتدا که گل و مرغ به‌طور مستقل کشیده‌ می‌شد، اغلب جایگاه مرغ تک شاخه‌ای به‌عنوان درخت زندگی (رابط بین زمین و آسمان و نماد جاودانگی) بوده است؛ اما با عرفانی‌شدن دیدگاه هنرمندان و گرایش به مطالعة متون مذهبی و عرفانی مثل اشعار عطار و مولانا، گل سرخ نمادی از جلوة حق در مقام معشوق و بلبل در مقام عاشق در نقاشی‌ها نمایان شد. نگارگران پرندة مفهومی را بر روی شاخة گل سرخ، نقش اصلی تصویر قرار دادند و حضور رمز و معنا، مفاهیم، نمادهای عرفانی و آنچه در ذهن مثالی‌شان نقش بسته بود، در آثارشان به‌خوبی دیده می‌شود (رک. تصویر شمارة 5).

 

تصویر شمارة 5: قاب آیینه، گل و مرغ، محمدعلی شیرازی 1285هجری ‌قمری (خلیلی، 1386: 148)

6ـ6 شاخة گل زنبق

زنبق در جایگاه گل اصلی، همیشه در مرکز اثر به‌تنهایی از محل رویش تا بالاترین نقطة تصویرِ گل و مرغ با قدرت جای گرفته است؛ مثل درخت زندگی که اهمیت ویژه‌ای دارد. گل سرخ در سطح پایین‌تر از شاخة زنبق نقاشی شده ‌است. گل زنبق در ترکیب با سایر عناصر، بزرگ‌ترین اندازة گل را به خود اختصاص ‌داده و اغلب با رنگ‌های تیره‌تر به کار رفته است تا نسبت‌به سایر گل‌ها بیشتر بارز و توجه‌برانگیز باشد (رک. تصویر شمارة 6).

 

تصویر شمارة 6: گل و مرغ لاکی، میرزا بابا اصفهانی، قرن 13هجری‌ قمری (شهدادی، 1384: 141)

6ـ7 اهمیت گل نسبت‌به مرغ

نقاشان دورة قاجار در اغلب نقوش خود سعی در القای جایگاه رفیع‌تر گل (در نقش معشوق، جلوة حق و مظهر ناز) داشته‌اند. گل‌ها در قسمت بالای نگاره با رنگ‌های دلربا، جذاب و درشت‌تر و پرنده (در نقش عاشق و مظهر نیاز) در پایین نگاره با رنگ‌های خنثی و گاهی نخودی (به رنگ پوست انسان به‌دلیل نماد روح انسانی‌بودن) کوچک‌تر از حد معمول، درحالی‌که رو به گل دارد، ترسیم شده‌ است (رک. تصویر شمارة 7).

 

تصویر شمارة 7: گل و مرغ، لطفعلی شیرازی قرن 13 هجری قمری (شهدادی، 1384: 221)

6ـ8 تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و پرندگان در ترکیب‌بندی

در نقاشی گل و مرغ این دوره، ترکیب‌بندی اجزای تصویر پرکارتر از دوره‌های قبل دیده‌ می‌شود. گویی نگارگر قطعه‌ای از بهشت یا باغی بزرگ را با تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و انواع پرندگان به ‌نمایش ‌گذاشته است که همة عناصر موجود در آن زنده‌اند و یادآور باغ مثالی (مأوای روح) است که روزی در آن به آرامش خواهد رسید. تعدادی پرنده در تصویر شمارة هشت، شامل یک مرغابی، یک کبک که به شاخة سنبل بزرگ نگاه‌ می‌کنند، پیچک‌هایی لابه‌لای گل و بوته‌ها، گل سرخ و غنچه‌هایش، گل نسترن و تعدادی غنچه، چند پروانه، گل میخک، هدهد، بلبل، سهره و چرخ ریسک دیده می‌شود.

 

تصویر شمارة 8: قلمدان، گل و مرغ، محمدحسین شیرازی 1289هجری ‌قمری (خلیلی، 1386: 149)

 

7ـ رابطة نمادین نقاشی گل و مرغ دورة قاجار با اشعار عرفانی مولانا

مولانا در میان عارفان بزرگ، بیش از دیگران از نماد استفاده‌ کرده که همگی بیش از یک تجربة روانی است و حالات درونی او را توصیف ‌می‌کند. نمادهای مولانا دربارة گل‌ها و پرندگان فرارونده است (احساس نهفته در پس تصویر را القا می‌کنند)؛ زیرا به اعتقاد وی همة پدیده‌های دنیای محسوس، نمونة ازلی دارند و این جهان سایة جهان معنوی است.

7ـ1 پرندگان نشسته بر شاخة گل

رنگ شاخ گل او برگ 8 من است		زانک من بلبل آن بستانم
نظری هست ملک را بر من		گرچه با خاک زمین یکسانم 9
		(مولوی، 1370: 624)

مولانا در بیت اول از معنی نمادین گل و بلبل استفاده کرده است و در بیت دوم ارتباط خود و خدای باری ‌تعالی را به کمک مفاهیم نمادین بیت اول بیان می‌کند. او خود را چون پرنده (بلبل بستان) می‌داند و می‌گوید: من از رنگ گل‌های (تجلی خداوند) روی شاخه جان می‌گیرم و میل و خواسته‌ام به گل بیشتر می‌شود. من در مقابل خداوند بسیار کم‌ارزشم؛ ولی او به من توجه کرد که مرا بین این همه نعمت و زیبایی قرار داده است.

7ـ2 درحال خواندن (طلب عشق، ذکر و تسبیح، ناله و زاری، فراق یار)

بشنو ز گلشن رازها بی‌حرف و بی‌آوازها
	برساخت بلبل سازها گر فهم آن دستان 10 کنیم
		(همان: 520)

در گلشن سعی‌ کن رازهای گفته‌شدة بی‌گفت‌و‌شنودِ بین گل و بلبل را بفهمی؛ گاهی زبان اشارت پر از رمز و راز است و بدون گفت‌وگو به طرف مقابل منتقل‌ می‌شود.

گل داند و بلبل مُعَربَد 11		رازی که میان گلسِتان گفت
		(همان: 141)

میان عارف و خداوند رابطه و سخن‌گفتنی متداول است که برای همه فهم‌پذیر نیست. درست است که بلبل در میان گلستان بسیار آواز و نغمه سر می‌دهد، ولی با گل از بی‌نشان‌ها و رازها سخن می‌گوید.

بلبلان ذکر و تسبیح اندرو		خوش‌سرایان در چمن بر طرف جو
		(مولوی، 1376، د 2: 285)

هنرمند عارف روح خود را در قالب مرغی می‌داند که به شوق دیدار معشوق خویش آنچنان روی شاخسار گل‌های بوستان، که جلوه‌ای از اوست، آواز سر می‌دهد و تسبیح می‌گوید تا گل تبسم‌ کند و راز غنچه‌های گل از نهادشان برملا شود.

بلبل مست تا به کی ناله کنی زِ ماهِ دی		ذکرِ جفا بس است هی، شکرکن، از وفا بگو
جزو بهل ز کل بگو، خاربهل ز گل بگو		درگذر از صفات او، ذات نگر، خدا بگو
		(مولوی، 1370: 805)

اشاره به سالکینی دارد که در میانة راه سلوک گله و شکایت دارند که چرا به درگاه الهی پذیرفته نمی‌شوند و نمی‌دانند که هنوز به مرتبة لازم نرسیده‌اند؛ مثل بلبلی که پیوسته از سختی سرما و زمستان و نبود گل و گلزار شکایت می‌کند و ناله سر می‌دهد.

7ـ3 در حالت خواب (مشاهده)

عاشقان نقش خیال تو چو بینند به خواب		ای بسا سیل که از دیدة گریان آرند
		(همان: 299)
با خود آمد، گفت: ای بحرِ خوشی		ای نهاده هوش‌ها در بیهوشی
		(مولوی، 1376، د 6: 1077)

شهدادی در کتاب گل و مرغ دریچه‌ای بر زیبایی‌شناسی ایرانی بر این باور است که مفهوم کلمه‌های سکر، جذبه و فنا در متن‌های عرفانی همان آزادشدن ذهن از محرک‌های حسی است که در جهان و دنیای محسوس به‌سادگی دیده نمی‌شود؛ بلکه پس از بستن چشم بر روی دنیا (از راه خاموش‌کردن جمیع هوس‌ها، میل‌ها، اراده و تعینات شخصی) امکان دیدن یا اتصال با آن مقصود مقدس پیش ‌می‌آید (شهدادی، 1384: 111). اغلب هنگام خواب، پیام‌های عالم غیب به‌صورت رؤیا به ما می‌رسد؛ بنابراین آگاهی ‌الهی (هوش) هنگام ناآگاهی (بیهوشی، خواب) حاصل می‌شود (سیاح‌زاده، 1396: 2309).

7ـ4 درحال شکار پروانه یا سایر حشرات

کسی که جغدصفت شد در این جهان خراب
	ز بلبلان بِبُرید و به گلسِتان نرسد
علف مده حس خود را در این مکان ز بتان
	که حس چو گشت مکانی 12 به لامکان نرسد
		(مولوی، 1370: 339)

مولانا با تشبیهی عالی خطاب به اصحاب قیل و قال (نماد پرندگانی که به‌جای توجه ‌به گل، مشغول شکار حشره‌ای بی ارزش‌اند) می‌گوید حس خود را سرگرم محرک‌های این‌جهانی نکن تا آمادة دریافت اسرار عالم معنی شوی و مانند اصحاب کشف‌وحال که رایحة حقیقت را با مشام دل می‌شنوند، به لامکان برسی. جغدان کسانی هستند که وابستة مادّیات دنیا شده‌اند و به این عالم بسنده کرده‌اند؛ بلبلان هوای آن‌جهانی در سر دارند و می‌خواهند به جایگاه واقعی‌شان برسند که همانا حضور در بارگاه خداوند (گلستانی در لامکان) است.

7ـ5 مرغ روی شاخة گل سرخ

نگارگر به آن مرتبه‌ای از فکر و اندیشه رسیده ‌است که با وصف طبیعت (گل و بوته) می‌خواهد بهشت ازلی را به نمایش ‌بگذارد؛ آنچه در ادبیاتِ ما به چمن، بوستان، گلشن و باغ مشهور است. او در این باغ، روح و دل خود را چون مرغان خوش‌الحان می‌داند و آرزوی پرواز بدان مأوا را در سر می‌پروراند (اسکندرپور خرّمی، 1383: مقدمه ‌ط).

میان باغ گل سرخ‌های‌وهو دارد		که بو کنید دهان مرا چه بودارد
به باغ خود همه مستند لیک نی چون گل		که هریکی به قدح خورد و او سبو دارد
		(مولوی، 1370: 349)

گل سرخ که اصلی‌ترین جایگاه در تصویر گل و مرغ است، تجلی زیبایی‌های خداوند است و از منبع اصلی وجود جان ‌می‌گیرد؛ بنابراین بلبل با هم‌جواری او می‌خواهد به منبع الهی وصل‌ شود و به وحدت برسد.

7ـ6 شاخة گل زنبق

سوسن زبان گشاده و گفته به گوش سرو		اسرار عشق بلبل و حسنِ خصال گل
		(همان: 505)

در اغلب تصاویر عرفانی نگارگری (گل و مرغ) گل زنبق بسیار دیده می‌شود؛ اما در اشعار عرفانی نشانی از گل زنبق نمی‌بینیم و ویژگی‌های منحصربه‌فرد زنبق را همیشه برای گل سوسن در نظر گرفته‌اند.

با توجه به تحقیقاتی که شهدادی در کتاب گل و مرغ ارائه کرده ‌است، وی گل زنبق را همان گل سوسن می‌داند. در فرهنگ بزرگ جامع نوین عربی ـ فارسی نیز نوشته شده است: زنبق گیاهی است دارای گل خوشبوی که آن را گل سوسن نامند (شهدادی، 1384: 150).

شباهت شکل ظاهری گلبرگ‌های پایینی زنبق بسیار شبیه به زبان انسان است و مثل این است که چند زبان دارد؛ پس می‌تواند با گل سوسن که به صد زبان داشتن در ادبیات معروف است، هم‌معنی باشد؛ بنابراین این‌همانی گل زنبق و سوسن، ما را بر آن ‌می‌دارد که این فرضیه را راحت‌تر بپذیریم.

به بلبل گفت گل بنگر به سوی سوسن اخضر 13
	که گرچه صدزبان دارد صبور و رازدار آمد
	(مولوی، 1370: 219)

 

تصویر شمارة 9: گل زنبق، محمد هادی، قرن سیزدهم هجری‌ قمری (شهدادی، 1384: 151)

در گذشته گل سوسن به سوسن آسمانی معروف ‌بوده ‌است و صفت آسمانی را به‌دلیل رنگ نیلی و کبود آن به ‌کار می‌بردند. رنگ بنفش در نگاه هنرمندان رنگ رمز و راز است و سوسن با رنگ نیلی همان خصوصیت رازداری و خموش‌بودن را با خود دارد (رک. تصویر شمارة 9). سوسن در ادبیات نماد عارف خاموش است؛ با اینکه صد زبان دارد، سکوت را برمی‌گزیند. نماد مردان الهی است که حقایقی را می‌دانند، اما لب به سخن نمی‌گشایند و سکوت را ترجیح ‌می‌دهند.

در ادبیات برای رسیدن به تمرکز، مشاهدة عوالم دیگر و دریافت تجلیات آن‌جهانی، انسان‌ها را به سکوت و خلوت‌گزینی دعوت می‌کنند و گل سوسن صدزبان (که گویاتر از همه است و حقایق باغ الهی را می‌داند، اما سکوت اختیار کرده است) را برایش مثال می‌زنند. انسان‌هایی که با وجود دانایی معمولاً کم‌حرف‌اند و ترجیح می‌دهند دانسته‌های خود را با عوام در میان نگذارند؛ رازداری، وقار و متانت آنها در بین عامة مردم بارز است.

7ـ7 اهمیت گل نسبت‌به مرغ

لیک ز گل گویْ که همرنگ اوست		جمله ز بو گو که پری است یار
		(مولوی، 1370: 439)

مولانا مانند آن بلبل که گل را می‌بیند و به ترانه و آواز می‌پردازد، اغلب در مقام عاشق و نیازمند محبت گل (منبع الهام، شمس، خداوند) بوده است و می‌گوید این دنیا را رها کن؛ از گل بگو که آن‌جهانی است و همرنگ صفات حق ‌تعالی است.

بلبل با درخت گل گوید: چیست در دلت؟		این دم در میان بنه نیست کسی تویی و ما
گوید تا تو با تویی هیچ مدار این طمع		جهد نمای تا بری رخت تویی از این سرا
		(همان: 23)

بلبل هنوز به مرتبة گل نرسیده است و ادعای منیّت دارد. گل به او هشدار می‌دهد تا زمانی که وجود خود را غرق در وجود یار نبینی و یکی‌شدن با معبود را باور نداشته باشی، توقع نداشته باش که برایت از اسرار باغ الهی بگویم؛ چون هنوز به آن مرحله نرسیده‌ای.

گل آن جهانیست نگنجد در این جهان		در عالم خیال چه گنجد خیال گل
		(همان: 505)

در اشعار مولانا مراد از «گل»، تجلیات جمالیة الهی است؛ پس به عالم معنی مربوط می‌شود.

بلبل از عشق ز گل بوسه طمع‌ کرد و بگفت		بشکن شاخ نبات و دل ما را مشکن
گفت گل راز من اندرخور طفلان نبود		بچه را ابجد و هوز به و حطی کلمن 14
		(همان: 745)

در گفت‌وگوی بین گل و بلبل، هنوز گل، بلبل را درخور خود نمی‌داند و به او می‌گوید بهتر است بیشتر بکوشی تا جلب توجه کنی؛ تو درحد کودکان، معلومات آن‌جهانی داری.

7ـ8 تنوع و تعداد بیشتر گل‌ها و پرندگان در ترکیب‌بندی

گل جمال افروخته‌ست و مرغ قولْ 15 آموخته‌ست		بی‌صبا جنبش‌ندارند هین صبا را تازه کن
سرو سوسن را همی‌گوید زبان را برگشا		سنبله با لاله می‌گوید وفا را تازه ‌کن
از گل سوری قیام و از بنفشه بین رکوع		برگ رَز اندر سجود آمد صلا را تازه‌ کن
نرگس آمد سوی بلبل خفته چشمک می‌زند		کاندرآ، اندر نوا، عشق و هوا را تازه‌ کن
وان سه ‌برگ 16 و آن سمن 17 وان یاسمین 18 گویند نی		در خموشی کیمیا بین کیمیا را تازه ‌کن
		(همان: 732)

سجود و رکوع و قیام به این معنی است که عناصر طبیعت درحال تسبیح خالق‌اند. همة آنچه در باغ است درحال گفت‌وگو، تکاپو، جنب‌و‌جوش و شادی به‌دلیل آمدن بهارند؛ اما مولانا همه را به سکوت فرامی‌خواند و می‌گوید در خاموشی کیمیایی پیدا می‌کنی که با کشف آن، جانت همچون بهار تازه می‌شود. یاسمن شاعر را به یاد فراق و جدایی از معشوقش می‌افکند؛ زیرا با توجه به نامش (یأس‌من) از نومیدیش سخن می‌گوید. بنفشه در جامة کبود خویش، مانند صوفی، در گوشه‌ای نشسته و سر بر «زانوی ‌تفکر» فروبرده است یا بر سجادة سبز چمن در عبادت به رکوعی دائمی درآمده است؛ در این ابیات برگ درخت انگور (رز) که به‌شکل کف دست انسان است، یادآور دعاکردن و قنوت است.

 

8ـ بحث و تحلیل

مولانا برای انتقال اندیشه‌های ماورایی خود به‌ خواننده، دست به دامن طبیعت می‌شود تا با استفاده از عناصر ملموس بتواند افکار و اندیشه‌های عرفانی خود را به ‌تصویر بکشد (شفیعی‌کدکنی، 1388: 91). او ورای هرآنچه در طبیعت می‌بیند، مفهومی والاتر را می‌نگرد. با توجه ‌به بررسی‌های صورت‌گرفته، پرنده در اشعار مولانا نماد عاشق و تجلی روح اوست که در طلب عشق به ذکر و نیایش به درگاه احدیّت مشغول بوده است و در جایگاه نیاز دیده می‌شود. گاه به جهان مادّی دل بسته و گاه چشم از محسوسات بسته است و غرق دنیای معنوی و آمادة دریافت اسرار می‌شود. گل سرخ تجلی معشوق، بهشت ازلی و جلوه و مظهر خداست و در جایگاه ناز و استغنا قرار دارد.

در دورة قاجار گرایش افکار مردم و هنرمندان به مطالعة متون مذهبی و عرفانی مثل اشعار عطار و مولانا دیده ‌می‌شود؛ به همین سبب نگارگران با تأثیر از مطالعة این مضامین، گل سرخ را نمادی از جلوة حق و بلبل را نماد روح انسان نشان داده‌اند که در فکر بازگشت به مأوای حقیقی در عالم قدس است. آنها پرندگان مفهومی را به‌دلیل اهمیت کمترشان، بر روی شاخة گل سرخ در اندازه‌ای کوچک‌تر و کمرنگ‌تر نسبت‌به گل، به‌ تصویر کشیده‌اند. همچنین تصاویر خلق‌شده در این دوره پرکارتر از دوره‌های قبل با تعداد و تنوع بیشترِ عناصر طبیعی دیده می‌شود. گویی نگارگر قطعه‌ای از بهشت یا باغی بزرگ را به ‌نمایش‌ گذاشته است که همة عناصر موجود در آن زنده‌اند و دنیای مثالی را می‌بیند که مأوای روح است و روزی در آن به آرامش خواهد رسید (رک. جدول شمارة 1).

جدول شمارة 1: تحلیل رابطة عناصر گل و مرغ در نگارگری عصر قاجار با عرفان مولانا (نگارندگان، 1399)

ردیف	حالت‌های تصویرسازی‌‌شده از گل و مرغ قاجار	رابطة گل و مرغ در نگارگری دوره قاجار	رابطة گل و مرغ در اشعار عارفانه مولانا	نمونة نگارة گل و مرغ
1	نشسته و کم‌تحرک	نماد عاشق و تجلی روح	رنگ شاخ گل او برگ من است زانک من بلبل آن بستانم نظری هست ملک را بر من گرچه با خاک زمین یکسانم
2	درحال‌ خواندن (طلب ‌عشق، ذکر و تسبیح، ناله، فراق‌ یار)	نماد عناصر تسبیح‌گوی طبیعت، عاشقان	بشنو ز گلشن رازها بی‌حرف و بی‌آوازها برساخت بلبل سازها گر فهم آن دستان کنیم
3	در حالت خواب	چشم‌بستن بر جهان مادی ـ دریافت اسرار آن جهانی	با خود آمد، گفت: ای بحرِ خوشی ای نهاده هوش‌ها در بیهُشی
4	درحال شکار پروانه	نماد سالکین اهل قیل و قال	میل جان اندر ترقی و شرف میل تن در کسب و اسباب علف
5	مرغ روی شاخة گل سرخ	تصویر بهشت ازلی، گل سرخ تجلی خداوند	میان باغ گل سرخ‌ های‌‌و‌هو دارد که بو کنید دهان مرا چه بو دارد به باغ خود همه مست‌اند لیک نی چون گل که هریکی به قدح خورد و او سبو دارد
6	تک شاخة گل (زنبق)	رنگ سیاه در گل مفهوم مطلق‌بودن ذات حق باری تعالی	سوسن زبان گشاده و گفته به گوش سرو اسرار عشق بلبل و حسنِ خصال گل
7	اهمیت گل نسبت‌به مرغ	اندازة گل بزرگ‌تر، برای نشان‌دادن اهمیت جلوة حق (معشوق) نسبت‌به پرنده (عاشق)	بلبل از عشق ز گل بوسه طمع کرد و بگفت بشکن شاخ نبات و دل ما را مشکن گفت گل راز من اندر خور طفلان نبود بچه را ابجد و هوز به و حطی کلمن

 

9ـ نتیجه‌گیری

نگارگری گل و مرغ به تعبیری شعر گل‌هاست. از نظر نقاشان، مرغ نماد روح انسانی است؛ این جهان، حکم قفس او و همة تلاشش برای رسیدن به عالم ملکوت است. گل سرخ به‌نشانة معشوق، ذات باری تعالی، تمثیل بهشت و انسان کامل به نمایش درآمده ‌است. در اشعار فارسی نیز گل همه ناز و بلبل همه نیاز است که در جست‌وجوی معشوق و درحقیقت گل ازلی است. در نگاره‌های هنر اسلامی بین تصاویر و شعر عرفانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. در دورة قاجار با رواج داستان‌ها و متون عرفانی (مثل داستان شیخ ‌صنعان عطار و مثنوی مولوی) نیز با گرایش افکار مردم و هنرمندان به این مضامین، نقاشان گل و مرغ درپی کشف این معانی و مفاهیم از جهان تخیل و تمثیل شاعر عرفانی برآمدند تا با تأثیر از این فضاها تصاویر نابی را خلق کننند. درنتیجه نقاشی‌هایی سراسر رمز و معنا را بر بسیاری از وسایل روزمره مثل قلمدان، قاب‌ آیینه، جلد متون مذهبی (قرآن و ادعیه) ظروف، دیوار و سقف بناها می‌توان ‌دید.

در شعر مولانا، باغ جان به باغ طبیعت می‌پیوندد و تصاویر این جهانی او تأویلی آن‌جهانی می‌یابد. منظور او از باغ، مأوای روحِ درقفس‌مانده است و باغ این‌جهانی پرتویی از باغ عالم ملکوت و مثال است. یکی از مهم‌ترین معانی نمادین پرنده، روح یا جان است بدین‌ معنا که روح پیوسته در تلاش است به‌سوی عالم افلاک (موطن اصلی) به ‌پرواز درآید. این مرغ عاشق در خیالِ وصال گل آواز می‌خواند تا گل سرخ چهره بنماید و جان او را راهی عالم معنا کند. از نظر او گل نماد عشقی آن‌جهانی (خدا) است که انسان (مرغ ـ روح) را به اصل وجود خود رهنمون می‌کند. او معتقد است هریک از اجزای طبیعت تجلی حضور خداست و هنر را محاکات از عالم مُثل و تداعی خاطرات بهشت می‌داند؛ بنابراین فرضیة بیان‌شده در ابتدای مقاله اثبات‌پذیر است.

 

یادداشت‌ها

1. در شماری از آثار گل و مرغ لطفعلی‌شیرازی، مرغ، پروانة شکارشده‌ای را با نوک گرفته ‌است یا قصد شکارش را دارد که اصطلاحاً آن را گرفت‌وگیر می‌نامند. در این نقش‌ها همیشه حیوان یا مرغ پیروز، به مفهوم پیروزی زندگی در انتهای این کشمکش و دگرگونی نیستی به هستی است (شهدادی، 1384: 6‑132).
2. مولانا مرغ نانی را در مقابل مرغ آبی قرار داده است.
3. فرورفته در آب و غوطه‌ور.
4. چالاک.
5. نمادهای فرهنگی برای توضیح حقایق جاودانه به‌ کار می‌روند؛ چون تحولات متعددی را پشت‌سر گذاشته و فرایند تحولاتشان کمابیش وارد ناخودآگاه شده است، جوامع متمدن آنها را به‌صورت نمایه‌های جمعی پذیرفته است (صرفی، 1386: 58).
6. نمادپردازی‌های فرارونده (تصاویر ملموس) بیانگر دنیای معنوی و حقیقی است که دنیای واقع در مقایسه با آن تنها نمودی ناقص به شمار می‌آید؛ زیرا هدف آن رسیدن به فراسوی واقعیت است (همان).
7. تهیدست؛ درویش.
8. میل و آرزو؛ ساز و نغمه؛ اسباب.
9. خاک‌شدن: کنایه از خویشتن را هیچ و ناچیز پنداشتن.
10. دَستان: مخفف داستان؛ حکایت و اخبار؛ سرود و نغمه؛ آواز؛ مکر و حیله و تزویر.
11. بدخو؛ کسی که بدمستی کند و عربده بکشد؛ جنگجو.
12. این جهانی؛ مادّی
13. اخضر به معنی سبز است و زمانی که صفتی برای آسمان می‌آید کبود، نیلگون و آبی معنی می‌شود (دهخدا، 1377: ذیل اخضر).
14. اَبْجَدْ، هَوَّزْ، حُطّی، کَلَمَنْ، سَعْفَصْ، قَرَشَتْ حروف بیست‌و‌دوگانة سامی ـ عربی (حروف الفبای مردم فنیقیه) بوده است.
15. ترانه؛ تصنیف؛ کلام؛ سخن.
16. گل سفید خوشبو که سه برگ دارد. بعضی به سرخی مایل است (فرهنگ رشیدی)؛ شبدر؛ گلی است در خراسان که گلی ریز و وحشی است به نام سه بلوک.
17. نام گلی است سپید و خوشبوی (صحاح الفرس)؛ یاس سفید را گویند.
18. گلهایش درشت، معطر و به رنگ‌های سفید، زرد یا قرمز است؛ غالباً از گل‌های گونه‌های معطر آن در عطرسازی استفاده می‌کنند.

تعداد مشاهده مقاله: 972

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 152