بررسی معنایی افعال وجهی در زبان فارسی امروز از دیدگاه رده‌شناسی

1. مقدمه

 وجهیت[1] مقوله­ای است که توجۀ زبان­شناسان را از منظرهای متفاوت به خود جلب کرده است. با این­حال گفته می­شود که ارائۀ تعریف همه­گیر، مشخص و روشنی از وجهیت دشوار است. بنا براین تعاریف و دسته­بندی­های متفاوتی از وجهیت ارائه شده است. برای مثال بای­بی^[2] و همکاران (1994) وجهیت را به نگرش گوینده در مورد آن­چه گفته می­شود ارتباط می­دهند. برخی نیز چون هلیدی[3] (1970:249) بخشی از وجهیت را در ارتباط با گوینده و چگونگی ارزیابی او از امکان، احتمال یا قطعیت وقوع رویداد می­دانند و بخشی از آن را به توانایی، اجبار یا مجوز انجام عمل یا وقوع رویداد نسبت می­دهند که این تفکیک به نوعی بعدها در قالب دسته بندی مشارک-درونی[4] یا مشارک -بیرونی[5] در آثار دیگران ظاهر شده است.

وجهیت می­تواند در بخش­های نحوی- ساخت­واژی/ واژگانی زبان در قالب افعال وجهی، واژه بست­ها، وجهیت­نماها[6]، قیدها، صفات یا ترکیبی از این موارد بازنمایی شود؛ بنابر این حوزۀ گسترده­ای را دربر می­گیرد.

پالمر[7] (2001:1) وجهیت را «مقولۀ دستوری بینازبانی معتبری می­داند که می­تواند موضوع مطالعه رده­شناختی قرار بگیرد». در این پژوهش وجهیت از منظر معنایی با استفاده از یافته­های رده­شناختی بررسی می­شود؛ از آنجا که بازنمایی وجهیت در زبان­ها حوزۀ وسیعی را در نحو و ساخت­واژه دربرمی­گیرد، این پژوهش تنها به افعال وجهی که در فارسی از عناصر مهم نشان­دهندۀ وجهیت هستند، محدود خواهد بود.

سوال­های تحقیق بدین قرار است:

- نگاشت معنایی افعال وجهی فارسی امروز بر روی فضای مفهومی وجهیت ناوز(2008) به چه صورت است؟

- آیا اصل رده شناختی­ای که ناوز (2008) ذکر کرده، در خصوص معانی افعال وجهی فارسی امروز صادق است؟

 

2. پیشینه

در این بخش نخست برخی چارچوب­های معنایی رده­شناختی در خصوص وجهیت مطرح شده و سپس به بررسی پیشینۀ بررسی افعال وجهی در زبان فارسی پرداخته می­شود.

یکی از دسته­بندی­های مورد توجه در خصوص بررسی معنایی وجهیت متعلق به پالمر است که در آثار (1997) و (2001) ارائه شده است. پالمر در (1997) وجهیت را در سه دسته قابل بررسی می­داند: معرفتی[8]، الزامی[9] و پویا[10]. وی دو درجۀ امکان[11] و ضرورت[12] برای آنها قائل می­شود. بدین ترتیب شش امکان به­وجود می­آید: وجهیت معرفتی ممکن، وجهیت معرفتی لازم، وجهیت الزامی ممکن، وجهیت الزامی لازم، وجهیت پویای ممکن و وجهیت پویای لازم. از نظر او وجهیت معرفتی با دو نوع دیگر تفاوت دارد؛ چه، وجهیت معرفتی مربوط به گزاره­هاست نه کنش­ها یا رویداها. به عقیدۀ پالمر وجهیت الزامی ضرورتاً جنبۀ کنشی دارد. وی این وجهیت را گفتمان­محور  برمی­شمرد و بر آن است که این وجهیت هم گوینده و هم مخاطب را شامل می­شود. پالمر عنوان می­کند که با استفاده از این وجهیت، گوینده عملاً اجازه می­دهد، اجبار می­کند، قول می­دهد و تهدید می­کند. وی همچنین بر آن است که وجهیت پویا با توانایی و خواست فاعل ارتباط داشته و دارای دو زیرمجموعۀ خنثی  و فاعل­محور  است. کاربرد خنثی نشان­دهندۀ امکان وقوع رویداد است و در جمله­هایی که فاعل غیرشخصی حضور دارد یا جمله مجهول است، خود را روشن­تر نشان می­دهد. به عقیدۀ وی نوع دیگر امکان پویا بیان­گر توانایی فاعل در انجام کنش است. امکان پویا همچنین می­تواند برای بیان معنای ضمنی مثلاً برای ارائۀ پیشنهاد نیز به­کار رود.

پالمر (2001) در وهلۀ اول بین وجهیت گزاره­ای[13] و رویدادی[14] تفاوت قائل می­شود و سپس  وجهیت گزاره­ای را به دو دستۀ گواه­نما[15] و معرفتی و وجهیت رویدادی را نیز به دو دستۀ الزامی و پویا تقسیم می­کند. در این تقسیم­بندی وی تفاوتی را که بین وجهیت معرفتی با دو نوع دیگر قائل بود، با جدا ساختن و قرار دادن آن در دسته­ای متمایز به­روشنی نشان می­دهد. هر یک از این دسته­ها خود به زیردسته­هایی تقسیم می­شوند. در زیر نظام وجهیتی پالمر (2001) در جدولی نشان داده شده است:

 

جدول 1- نظام وجهیتی پالمر (2001)

Table 1- Modality Framework of Palmer (2001)

وجهیت رویدادی			وجهیت گزاره ای
پویا	الزامی		گواه نما	معرفتی
توانمندانه[16]	اجازه ای [17]		گزارشی[18]	حدسی[19]
ارادی[20]	اجباری [21]		حسی[22]	قیاسی[23]
	تعهدی[24]			فرضی[25]

 

چارچوب دیگری که برای بررسی معنایی وجهیت در زبان­های دنیا ارائه شده، متعلق به هنگولد[26]( 2004) است. او بر اساس دو عامل هدف ارزیابی[27] و حوزۀ ارزیابی[28] دو دسته­بندی ارائه می­کند. دسته­بندی او بر اساس هدف ارزیابی به این صورت است:

• وجهیت مشارک-محور
• وجهیت رویداد-محور
• وجهیت گزاره-محور

و بر اساس حوزۀ ارزیابی به این­گونه است:

• توانمندانه[29]، تکلیفی،ارادی[30]، معرفتی، گواه­نما

 

جدول 2- چارچوب رده­شناختی  وجهیت هنگولد (2002)

Table 2- Typological Framework of Modality (Hengeveld, 2004)

 

هدف
گزاره	رویداد	مشارک	حوزه
-	+	+	توانمندانه
-	+	+	الزامی
+	+	+	ارادی
+	+	-	معرفتی
+	-	-	گواه نما

 

چارچوب بعدی متعلق به ون در آئوورا و پلانگین[31] (1998) است. این چارچوب را با این­که قدیمی­تر است در آخر بیان کرده­ایم، زیرا چارچوب این پژوهش که متعلق به ناوز(Nauze, 2008)  است، از این چارچوب گرفته شده است. این دو پژوهشگر بر اساس دو درجۀ امکان و ضرورت دو دسته­بندی کلی ارائه می­کنند که عبارتند از: امکان غیرمعرفتی و امکان معرفتی. سپس در زیرمجموعۀ امکان غیرمعرفتی دسته­بندی مشارک- درونی و مشارک- بیرونی را ارائه کرده و در نهایت در زیر دستۀ مشارک- بیرونی دو دستۀ غیر الزامی و الزامی ممکن را مطرح می­سازند. نظرات آنها را در شکل زیر می­توان جمع­بندی کرد:

 

جدول 3- چارچوب رده­شناختی وجهیت ون در آئوورا و پلانگین (1998)

Table 3- Typological framework of modality (Van Der Auwera & Plungian, 1998)

امکان/ضرورت
امکان معرفتی			امکان غیرمعرفتی
		مشارک-بیرونی			مشارک - درونی
غیر الزامی
الزامی ممکن

 

چنان­که پیش­تر گفته شد، افعال وجهی یک نوع از انواع بازنمایی وجهیت در زبان­های دنیا به­شمار می­روند. افعال وجهی در فارسی امروز در آثار مختلفی بررسی شده­اند که به برخی از آنها اشاره می­شود.

اخلاقی (1386) به بررسی سه فعل وجهی «بایستن»، «شدن» و «توانستن» پرداخته است. وی در این بررسی به این نتیجه می­رسد که فعل «بایستن» تنها فعلی است که بیان­کنندۀ درجۀ الزام در هر سه وجه معرفتی، الزامی و پویا است و درجۀ امکان توسط دو فعل دیگر بیان می­شود. عموزاده و رضایی (1389) به بررسی و تحلیل شواهدی از زبان فارسی معاصر پرداخته و برخی از ابعاد معناشناختی و کاربردشناختی «باید» را مطالعه کرده­اند. نقی­زاده و همکاران (1390) مفهوم ذهنیت در فعل­های زبان فارسی را بررسی کرده­اند. بر اساس این پژوهش، مرز بین عینیت و ذهنیت در فعل­های وجهی کاملاً مشخص نیست و  این دو از یکدیگر تفکیک­ناپذیرند. همچنین درک جامع و کامل مفهوم عبارت­های وجهی محصول یکپارچگی عناصر بافتی و دانش دایره­المعارفی ما از جهان خارج است. رحیمیان و عموزاده (1392) فعل­های وجهی فارسی را از دو جنبۀ درجه و نوع بررسی کرده­اند. بر اساس این پژوهش «باید» برای بیان سه درجه از وجهیت معرفتی، دو درجه از وجهیت پویا و یک درجه از وجهیت الزامی و «شدن» و «توانستن» نیز برای بیان دو درجه از وجهیت الزامی و یک درجه از وجهیت پویا به­کار می­روند. همایون­فر (1392) به بررسی دستوری­شدگی فعل­های وجهی در زبان فارسی پرداخته و نشان می­دهد که هر یک از این فعل­ها چه درجه و میزانی از دستوری­شدگی را طی کرده­اند. متولیان نائینی (1397) به بازنمایی نحوی فعل­های «خواستن» و «توانستن» پرداخته است. وی به این نتیجه می­رسد که در زبان فارسی فعل­های وجهی+ گزاره­ای چه معرفتی باشند چه غیرمعرفتی و چه +درونی باشند و چه –درونی، ارتقایی بوده و فعل­های وجهی– گزاره­ای کنترلی هستند. طالقانی (2008) به بررسی نظام فعلی در زبان فارسی بر اساس تعامل عملگرهایی همچون وجهیت، زمان، نمود و نفی در زبان فارسی پرداخته است. وی به این نتیجه می­رسد که میان ساختار نحوی فعل­های وجهی و خوانش­های ریشه­ای و معرفتی آنها انطباق دقیق وجود نداشته و از دیدگاه نحوی نیز تمایزی میان خوانش ریشه­ای و معرفتی فعل­های وجهی دیده نمی­شود. عبدی (1400) در رسالۀ دکتری خود به تأثیر عامل بسامد بر شکل­گیری افعال معین  بیانگر نمود، وجهیت و زمان در زبان فارسی نو می­پردازد. تحقیق او متون نوشتاری فارسی نو متقدم و متون نوشتاری و داده­های گفتاری فارسی معاصر را دربر می­گیرد. نتیجۀ تحقیق وی نشان می­دهد که بر شمار فعل­های معین در طول زمان در فارسی نو افزوده شده و البته افعال از پیش­موجود چندنقشی شده­اند. بر اساس یافتۀ این پژوهش در حال حاضر افعال وجهی بر اساس بسامد در نوشتار فارسی  به این قرارند (عبدی 1400:126):

بایستن > توانستن > خواستن  > شدن > گذاشتن/خوردن

نشانۀ > بیانگر آن است که مؤلفۀ سمت راست از بسامد بالاتری برخوردار است.

  و بسامد افعال وجهی در پیکرۀ گفتاری فارسی امروز به قرار زیر است (ص.133):

بایستن > خواستن  >  توانستن >  شدن >  گذاشتن/خوردن

به این ترتیب پربسامدترین افعال وجهی فارسی امروز سه فعل «بایستن»، «توانستن» و «خواستن» هستند.

                                                                        

3. چارچوب نظری پژوهش:

چنان­که پیش­تر گفته شد چارچوب این پژوهش که متعلق به ناوز (2008) است، برگرفته از دسته­بندی ون در آئوورا و پلانگین (1998) است. دسته­بندی این محقق در شکل زیر قابل مشاهده است:

 

جدول 4- چارچوب  رده­شناختی وجهیت ناوز (2008)

Table 4- Typological Framework of Modality (Nauze, 2008)

معرفتی	مشارک-بیرونی		مشارک-درونی
	هدف-محور[32]	الزامی
امکان	امکان	اجازه	توانایی
ضرورت	ضرورت	اجبار	ایجاب[33]

بر اساس این چارچوب دو درجۀ امکان و ضرورت همچون چارچوب پالمر برای تمام معانی وجهی وجود دارد. همچنین متغیر دیگر دخیل در این دسته­بندی نوع مشارک است که می­تواند درونی یا بیرونی باشد. در چارچوب ناوز نیز وجهیت معرفتی با دیگر انواع متفاوت است، زیرا در مورد آن نوع مشارک مطرح نیست.

بر اساس یافته­های رده­شناختی از زبان­های مختلف، ناوز (2008:28) فضای مفهومی وجهیت را در زبان­های دنیا به صورت زیر نشان می­دهد:

 

 

شکل 1- فضای مفهومی وجهیت (Nauze, 2008)

Fig 1-Conceptual Space of Modality (Nauze, 2008)

 

در این شکل گزینه­های مطرح­شده بیانگر معنا برای انواع وجهیت هستند، نه صرفاً افعال وجهی. خطوط بین گزینه­ها نشان می­دهد که بین آنها بر روی محور افقی یا عمودی ارتباط وجود دارد. طبق یک همگانی رده­شناختی در خصوص وجهیت:

هر عنصر وجهی فقط می­تواند بیش از یک معنا بر روی یکی از محورهای فضای مفهومی داشته باشد؛ یعنی عناصر وجهی یا بر روی محور افقی متفاوتند که چند معنایی­شان را نشان می­دهد، یا بر روی محور عمودی از هم متمایزند که امکان و ضرورت را مطرح می­کند (Nauze, 2008:222).

ناوز (2008) این فضای مفهومی وجهیت را با چارچوب خود به شکل زیر ترکیب می­کند:

 

 

شکل 2- ترکیب فضای مفهومی وجهیت و چارچوب ناوز (2008)

Fig 2- Combination of Conceptual Space of Modality & Nauze framework (Nauze, 2008)

در این پژوهش تلاش خواهیم کرد بر روی فضای مفهومی فوق، نگاشت معنایی افعال وجهی فارسی امروز را مشخص کنیم.

4. روش پژوهش

تاکنون افعال وجهی  فارسی از منظر رده شناسی بررسی نشده­اند؛ حال آن­که بررسی­های رده­شناختی وضعیت یک زبان را در مقایسه با زبان­های دیگری که تاکنون مورد بررسی قرار گرفته­اند، مشخص می­کند و در یک تصویر کلی­تر و بزرگ­تر این نوع بررسی­ها تمایلات غالب را از نظر متغیر مشخص­شده در دنیا مشخص می­کند و از رهگذر چنین یافته­هایی می­توان به تلویحات نظری و اصول جهانی دست یافت.  بنابراین ضرورت تحقیق مشخص شد و بر این اساس پژوهش حاضر که  از نوع کیفی و روش آن توصیفی- تحلیلی است، به انجام رسید.  افعال وجهی فارسی امروز که مورد بررسی قرار گرفته­اند چهار فعل «بایستن»، «توانستن»، «خواستن»  و «شدن» هستند که در مورد وجهی بودن آنها توافق نظر در جامعۀ زبان­شناسی ایران وجود دارد.

با توجه به این که فعل «شایستن» ظاهراً امروزه بیشتر به­صورت قید به­کار می­رود، در این پژوهش آن را لحاظ نکرده­ایم. جهت طبیعی بودن داده­ها، نمونه­های کاربرد این افعال را از طریق اینترنت در فضای مجازی جستجو و سپس بر اساس معنای مدنظر در نمونه­ها آنها را دسته­بندی کرده و در فضای مفهومی وجهیت ناوز (2008) قرار داده­ایم. قابل ذکر است که تشخیص معنای افعال در مثال­ها در وهلۀ اول بر اساس شم زبانی نگارندگان انجام گرفته و در مرحلۀ بعد نمونه­ها در اختیار 20 نفر از دانشجویان زبان­شناسی قرار داده شده و از آنها خواسته شده که معنای وجهی افعال وجهی در نمونه­ها را مشخص کنند. انجام مرحلۀ دوم به­جهت اطمینان از تشخیص درست معانی وجهی افعال وجهی انجام گرفته است. در مواردی که اختلاف نظر وجود داشت (البته تعدادشان اندک بود) تحلیل نهایی بر اساس نظر غالب تحلیلگران انجام گرفته است.

 

5. نگاشت معنایی افعال وجهی در زبان فارسی امروز:

در این بخش با ارائۀ نمونه­هایی از کاربرد وجهی افعال در زبان فارسی امروز به تحلیل معنایی آنها می­پردازیم و سپس نگاشت معنایی آنها را بر روی فضای مفهومی ارائه­شده توسط ناوز (2008) مشخص می­کنیم:

«بایستن»:

1) ظاهراً خونه نیست، باید رفته باشه بیرون.

2) دو موردی که امروزه برای شادتر بودن باید بدانید.

3) آنچه شما باید قبل، حین و بعد از زدن واکسن کرونا بدانید.

4) فونداسیون این سازه­ها می­بایست در برابر بارهای سنگین مقاومت داشته باشد. 

5) آیا می­دانستی برای آب­پز کردن تخم شترمرغ بایستی یک ساعت و نیم صبر کرد؟

6) برای رسیدن به اهداف متعالی باید از خودگذشتگی کنی.

7) می­باید قبلش بهم می­گفتی.

در جملۀ (1) که مصداق وجهیت معرفتی ضروری است، گوینده بر اساس حدس و گمان خود یا شواهدی که در جمله بیان نشده، به این نتیجه می­رسد که فرد موردنظر در خانه حضور ندارد. جمله­های (2) تا (5) مصداق وجهیت پویای ضروری به­شمار می­روند که مشارک درونی دارند. الزامی که در این جمله­ها بیان شده، منشأ تکلیف یا تحمیل ندارد؛ به­عبارتی گوینده آن را تحمیل نمی­کند و صرفاً مربوط به شرایط یا اختیار شنونده یا مخاطب است. جملۀ (6) نمونه­ای از کاربردهای هدف- محور فعل «بایستن» در فارسی امروز است که مشارک بیرونی دارد. در این نمونه رسیدن به اهداف متعالی بسته به از خودگذشتگی است؛ به­عبارتی لازمۀ رسیدن، از خودگذشتگی است. در جملۀ (7) که مصداق وجهیت الزامی ضروری است، گوینده الزام کنشی را که انجام نگرفته، به شنونده یادآور می­شود. حضور «باید» در جمله ‏های فوق نشان از آن دارد که اطمینان گوینده نسبت به گزاره زیاد است؛ به دیگر بیان، دیدگاه گوینده به یقین بسیار نزدیک است.

با توجه به آنچه گفته شد نگاشت معنایی «بایستن» بر روی فضای مفهومی وجهیت ناوز به­صورت زیر خواهد بود:

 

شکل 3- نگاشت معنایی «بایستن»

Fig 3- Semantic Map of bɒyestan

 

همان­طور که مشاهده می شود فعل وجهی «بایستن» در فارسی امروز تنها بر روی محور عمودی ضرورت عمل کرده و بر روی این محور دستخوش تنوع معنایی شده است، به گونه ای که تمام معانی این محور را داراست.

 «توانستن»

9) می­تواند سفر رفته باشد.

10) می­توانید تا هر وقت خواستید اینجا بمانید.

11) ما می­توانیم قهرمان باشیم.

12) آیا می­توان واکسن­هایی تولید کرد که جهت یابند و تکثیر شوند؟

13) کاش می­توانستی درد مرا بفهمی.

14) می­توانی دستت را بالا بیاوری؟

15) برای رفتن به مشهد می تونی از قطار هم استفاده کنی.

در جملۀ (9) که مصداق معرفتی ممکن است، حدس و گمان گوینده در خصوص گزارۀ جمله با بیان فعل وجهی «توانستن» نشان داده شده است. جملۀ (10) مصداق الزامی ممکن است. در این جمله فعل وجهی «توانستن» در معنای «اجازه دادن» به­کار رفته است. در این جمله، گوینده به شنونده اجازۀ انجام کنش را می­دهد. جمله­های (11) تا (14) مصداق وجهیت پویای ممکن هستند. در جمله­های (11) تا (13) از فعل «توانستن» مفهوم «امکان داشتن» برمی­آید. در این جمله­ها وقوع کنش در صورت فراهم بودن شرایط امکان­پذیر خواهد بود. در جملۀ (14) فعل «توانستن» به معنای «توانایی داشتن» بر توانایی فاعل دلالت دارد و به­طور مشخص نشان­دهندۀ قدرت جسمی فاعل است. در جملۀ (15) شاهد کارکرد هدف- محور فعل وجهی «توانستن» هستیم. «می توانی» در این مثال به­نوعی بیانگر پیشنهاد به مخاطب است که به­طور مشخص در چارچوب ناوز ذکر نشده است، بنابراین با کمی اغماض آن را به معنای امکان که بر روی محور عمودی امکان ذیل کارکرد هدف- محور ذکر کرده است، تعبیر می­کنیم.

 در زیر نگاشت معنایی «توانستن» را بر روی فضای مفهومی وجهیت ناوز مشخص می­کنیم:

 

 

 

 

شکل 4- نگاشت معنایی «توانستن»

Fig 4- Semantic Map of tavɒnestan

 

شکل فوق نشان می­دهد که فعل وجهی «توانستن» تنها بر روی محور عمودی امکان عمل کرده و به­لحاظ نوع وجهیت دچار تنوع شده است به صورتی که این فعل وجهی تمام معانی وجهی روی این محور را داراست.

 «خواستن»

 16) من نمی­خواهم آینده را پیش­بینی کنم.  

17) می­خواهم کار جدیدی را شروع کنم.

18) خواستم بهت چیزی نگم.

19) می­خواستی طلسم­شکنی کنی که نشد.

20) صد بار خواستم برم یه چیزی مانع شد.

21) می­خواست نویسنده بشه.

در جمله­های فوق فعل وجهی «خواستن» بسته به بافت جمله در معنای «قصد داشتن، اراده کردن» یا «تمایل داشتن» به­کار رفته است. در این جمله­ها فعل وجهی بیان­گر وجهیت پویای ممکن و نشان­دهندۀ امکان تحقق کنش به­واسطۀ نیروی بالقوۀ کنش­گر(مشارک درونی) است.

در زیر نگاشت معنایی «خواستن» در فارسی امروز را بر روی فضای مفهومی وجهیت ناوز معلوم می­کنیم:

 

 

شکل 5- نگاشت معنایی «خواستن»

Fig 5- Semantic Map of χɒstan

چنان­که از شکل فوق بر می­آید فعل وجهی «خواستن» در فارسی امروز فقط بر روی محور امکان دارای یک معناست و تنوع معنایی ندارد.

«شدن»:

 27) می­شه اینم کار اون باشه.

28) می­شه منم همراهت بیام؟

29) شد من یه چیزی بگم تو خرابم نکنی؟ 

30) این­طور هم می­شود گفت.

31) میشه من یک روز به ماه سفر کنم؟

32) می­شه برای خلاصی از عذاب وجدان هر چیزی رو توجیه کرد.

در جملۀ (27) که مصداق معرفتی ممکن است، فعل وجهی «شدن» نشان­دهندۀ حدس و گمان گوینده دربارۀ گزاره است. جملۀ (28) که مصداق وجهیت الزامی ممکن است، فعل وجهی «شدن» در معنای «اجازه داشتن» به­کار رفته و گوینده با کاربرد این فعل، اجازه­ای را در قالب پرسش مطرح می­کند. در جملۀ (29) که مصداق الزامی ممکن است، فعل وجهی برای بیان درخواست به­کار رفته است. در این جمله که به­صورت پرسشی مطرح شده، منظور از پرسش کسب اطلاع نیست؛ بلکه پرسش به­منظور درخواست غیرمستقیم مطرح شده است. در جمله­ (30) که مصداق پویای ممکن است، فعل وجهی «شدن» بیان­کنندۀ امکان وقوع کنش است. در جمله (31)، «شدن» بیانگر امکان معرفتی ضعیف است. جملۀ (32) بیانگر کارکرد هدف- محور فعل «شدن» است که در مرتبۀ امکان رخ می­دهد.

نگاشت معنایی این فعل بر روی فضای مفهومی وجهیت ناوز به قرار زیر است:

 

شکل 6- نگاشت معنایی «شدن»

Fig 6- Semantic Map of šodan

 

شکل فوق نشان می دهد که فعل وجهی «شدن» در فارسی امروز تنها روی محور امکان دارای چند معناست. در واقع این فعل بر روی محور افقی تمام معانی تعریف­شده را داراست.

 

7. بحث و نتیجه­گیری

در این جستار افعال وجهی فارسی امروز از منظر معنایی بر اساس چارچوب ناوز (2008) بررسی شد. بررسی نگاشت معنایی افعال وجهی فارسی امروز نشان می­دهد که «بایستن» تنها بر روی محور عمودی ضرورت دارای تنوع معنایی است، ولی تمام معانی بر روی این محور را داراست. «توانستن» برعکس، بر روی محور عمودی امکان تمام معانی وجهی فضای مفهومی ناوز را داراست. فعل وجهی «شدن» همچون «توانستن» است و بر روی محور عمودی امکان تمام معانی فضای مفهومی ناوز را پوشش می­دهد. «خواستن» اما نسبت به دیگر افعال تنوع معنایی کمتری دارد و تنها معنای آن، وجهیت پویای مشارک درونی است که بر روی محور امکان قرار دارد. 

به­طور کلی تنوع معانی وجهی افعال وجهی فارسی امروز را به­صورت زیر می­توان نشان داد:

بایستن/ توانستن/ شدن> خواستن

بدین ترتیب «بایستن»، «توانستن» و «شدن» بیشترین معانی وجهی و «خواستن» کمترین معانی وجهی را در فارسی امروز دارا هستند  و از این چهار فعل سه فعل روی محور عمودی امکان دارای معنای وجهی هستند و فقط یک فعل روی محور ضرورت معنای وجهی دارد. بعلاوه از این چهار فعل، دو فعل «بایستن» و «توانستن» در دوره میانه نیز کاربرد وجهی داشته است بنابراین تنوع معانی وجهی­شان در فارسی امروز قابل توجیه است اما دو فعل «شدن» و «خواستن» در دوره میانه کاربرد وجهی نداشته اند. با اینحال فعل «شدن» در فارسی امروز دارای تنوع معنای وجهی است که دلایل آن جای بررسی­های بیشتر دارد اما «خواستن» مثل معادل خود در دوره میانه یعنی «کامستن/kāmistan» فقط یک معنای وجهی روی محور امکان دارد. مقایسه نتایج این تحقیق با نتایج تحقیقات انجام گرفته روی برخی زبانهای دیگر ایرانی چون کردی سورانی(مرادی 1392) و هورامی (نغزگوی کهن و نقشبندی 1395) نشان دهنده تنوع معانی سه فعل «بایستن»، «توانستن» و «شدن» در این زبان­هاست بنابراین از این نظر فارسی و این دو زبان دیگر ایرانی به هم شبیه هستند. اما تفاوت­هایی هم بین این زبان­ها وجود دارد. برای مثال نغزگوی کهن و نقشبندی (1395) در مورد هورامی معتقدند که فعل «شدن» هم روی محور امکان هم ضرورت دارای معناست که اگر چنین باشد یعنی هورامی اصل رده­شناختی مطرح شده از سوی ناوز (2008) را نقض می­کند حال آن­که داده­های زبان فارسی امروز این اصل را نقض نمی­کنند. یا اینکه مرادی (1392)، «شاید» را در کنار «باید» به عنوان فعل وجهی در کردی سورانی معرفی کرده در حالی­که  به نظر می­رسد در فارسی امروز «شاید» بیشتر حالت قیدی دارد و در دوره میانه فعل وجهی بوده است.  اگر چنانکه عبدی (1400) ادعا می­کند بین تنوع معانی و بسامد یک سازه زبانی رابطه وجود داشته باشد، باید افعال «بایستن»، «توانستن» و «شدن» که بیشترین تنوع معنایی را دارند پربسامدترین افعال وجهی در فارسی امروز باشند. مقایسه نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیق عبدی نشان میدهد که این ادعا در مورد دو فعل «بایستن» و «توانستن» صدق می کند اما در حالی­که عبدی «خواستن» را در فارسی گفتاری امروز دومین فعل وجهی پربسامد معرفی می­کند و «شدن» را در رتبه پایین­تری قرار می­دهد تنوع معانی وجهی این دو فعل برعکس است یعنی «شدن» نسبت به «خواستن» تنوع معنایی بیشتری دارد.

 

 

[1] modality

[2] Bybee

[3] Halliday

[4] participant-enternal

[5] participant-external

[6][6] mood-markers

[7] Palmer

[8] epistemic

[9] deontic

[10] dynamic

[11] possibility

[12] necessity

[13] propositional modality

[14] event modality

[15] evidential

[16] abilitive

[17] permissive

[18] reported

[19] speculative

[20] volitive

[21] obligative

[22] sensory

[23] deductive

[24] commissive

[25] assumptive

[26] Hengeveld

[27] target of evaluation

[28] domain of evaluation

Facultative[29] این اصطلاح هنگولد معادل اصطلاح abilitive در چارچوب پالمر است به همین دلیل برای هر دو یک معادل انتخاب شده است.

[30] volitive

[31] Van Der Auwera & Plungian

[32] Goal-oriented

[33] need

تعداد مشاهده مقاله: 479

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 134