تحلیل حس شنوایی از دیدگاه مولوی

ـ مقدمه

یکی از مباحث اساسی در مطالعه و مباحثة فیلسوفان یونان باستان و دانشمندان و فلاسفة اسلامی و حکیمان اروپایی، بحث ابزارهای شناخت و ادراک انسان از جهان بیرون و حالات نفسانی خود است؛ مکتب‏های مختلف فلسفی به کیفیت و چگونگی این شناخت پرداخته‏اند. این پرسش همواره برای فلاسفه مطرح بوده است که «ادراکات انسان چگونه پیدا می‏شوند و آیا اساس این ادراکات، حواس پنج‏گانة ظاهری است، یا حواس پنج‏گانة باطنی، یا حسی فراتر از حس ظاهر و باطن؟» و اینکه «آیا ادراک، پدیده‏ای مادّی است که به‏واسطة حواس ظاهری در سیر تکاملی مادّه و رسیدن به مرحلة خاصی شکل می‏گیرد و یا پدیده‏ای مجرد و نوعی از هستی است که با حواس باطنی متفاوت با مادّه حاصل می‏شود؟». فیلسوفانی مانند افلاطون، ارسطو، فارابی، ابن‏سینا، دکارت، جان لاک و دیگران آرا و سخنان متعدد و متنوع و گاه متعارضی بیان کرده‏اند که جای بررسی در پژوهشی مستقل دارد. ¹

1ـ1 بیان مسئله

مولوی یکی از اندیشمندانی است که در پرداختن به حواس پنج‏گانة ظاهری ـ به‏ویژه حس شنوایی ـ تحت تأثیر آموزه‏های قرآنی قرار دارد و آرا و افکار خود را «به‏سبب همین اشتمالش بر اسرار و رموز قرآن از منبع وحی و علم من لدن جدا نمی‏یابد و آن را همچون نوری الهی تلقی می‏کند» (زرین‏کوب، 1389: 16)؛ نیز در مبحث معرفت حضوری به قوای مدرکة آدمی، تحت تأثیر آرای فلاسفة پیشین مانند ابن‏سینا قرار دارد. مولوی این دو منبع الهام فکری را با ذوق معرفتی خود تلفیق می‏کند؛ بنابراین نگرش عرفانی منحصربه‏فردی به ساحت بیرونی و درونی انسان می‌یابد؛ از رهگذر این نگرش، حواس پنج‏گانة ظاهری و باطنی را از اشراقات و تجلیات خداوند در ساختمان آفرینش انسان برمی‏شمارد که ضمن درک و دریافت صورت‏های عالم مادّه و معنا، راهبر آدمی به سرچشمة حقیقت است:

البته باید گفت مولوی به‏جز حواس ده‏گانه، به حواس برتر در بشر عقیده دارد که محل الهامات و اشراقات و منشأ تجربه‏های عرفانی و شهودی است. او این حواس را بسیار گرانقدر می‏شمرد و آن را به «حّس زر»، «حس دینی»، «حس دُرپاش»، «حس جان»، «حس دل» و «حس دگر» تعبیر می‏کند؛ زیرا «آنچه به‏وسیلۀ حواس ظاهری به ما نشان داده می‏شود، تعاقب امور است، نه مناسبات و روابطی مانند علل غایی و فاعلی؛ و فقط با ادراک وجدانی است که ما به این مناسبات، با نحوی از توارد و اتّحاد مُدرِک و مُدرَک به مفاهیم و اصول علت فاعلی و علت غایی، پی می‏توانیم برد» (فولکیه، ۱۳۴۷: ۱۸۳).

ازاین‏رو مولوی عقیده دارد این حواس برتر «هرچند به‏صورت خفته و بالقّوه در همۀ‏ آدمیان وجود دارد؛ لیکن تنها گروهی خاص می‏توانند این حواس را بیدار کنند و به فعلیّت برسانند و از آن طریق به مراتب کمال روحی و معنوی برسند» (زمانی، ۱۳۸۹: ۳۴۲).

مولوی این حقیقت را اینگونه بیان می‏کند:

حال در این مقاله از بین حواس پنج‏گانۀ ظاهری، حس شنوایی را در اندیشة مولوی، واکاوی و تحلیل می‏کنیم. در اهمیت این بحث همان بس که خداوند در آیات متعدد، حس شنوایی را بر حس بینایی و دیگر حواس انسان، مقدم دانسته و این خود مبیّن این حقیقت است که حس شنوایی به‏نوعی برتر از دیگر حواس ظاهری آدمی است. تعبیر قرآن کریم دربارۀ حس شنوایی به‏صورتی است که ما را متوجه جایگاه برتر این حس در ادراک و فراگیری نسبت‏به دیگر حواس می‏کند؛ ازاین‏رو در مواضع گوناگون، سمع را بر بصر تقدیم می‏دارد و می‏فرماید: ² «قُـل هُوَ الَّذی أنشَاکُم وَ جَعَل لَکُـم السَّمعَ و الأَبصـارَ و الافئِـده قَلیلاً مــا تَشکُرُونَ» (ملک: ۲۳).

ازاین‏رو مولوی نیز تحت تأثیر آیات قرآنی و همچنین آرای فلاسفه، نگرش علمی، تربیتی و عرفانی به حس شنوایی دارد که در ضمن مقاله بدان اشاره خواهیم کرد.

1ـ2 روش و هدف پژوهش

ما در این مقاله برآنیم که جایگاه حس شنوایی را در عرفان مولوی به روش تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‏ای بررسی کنیم؛ با این هدف که جایگاه برتر حس شنوایی، نسبت‏به دیگر حواسِ ظاهری انسان تبیین شود.

1ـ3 پرسش‏های پژوهش

این مقاله می‏کوشد به پرسش‏های زیر از دیدگاه مولوی پاسخ دهد:

چرا حس شنوایی برتر و مهم‏تر از دیگر حواسِ ظاهری انسان است؟ مراتب حس شنوایی در عرفان مولوی چگونه است؟ ارتباط بین حس شنوایی و قلب انسان، چگونه است؟ در نگرش مولوی، چه چیزهایی حجاب راه حس شنوایی می‏شوند؟ عوامل مؤثر بر درک بهتر حس شنوایی کدام‏اند؟

1ـ4 پیشینۀ پژوهش

دربارۀ پیشینۀ این پژوهش باید گفت با توجه به بررسی‏های انجام‏شده، مقاله‏ای مستقل با عنوان «تحلیل حس شنوایی از دیدگاه مولوی» تألیف نشده است؛ اما دربارۀ دیگر حواسِ ظاهری انسان، پژوهشی صورت گرفته است؛ مقاله‏ای با عنوان «تحلیل حس چشایی در آثار مولوی» از طاهره کریمی و همکاران ایشان در دوفصل‏نامۀ علمی ـ پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال پنجم، شمارة ۹، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است. نویسندگان این مقاله، حس چشایی را یکی از حواس پرکاربرد می‏دانند که در آثار مولوی برای نمایاندن ساحت مادّی و روحانی انسان استفاده شده است.

2ـ بحث و بررسی

2ـ1 حس شنوایی، نخستین و مهم‏ترین حسِ فعال انسان

با بررسی آرا و اندیشه‏های مولوی می‏توان پی‏برد که او، در مقام یک فیزیولوژیست، وقتی به ساختمان آفرینش انسان می‌نگرد، حس شنوایی را نخستین حس فعال آدمی، نسبت‏به دیگر حواس ظاهری می‏داند؛ ازاین‏رو مولوی در قرن سیزدهم میلادی، همچون فیزیولوژیست‏های معاصر، حس شنوایی آدمی را به دو دلیـل علمـی و یک دلیل قرآنی ـ عرفانی، نخستین و مهم‏ترین حس فعال انسان معـرفی می‏کند:

دلیل اول این است که حس شنوایی، برخلاف دیگر حواس ظاهری انسان، فعالیت خود را به محض زاده‏شدن کودک آغاز می‏کند و قادر به درک و دریافت صداهای اطراف خواهد بود؛ حتی امروزه پیشرفت علم جنین‏شناسی نیز ثابت کرده است «گوش داخلی قبل از تولد، رشد اصلی خود را نموده است و جنین در بیست و سه هفتگیِ حاملگی به تحریک شنوایی پاسخ می‏دهد» (مور، 1371: 43).

بنابراین، نخستین حسِ فعالِ کودک برای برقراری ارتباط با محیط اطراف خود، حس شنوایی است:

دلیل دیگر مولوی بر این مدعا این است که بین حس شنوایی و تکلم کودک ارتباط مستقیم وجود دارد؛ به‏طوری که «کودکانی که کر به دنیا می‏آیند، لال خواهند بود؛ مگر اینکه تکلم از راه دیگری به‏غیر از گوش به آنها آموخته شود» (گریسهایمر و همکاران، 1354: 213)؛ ازاین‏رو مولوی، نطق و کلام را متوقف بر فعالیت حس شنوایی می‏داند و قرن‏ها جلوتر از روان‏شناسان رشد می‏گوید:

دلیل سوم مولوی بر این مدعا که حس شنوایی، مهم‏ترین حس فعال آدمی در بین حواس پنج‏گانة ظاهری است، بنیان قرآنی ـ عرفانی دارد؛ زیرا از یک‏سو در قرآن کریم و در شأن پیامبر اکرم ^(ص)، آیة «و منهم الذین یؤذون النبی و یقولون هو اذن قل اذن خیر لکم...» (توبه: 61) نازل شده است؛ این آیه بیانگر جایگاه ویژة حس شنوایی نسبت‏به دیگر حواس آدمی است؛ ازاین‏رو مولوی با تأثیرپذیری از آموزه‏های قرآنی، خاصیت گوش حضرت محمد ^(ص) را متفاوت با دیگران می‏داند که درنتیجة کنارزدن حجاب‏های ظلمانی و نورانی، قادر است راز کلام حق تعالی را دریابد؛ ازاین‏رو خداوند در قرآن کریم، پیامبر را «گوش» خوانده است:

باز می‏گوید:

ازسوی دیگر در عالم عرفان «پیش از این قالب و اشباح، بر ذرایر ارواح، خطاب اَلَستُ بِرّبِکُم فرمودند، شمع آن خلوت‏خانه جز سمع نبود. نخستین خطاب این مقالت به سمع، بی آلت رسید و از اینجاست که سمع را بر بصر ترجیح و تفضیل است»‏ (بلخی، 1389: 88). همچنین قرآن کریم می‏فرماید: «کانَ الله سمیعاً بصیراً»‏ (نساء: 134)؛ ازاین‏رو مولوی نیز با نگـرش معرفتی خود، حس شنوایی را برتــر و مهم‏تر از دیگر حواس ظاهری آدمی می‏داند؛ به‏گونه‏ای که اگر گوش‏هایی نبود که اخبار غیبی را دریافت کند، هیچ پیامبری از آسمان، کلام وحی نمی‏آورد:

2ـ2 اهمیت و کارکردهای حس شنوایی

ساختمان گوش آدمی از سه منطقة خارجی، میانی و داخلی تشکیل شده است. «بخش خارجی و میانی صرفاً نقش انتقال صوت را دارند؛ ولی گوش داخلی، عمل دوگانة تعادلی و شنوایی دارد. گوش داخلی، نخستین قسمت از گوش است که در هفتة چهارمِ تکامل جنینی شروع به تکامل می‏کند» (سلطانی‏نسب و دیگران، 1372: 31). در نگرش فلاسفه نیز حس شنوایی «و مسموعات از وجهی دیگر، لطیف‏تر از مبصرات بود؛ زیرا اصوات موسیقی که انسان را به عالم انوار و روحانیّت رهبری کرده و سوق می‏دهد؛ به‏وسیلۀ قوة سامعه، ادراک می‏شود»‏ (سهروردی، ۱۳۸۴: ۳۲۵).

حال با این اهمیت و جایگاهی که حس شنوایی در ساختمان آفرینش آدمی دارد، مولوی در رویارویی با آن، دو دیدگاه هستی‏شناسانه و انسان‏شناسانه دارد. در نگرش هستی‏شناسانۀ مولوی، همۀ موجوداتِ جهان آفرینش از ذرّه تا کهکشان، از جماد تا نبات، به معشوق حقیقی عشق می‏ورزند؛ بنابراین برپایة این قابلیت و استعداد، بهره‏ای از قوة مدرکة شنوایی دارند که از دید اغیار پنهان است:

اما مولوی در نگرش انسان‏شناسانه، سه دیدگاه علمی، تربیتی و عرفانی دارد؛ ازاین‏رو با توجه به ساحت بیرونی انسان و با نگرش علمی و در مقام یک فیزیولوژیست، گوش ظاهری و دستگاه شنوایی انسان را یکی از مهم‏ترین حواس او می‌داند؛ گوش «امواج صوتی را دریافت می‏کند، فرکانس‏های مختلف را تمیز می‏دهد و سرانجام اطلاعات شنوایی را به داخل سیستم عصبی مرکزی انتقال می‏دهد که در آنجا این اطلاعات تشخیص داده می‏شوند»‏ (گایتون، 1374: 1241)؛ ازاین‏رو در داستان گم‏شدن حضرت یوسف، یعقوب از پسرانش می‏خواهد که همة حواس خود، ازجمله حس شنوایی، را برای یافتن یوسف ^(ع) به کار گیرند:

مولوی در نگرش تربیتی، مانند روان‏شناسان رشد و تکامل حسی و ادراکی، معتقد است حس شنوایی همراه با قوة گویایی، در ایجاد ارتباط اجتماعی نقش بارزی دارد؛ زیرا «حس شنوایی در رشد و تکامل زبان و رفتار گویایی کودکان، اهمیت زیادی دارد و یکی از عوامل مهم و مؤثر در یادگیریْ مهارت سخن‏گفتـن است و پیــدایش هر نوع نقــص در عمل شنوایی، موجب تعویق رشــد گویایی می‏شود» (شعاری‏نژاد، 1372: 253). به همین دلیل از دست دادن حس شنوایی، غالباً سبب اختلال رفتار می‏شود:

همچنین عقیده دارد تربیت و تکامل حقیقی انسان، با حس شنوایی و از راه شنیدن سخنان بزرگان خواهد بود. به تعبیر امام علی ^(ع) «زمانی که نزد دانشمندی نشستی، پس بر شنیدن، نسبت‏به گفتن حریص‏تر باش و خوب گوش‏دادن را بیاموز»‏ (مجلسی، 1403، ج ۲: 43)؛ ازاین‏رو مولوی تحت تأثیر تعالیم اسلامی، تربیت از راه حس شنوایی را مهم‏تر از دیگر حواس می‏داند و می‏گوید:

ازسوی دیگر مولوی با توجه به ساحت درونی انسان و در مقام یک عارف، به تبیین دیدگاه عرفانی خود می‏پردازد. از نظر عرفان، انسان تنها موجودی است که می‏تواند خویشتن را تغییر دهد و نوسازی کند؛ شکوفایی انسان یکسره تابع عوامل بیرونی نیست؛ بلکه بیشتر از درون خود الهام می‏گیرد و چه‏بسا عوامل خارجی را در خود، یا به‏کلی خنثی و یا به سود خویش دگرگون می‏کند. برپایة این اصل، مولوی عقیده دارد در صورت بسته‏شدن حس شنوایی ظاهری، از شنیدن سخنان یاوه و بی‏پایه، گوش باطنی انسان شکوفا می‏شود؛ این گوش قابلیّت درک اسرار و حقیقت کلام آسمانی را دارد:

2ـ3 مراتب حس شنوایی

در نگرش معرفتی مولوی به ساحت وجودی انسان، ضمن ضروری‏دانستن هر چیزی که در عالم خارج و بیرون انسان قرار دارد، متناظر غیبی و آسمانی آن را پیش روی می‏گذارد؛ زیرا در نگاه او، اصالت با عالم غیب است. مولوی فراوان از گوش جان، گوش دل، گوش دگر، گوش سرّ سخن گفته است. اگر گوش ظاهری و حسی وجود دارد، اصل آن گوش باطنی است. درحقیقت، هرآنچه در عالم شهادت هست، سایه و نمونه‏ای از عالم غیب است: «هرچه درین عالم می‏بینی در آن عالم (غیب) چنان است؛ بلکه اینها همه انموذجِ آن عالم‏اند و هرچه درین عالم است همه از آن عالم آوردند که «اِن مِن شَی ءٍ اِلّا عِندَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِلُّهُ اِلّا بِقَدَرٍ مَعلُومٍ»‏ (مولوی، 1385: 62).

بنابراین مولوی عقیده دارد در برابر حس شنوایی ظاهری، شکل راستینی از شنوایی باطنی وجود دارد که قابلیّت درک و دریافت اسرار عالم بالا و جهان آفرینش را داراست و درواقع همان «زمینۀ باطنی روح است و در مرتبۀ بالاتر از قلب و روح قرار گرفته است» (همایی، 1349، ج ۱: 398)؛ ازاین‏رو مولوی در تفاوت حس شنوایی ظاهری که سخن عادی مردم را می‏شنود و حس شنوایی باطنی که اسرار مشّیت الهی را استماع می‏کند، می‏گوید:

نیز گفته است:

البته باید گفت پرداختن به حواس باطنی، پیشینۀ بسیار کهنی دارد؛ «از فلسفه‏های کهن هندی گرفته تا میراث یونانی و در فرهنگ اسلامی نیز از دوره‏های آغازین، حس باطن را در برابر حس ظاهری قرار داده‏اند»‏ (شایگان، 1356: 523)؛ اما هیچ‏یک به اندازۀ مولوی، حواس باطنی را غیبی نمی‏دانند؛ بنابراین وقتی سرّ دیگری وجود دارد، لازمۀ آن داشتن گوش دگر است:

مولوی در نگرش معرفت‏شناسانۀ خود به مراتب حس شنوایی انسان، حس باطنی را اصل و اساس می‏داند و هر انسانی باید زمینۀ بروز و تجلّی آن را به‏شکلی فراهم کند تا به حقایق معانی آگاه شود. در نقطۀ مقابل، مولوی برای نشان‏دادن مراتب حس شنواییِ انسان‏هایی که نمی‏توانند زمینۀ شکوفایی حس شنوایی باطنی خود را فراهم آورند و در بند حس شنوایی ظاهری خود گرفتار مانده‏اند، ترکیب «گوش مشترک» و «گوش خر» را به کار می‏برد که ترکیبی بدیع می‏نماید؛ زیرا گوش خر با وجود بزرگی و درازی، صوت را بهتر از جانداران دیگر نمی‏شنود:

باز می‏گوید:

بنابراین به انسان توصیه می‏کند مرتبة حس شنوایی ظاهری را به مرتبة شنوایی باطنی تبدیل کند و آن را بالاتر برد تا گوش جانِ او مزیّن به اسرار الهی و علم لدّنی شود:

2ـ4 ارتباط حس شنوایی با قلب

در قرآن کریم و در آیاتی که «قلب»، «سمع» و «بصر» کنار یکدیگر و با هم آمده است، می‏توان پی‏برد که «سمع، دروازۀ قلب است. حسی که رابطه مستقیم با قلب و روح انسانی دارد، حس شنوایی است» (جوادی آملی، 1366، ج ۴: 64)؛ بنابراین دروازه‏بودن حس شنوایی برای قلب و رابطۀ ‏خاص این دو مقوله با هم در بعضی از آیات قرآنی، به‏شکل روشنی استنباط‏پذیر است؛ به‏طوری که هرچه از راه حس شنوایی وارد قلب می‏شود، تأثیرات مثبت یا منفی خود را به‏جای می‏گذارد.

ازسوی دیگر حکما و فلاسفة اسلامی مانند ابن‏سینا، حواس پنج‏گانة ظاهری و حواس پنج‏گانة باطنی را تحت مرکزیّت و فرماندهی قلب می‏داند. به عقیدة ابن‏سینا «بدن انسان دارای قوایی است که افعال اعضای گوناگون از آن سرچشمه می‏گیرد. قوة حیوانیه مسئول حفظ نفس و حواس و حرکت قلب است؛ قوة طبیعیه نیروی تغذیة کبد و توالد و تناسلی را اداره می‏کند؛ و قوة نفسانیه بر مغز و نیروی فکری انسان حکم‏فرماست. ابن‏سینا معتقد است اگرچه این قوا در اعضای اصلی بدن پراکنده است، مرکز و مبدأ آن قلب انسان است» (نصر، 1359: 396).

حال مولوی از یک‏سو تحت تأثیر آموزه‏های قرآنی و ازسوی دیگر تحت تأثیر آرای فلاسفة اسلامی در مبحث علم‏النفس قرار دارد؛ او این آرا و آموزه‏ها را با نگرش معرفتی خود تلفیق کرده است و گویی سخن تازه‏ای را خلق می‏کند؛ ازاین‏رو دل را سلطان و پادشاه بدن انسان می‏داند که حواس و اعضای بدن، مأمور و آلت فعل آن سلطان معنوی هستند:

نیز می‏گوید:

حال با این تحلیل، مولوی با دیدگاه عرفانی خود که جهان را همیشه درحالِ نوشدن و تازه‏شدن می‏بیند، معتقد است بین حس شنوایی و دل انسان ارتباطی مستقیم وجود دارد؛ به‏گونه‏ای که اصوات عالم خارج به‏واسطۀ‏ ادراک حس شنوایی، باعث مستی درون و دل آدمی می‏شود:

2ـ5 حجاب‏های حس شنوایی

در اهمیت این بحث همان بس که خداوند در آیات متعدد از مُهرنهادن بر حس شنوایی سخن می‏گوید: «خَتَمَ الله عَلی قُلُوبِهم وَ عَلی سَمعِهِم و علی اَبصارِهِم غِشَاوَة» (بقره: ۷).

حال و با توجه به برتری حس شنوایی به دیگر حواس ظاهری انسان، خداوند در داستان اصحاب کهف، با این توجیه که «حس شنوایی (گوش) همه وقت و همه‏جا چه در روشنایی و چه در تاریکی می‏شنود، اما حس بینایی (چشم) تنهایی در روشنایی می‏بیند» (شعراوی، 1405: 95) فرموده است که بر گوش‏های آنان مُهر نهادیم تا در خواب عمیق فروروند و هیچ صدایی نتواند بیدارشان کند: «فَضَرَبَنا علَی آذانِهِم فِی الکَهفِ سِنینَ عَدَداً» (کهف: ۱۱).

مولوی نیز بُن‏مایه‏های فکری ـ معرفتی خود را از آبشخور معنوی قرآن کریم وام می‏ستاند و ذوق عرفانی خویش را بدان درمی‏آمیزد؛ گویی سخن تازه‏ای را خلق می‏کند؛ ازاین‏رو تحت تأثیر مستقیم آیات قرآنی، عقیده دارد که خداوند بر حس شنوایی و بینایی آدمی، مُهر نهاده است؛ وگرنه «در پشت حجاب‏های دنیوی و پرده‏های عالم محسوس، صورت‏هایی از تجلّیات لطفیّه و قهریّۀ حضرت حق تعالی و سروش‏های غیبی و الهامات ربّانی وجود دارد که برای چشم‏ها و گوش‏هایی که در حجاب دنیایی مستور شده‏اند، قابل دیدن و شنیدن نیست. تنها چشم‏ها و گوش‏هایی می‏توانند بر آن واقف شوند که از کمند عالم محسوسات رسته باشند» (زمانی، 1391، د ۲: 200‑199)؛ مولوی می‏گوید:

حال در نگرش معرفتی مولوی، حواس ظاهری انسان ازجمله حس شنوایی، حس بینایی و سایر حواس و اعضای ادراکی، منشأ فعالیت‏های ادراکی نیستند؛ بلکه فقط ابزار ادراک دنیای محسوسات و در مرتبۀ بالاتر، غیرمحسوسات هستند که از اصلی واحد به وجود آمده‏اند و به‏واسطۀ یک زنجیرۀ طلایی و نامرئی به هم پیوسته‏اند؛ به‏گونه‏ای که اگر یکی از آنها قابلیّت درک و دریافت معارف شهودی و حقایق آسمانی را داشته باشد، باقی حواس نیز از آن حس متأثر خواهند شد و این عمل با اتحاد حواس از روی معنی و استغراق در تسلیم و توجه دقیق به یک هدف واحد، موجب به‏هم‏آمیختگی و تبدیل کارکردهای حواس می‏شود:

ازاین‏رو مولوی، حس شنوایی و بینایی و قوة گویایی را صرفاً عملی عضوی به شمار نمی‏آورد؛ بلکه آن را روحی و فراحسّی می‏داند. او دربارۀ حس شنوایی معتقد است، چشمه‏های حکمت و معرفت با قوة گویایی به‏سویش روان می‏شود و از آنجا به درون و بوستان روح آدمی راه می‏یابد و سرانجام به هوش و ادراک تبدیل می‏شود:

حال با این تحلیل، حس شنوایی که پُل ارتباطی بین دنیای برون و درون انسان به شمار می‏رود، گاهی دچار موانع و حجاب هایی می‏شود و نمی‏تواند معارف شهودی را دریابد. حجاب‏های حس شنوایی عبارت است از:

الف) حرص: حرص حجاب حس شنوایی است. البته باید گفت حرص در اندیشۀ مولوی بر دو نوع است: حرص محمود و پسندیده؛ حرص مذموم و نکوهیده؛ «حرص محمود، حرص نسبت‏به شهود حق و کسب معارف و معالی اخلاقی است؛ اما حرص مذموم، حرص و تلاش در راه به دست آوردن لذات مادی» (اکبرآبادی، 1383، د ۳: 112) است و برای همین می‏گوید:

حرصی که مولوی آن را حجاب راه حس شنوایی می‏داند، حرص مذموم است؛ بنابراین عقیده دارد «کسی که مدهوش حرص است؛ صدها حکایت می‏شنود؛ اما یک نکتۀ آنها را هم در گوش حرص‏زدة خویش جا نمی‏دهد» (زرین‏کوب، 1389: 235)؛ به‏گونه‏ای که سر و صدای پیک مرگ را نمی‏شنود:

ب) هر پدیدۀ شهوانی: هر پدیدة شهوانی حجاب راه حس شنوایی است. مولوی معتقد است شهوات و نفسانیات که بر آدمی غالب می‏شود، عقل را دچار زوال می‏کند؛ «عقلی که کارفرمای مملکت بدن است به‏واسطۀ‏ آن مقهور و منکوب و قوة عاقله که مخدوم قوا و حواس است، خادم و مغلوب می‏گردد. تا کار به جایی می‏رسد که همّت انسان بر تمتّع مقصور و از سلوک آخرت مهجور می‏شود»‏ (نراقی، 1384: 248)؛ از‏این‏رو شهوت شهرت‏طلبی، شهوت فضل و زهدفروشی، شهوت خودنمایی و... راه حس شنوایی را می‏بندد و مانع تفکر و تعقل می‏شود:

ج) حس شنوایی ظاهری: حس شنوایی ظاهری حجاب حس شنوایی باطنی است؛ ازآن‏رو «تا وقتی گوش ظاهر را نبندید از آنچه در ماورای دنیای حس هست، بی‏بهره خواهید ماند. حس ظاهر چون خودش از جسم و تن که خشک و صلب و مادّی است متولد می‏شود، به آنچه در ورای دنیای خشک مادّه است، راه نمی‏برد؛ اما حس باطن به عیسی می‏ماند، خشک و تر برایش یکسان است و از سیر در دریا که عالم محو و سکر و فناست، پای واپس نمی‏کشد»‏ (زرین‏کوب، 1389: 90)؛ بنابراین مولوی توصیه می‏کند که انسان باید حس شنوایی ظاهری خود را از شنیدن سخنان سست و بی‏پایه ببندد تا حس شنوایی باطنی او شکوفا شود و ندای حق تعالی را دریابد: ³

2ـ6 عوامل مؤثر بر درک بهتر حس شنوایی

با بررسی نگرش‏های معرفتی مولوی دربارۀ دستگاه شنوایی انسان، می‏توان پی‏برد که هر چیزی در این عالم صدایی دارد؛ اما حس شنوایی ظاهری آدمی به‏سبب غرق‏بودن در صداها و مشغله‏های دنیوی قابلیت شنیدن آن را ندارد؛ بنابراین انسان باید حس شنوایی باطنی و گوشِ هوش خود را به کار بندد تا این اصوات را دریابد:

بنابراین مولوی با نگرش عرفانی خود، عواملی را برای درک بهتر حس شنوایی انسان ارائه می‏کند که درخور توجه است:

الف) مولوی بلا و مصیبت را باعث درک بهتر حس شنوایی بیشتر گوش می‏داند؛ زیرا «بلا عبارت از ظهور امتحان حق نسبت‏به بندۀ‏ خود است؛ به‏واسطة ابتلای وی به ابتلاآت از تعذیب و رنج و مشقت» (طوسی، 1960: 353)؛ ازاین‏رو می‏گوید:

ب) مولوی یکی دیگر از عوامل مؤثر بر درک بهتر حس شنوایی را درد جسمانی می‏داند؛ زیرا «درد به‏عنوان عاملی که انسان را وادار به تبعیت از عقل می‏کند، محسوب می‏شد. براساس این باورها، درد باعث رشد و تعالی روحیة انسان می‏گردد و قادر است سستی‏ها را از بین ببرد و نیروهای نهفتۀ بدن را به حرکت درآورد» (گچل و همکاران، 1381: ۱۰۰).

مولوی نیز برای درد جسمانی خاصیتی قائل است و عقیده دارد این درد باعث فعالیت هرچه بیشتر حس شنوایی می‏شود:

ج) مولوی یکی دیگر از عوامل مؤثر بر درک بهتر حس شنوایی را تجلّی جمال الهی می‏داند که انسان «در برابر این زیبایی به هیجان می‏آید و آرزو می‏کند از بندِ تن رهایی یابد و تنها با زیبایی راستین و حقیقی هم‌نشین شود»‏ (فلوطین، 1366: 116)؛ ازاین‏رو، درک جمال الهی و زیبایی خداوند سبب می‏شود، مرتبة حس شنوایی ظاهری به مرتبة شنوایی باطنی تبدیل شود و بالاتر رود؛ بنابراین می‏تواند اصوات و نغمات عالم عرش و فرش را دریابد:

3ـ نتیجه‏گیری

از این بحث می‏توان اینگونه نتیجه گرفت:

• مولوی دربارة حس شنوایی با تأثیرپذیری از آموزه‏های قرآنی و همچنین آرا و سخنان حکیمان و فیلسوفانِ پیش از خود، ذوق معرفتی خود را نیز بدان درمی‏آمیزد؛ این، بیانگر پیوند و رابطة نزدیک علوم قرآنی و عرفانی با علوم طبیعی است.
• در قرآ‏ن و عرفان مولوی، مقام و مرتبۀ‏ حس شنوایی به دلایل زیر، برتر و مهم‏تر از دیگر حواس ظاهری انسان است: ۱) فعالیت مستقیم حس شنوایی پس از تولد؛ ۲) ادراک حس شنوایی در امر یادگیری و تحصیل علوم از دنیای بیرون و انتقال آن به دنیای درون؛ ۳) فعالیت بدون وقفة حس شنوایی در همۀ احوال؛ ۴) متوقف‏بودن نطق و کلام بر فعالیت حس شنوایی؛ 5) حس شنوایی (گوش باطنی) عامل ادراک اصوات و نغمات عالم عرش و فرش.
• مولوی دربارۀ ‏جایگاه حس شنوایی در ساختمان آفرینش آدمی، سه دیدگاه علمی، تربیتی و عرفانی دارد. در دیدگاه علمی، در مقام یک فیزیولوژیست قرار می‏گیرد و حس شنوایی را نخستین حس فعال انسان برمی‏شمارد. در دیدگاه تربیتی، مانند دانشمندان علوم تربیتی، حس شنوایی را در تعامل با قوة گویایی، در ایجاد ارتباط اجتماعی و رفتار سالم اثربخش می‏داند. در دیدگاه عرفانی با الهام از آیات قرآنی، گوش باطنی را از مراتب وجودی و روحی انسان می‏داند.
• مولوی با توجه به ساحت بیرونی انسان، حس شنوایی ظاهری را نفی نمی‏کند؛ بلکه آن را مرتبه‏ای از شنوایی عالم محسوسات به شمار می‏آورد که انسان نباید به این مرتبه از شنوایی بسنده کند؛ بلکه باید بکوشد مرتبة حس شنوایی ظاهری خود را به مرتبة حس شنوایی باطنی تبدیل کند تا اصوات و نغمات عالم عرش و فرش را دریابد و ازپی آن به عظمت عالم آفرینش و قدرت خداوندی برسد.
• مولوی در پرتو اشراقات و تجلّیات خداوند و با نگرش هستی‏شناسانۀ خویش، همۀ‏ موجودات عالم آفرینش، از جماد تا نبات و از ذرّه تا کهکشان را دارای مرتبه‏ای از حس شنوایی می‏داند.
• در قرآن و عرفان مولوی، حس شنوایی دروازۀ دل و درون انسان است؛ ازاین‏رو آدمی باید بکوشد حجاب‏ها و موانع راه حس شنوایی را از میان بردارد.
• مولوی با نگرش معرفتی خاص خود، عوامل مؤثر بر درک بهتر حس شنوایی را بلا و مصیبت،‏ درد جسمانی و تجلّی جمال الهی می‏داند.

 یادداشت‌ها

1. برای مثال، افلاطون و ارسطو معتقدند، با حواسی که شامل جزئیات می‏شود، نمی‌توان حقایق امور را درک کرد و فهمید؛ اما به کمک عقل این درک و فهم میسر می‏شود. فارابی نیز این نظر افلاطون را نمی‏پذیرد که عالمی به نام عالم معقولات وجود دارد و فوق حس و جدای از آن است؛ زیرا به نظر او معقولات جز در عقل موجود نیستند. یا جان لاک در کتاب معروف خود به نام تحقیق در فهم بشر کوشیده است تا شناخت و علم و ادراک انسان را برپایة تجربة حسی تبیین کند؛ به عقیدة او تصورات ذهنی و معلومات، حاصل تجربة حسی است و... .
2. نیز رک. احقاف: 26، جاثیه: 23، بقره: 7.
3. مولوی چیزهای دیگری را نیز حجاب گوش باطنی می‏داند که عبارت است از: اندیشة بد، حجاب گوش باطنی است (مولوی، 1363، د 2: 323)؛ طمع، حجاب راه گوش است (همان: 254)؛ چشم تن (چشم ظاهری) حجاب راه گوش است (همان، د 6: 1086)؛ هوش جزئی، حجاب راه حس شنوایی است (همان، د 5، ب: 880) و... .