تحلیلی بر نقش توسعۀ هوشمند شهری در توسعۀ میان‌افزای مناطق فرسودۀ تبریز نمونة پژوهش: منطقۀ 8 تبریز

مقدمه و بیان مسئله

دامنه و ابعاد فرایند جهانی‌شدن آنقدر گسترده است که بر تمام شئون زندگی بشر تأثیر گذاشته است؛ تا جایی که برخی صاحب‌نظران از آن به‌منزلة بزرگ‌ترین رخداد تاریخ بشری یاد کرده‌اند (فرهادی محلی، 1390: 63). در این زمینه شهر به نقطة برخورد و انباشت بسیاری از فعالیت‌های شخصی و گروهی تبدیل شده است. چنین پدیده‌ای ریشه در سنن فرهنگی دارد که با نیروهای اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته و بر این اساس در فرایند تبیین ابعاد کالبدی و غیرکالبدی شهر، نگاهی تکاملی در گذر زمان به خود گرفته است (Moudon, 1997: 4). در این میان، پیشرفت‌های تکنولوژیکی در کنار مباحث بیان‌شده به تغییرات جمعیتی سرعت بخشیده و جمعیت شهرها را با افزایش مواجه کرده است. این افزایش جمعیت در ابتدا بیشتر متوجه مراکز شهری و موجب برهم‌خوردن تعادل‌های اجتماعی و محیطی شده است (پوراحمد و همکاران، 1389: 74). این حجم از توسعۀ سریع شهرنشینی تأثیرات زیادی بر بافت‌های قدیمی و تاریخی بر جای گذاشته است. هستۀ قدیمی و تاریخی شهرها برای اسکان جمعیت زیادی که غالباً مهاجران سال‌های اخیر هستند، پیوسته دچار تغییر شکل شده که خود تخریب و فرسودگی بافت‌های اشاره‌شده را به همراه داشته است (عابدینی و خلیلی، 1398: 317). این بافت‌ها در گذشته به مقتضای زمان عملکرد منطقی و سلسله‌مراتبی داشتند، ولی امروزه ازلحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده‌اند که اغلب پاسخگوی نیاز ساکنان خود نیستند (حبیبی و همکاران، 1386: 16). در این زمینه یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه‌ای بافت‌های فرسوده که هم‌اکنون نیز در کانون توجهات برنامه‌ریزان و مسئولان شهری قرار گرفته است، انگارۀ توسعۀ میان‌افزاست که به‌مثابة یکی از مقوله‌های رشد هوشمند شهری مطرح است و در صورت به‌کارگیری درست این نظریه، توسعۀ مناطق قدیمی و فرسودۀ شهرها به نقطۀ قوت این مناطق تبدیل می‌شود (Merlin, 2018: 57).

انگارة توسعة میان‌افزا، یکی از مفاهیم توسعه است که در سال‌های اخیر مطرح شده و زیرمجموعة رشد هوشمند و توسعة پایدار شهری محسوب می‌شود (طبیبیان و غنی، 1394: 947). این انگاره به‌مثابة راهکاری درزمینة بهبود عملکردی‌فضایی بافت‌های شهری (عمدتاً در بافت‌های سنتی و تاریخی) مطرح شده است (شفاعتی، 1389: 46). توسعۀ میان‌افزا صرفاً یک فعالیت کالبدی و شهرسازی نیست، بلکه ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی دارد (آیینی، 1388: 48). در این زمینه باید توجه داشت که توسعۀ میان‌افزا بخشی از فرایند توسعه و رشد شهر را نیز بر عهده می‌گیرد که این نگاه به توسعۀ میان‌افزا بیش از آنکه معطوف به محصول توسعه شود، در فرایند توسعه مدنظر قرار می‌گیرد (Chiroma et al., 2017: 100).

دربارة مشکلات بافت‌های فرسوده پس از مداخله از طریق توسعۀ میان‌افزا عنوان شده است که این بافت‌ها پس از جراحی‌های کالبدی و فیزیکی به دلیل وجود نقص‌های زیرساختی، اجتماعی، اقتصادی و... ، عملاً تغییر محتوایی نداشته‌اند و همچنین بازدهی‌شان کمتر از حد انتظار بوده است؛ به طوری که نبود جذابیت و سرزندگی و کیفیت زندگی کم از مشخصات بارز این بافت‌ها به شمار می‌رود (Farris, 2001: 3)؛ بنابراین هدایت چنین مداخله‌ای در بافت‌های فرسوده از طریق ایجاد ارتباط آن با پارادایم‌های توسعه‌ای نوین کلان نظیر شهر خلاق، شهر دانش‌بنیان، شهر هوشمند و... علاوه بر حل و فصل چالش‌های بافت فرسوده، این مناطق را به نقاط قوت و رقابت‌پذیر شهر تبدیل و مکان‌های سرزنده، شاداب و باکیفیت را به شهروندان اعطا می‌کند و همچنین باعث تعالی ارزش منطقه می‌شود (Basova & Stefancova, 2017: 18)؛ بر این اساس شهر هوشمند یکی از پرکاربردترین این پارادایم‌هاست که در طول سال‌های اخیر توجهات زیادی را به خود جلب کرده است (Mahesa, 2019: 2).

موضوع شهر هوشمند به راه‌حل‌های هوشمندانه‌ای اشاره دارد که برای شهرهای مدرن این امکان را فراهم می‌آورند که ازلحاظ کمی و کیفی تولید خود را بهبود بخشند (Caragliu, 2009: 13 ;Liu et al., 2016: 564). این مفهوم، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای مقابله با چالش‌های بزرگی فراهم می‌آورد که شهرها با آنها مواجه هستند (پوراحمد و همکاران، 1389: 74). یکی از این چالش‌ها، باززنده‌سازی مراکز فرسودۀ شهری در قالب این نوع توسعه است (Peiser, 2001: 279)؛ برای نمونه شهرهای هوشمند در اروپا عمدتاً بر مسائل مربوط به انرژی و پایداری تأکید کرده‌اند؛ این مسئله در احداث ساختمان‌ها و واحدهای همسایگی هوشمند تحت لیسانس بریام و تأثیرات اقتصادی در بافت‌های تاریخی دیده می‌شود (Meijer, 2013: 16; Harrison & Donnelly, 2012: 26)؛ بر همین اساس اثر این توسعه و تلفیق آن با نظریة توسعۀ میان‌افزا می‌تواند قدمی بسیار نوآورانه، اندیشمندانه و آینده‌نگرانه در مسیر مبحث باززنده‌سازی بافت‌های فرسوده محسوب شود؛ به بیان دیگر شهر هوشمند با ایجاد اجتماعی‌سازی، بهبود تصویر ذهنی، جوانب فعالیت و محتوا و درنهایت ارتباط و دسترسی انسان‌محورانه، به برنامه‌ریزی هرچه بهتر توسعۀ میان‌افزا کمک می‌کند (Aly & Attwa, 2013: 458).

شهر تبریز یکی از قدیمی‌ترین مراکز سکونتی ایران است که از جهات مختلف طبیعی، سیاسی، دموگرافیکی و... اهمیت دارد. این کلان‌شهر که یکی از شهرهای بزرگ کشور محسوب می‌شود و عنوان زیباترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر کشور را یدک می‌کشد (براساس انتخاب سازمان ملل)، برای تبدیل مناطق فرسوده در قالب شهر هوشمند و میان‌افزا و رعایت ارکان اصلی آن نیازمند دستیابی به اهدافی چند است؛ یکی از این اهداف، فراهم‌کردن زمینة توسعة مطلوب شهری و تحلیل توسعة میان‌افزا در قالب توسعۀ شهری است. اولویت‌بندی شاخص‌ها و زیرشاخص‌های موضوع پژوهش و شناسایی متغیرهای کلیدی در سیاست‌گذاری‌های مربوط به توسعة میان‌افزا، هدف غایی این پژوهش است. در این زمینه پرسش‌هایی مطرح می‌شود:

1. مهم‌ترین اولویت‌های توسعة میان‌افزا برای دستیابی به توسعۀ هوشمند شهری در کلان‌شهر تبریز چیست؟
2. متغیرهای کلیدی پژوهش کدامند؟
3. تأثیر مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر چگونه است؟

درزمینة سابقۀ مطالعۀ توسعۀ میان‌افزا و شهر هوشمند پژوهش‌های متعددی در داخل و خارج انجام شده است. پژوهش‌های مربوط به توسعۀ میان‌افزا ازنظر موضوعی، گونه‌شناسی متنوعی دارند که در جدول زیر به آنها اشاره شده است.

جدول 1. پیشینۀ پژوهش

Table 1. Research Background

مطالعۀ حاضر نسبت به مطالعات پیشین از دو جنبه نوآوری و تفاوت دارد؛ اول اینکه موضوع مطالعه‌شده دربارة ارتباط متقابل شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا، تاکنون در هیچ مطالعۀ داخلی و خارجی بررسی نشده است و این مطالعه، نخستین گام در این راه محسوب می‌شود. دوم اینکه روش پژوهش حاضر (تحلیل آثار متقابل- میک‌مک) تاکنون در مطالعات احیای مناطق فرسوده و تأثیرسنجی عوامل شهر هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا استفاده نشده و این پژوهش، نخستین مطالعه در چنین چهارچوبی است. درنتیجه مطالعۀ حاضر ازلحاظ موضوع و روش نوآوری دارد و با مطالعات پیشین متفاوت است. در این زمینه پژوهش حاضر در نظر دارد با بررسی همه‌جانبۀ ادبیات و مؤلفه‌های شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا، تأثیرات شهر هوشمند (به‌مثابة رویکردی از توسعۀ پایدار) بر توسعۀ میان‌افزا (به‌مثابة راهبردی نوین در توسعۀ شهری) و عوامل کلیدی این تأثیرگذاری را در شهر تبریز بررسی، شناسایی و تحلیل کند.

مبانی نظری پژوهش

شهر هوشمند

از سال 2000 به بعد رهیافت رشد هوشمند جای خود را به شهر هوشمند داد که بر پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه‌ریزی، توسعه، پایداری و خدمات شهری استوار است (Harrison & Donnelly, 2011: 18) و از آن زمان به معنای هر نوع فناوری و توسعۀ عملکردهای شهری تکامل یافته است (Alvarez et al., 2009: 43). در این زمینه دولت‌ها دریافتند که آنها به منابعی از اطلاعات رایگان دسترسی دارند که با پاره‌ای از اهداف معاملاتی مانند صورت‌حساب‌های مصرف آب، انرژی، عوارض جاده‌ای و... به دست آمده است. این درک عمومی باعث نفوذ فناوری و توجه به زیرساخت‌های هوشمند به‌صورت گسترده در سراسر جهان شد (Harrison & Donnelly, 2011: 26). در این راستا، امروزه جهانی‌شدن شهرها را در اشکال رقابت پیش‌ناشناخته به سرمایه، منابع و طبقۀ خلاق در حوزۀ توسعۀ پایدار اتصال داده است. این چالش به آزمایش روش‌های جدید برنامه‌ریزی پایدار، طراحی، تأمین منابع مالی، ساخت‌وساز، حکومت و بهره‌برداری از زیرساخت‌های شهری و خدمات منجر شده است که به‌طور گسترده به نام «شهر هوشمند» شناخته می‌شود. بعضی از این روش‌ها به نقش‌های در حال ظهور فناوری اطلاعات مربوط هستند (Korczak & Kijewskam, 2019: 204). شهر هوشمند مکانی ممتاز برای توسعۀ پایدار است که در آن بر مسائلی مانند ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی، تخریب سرزمین، باززنده‌سازی بافت‌های شهری و... از طریق یک رویکرد نوآورانه و نظام‌مند براساس ارتباط و تبادل اطلاعات با هدف بهینه‌سازی فرایندها تأکید شده است؛ بر این اساس شهر هوشمند امکان به‌روزرسانی و بهینه‌سازی زیرساخت‌ها و سیستم‌ها، بهبود کیفیت زندگی و حتی ساخت شهر با دسترسی بیشتر را میسر می‌سازد (Maccani et al., 2013: 7) و از این رو تأثیرات خود را بر باززنده‌سازی بافت‌های قدیمی و توسعۀ میان‌افزای این مناطق به وضوح نشان می‌دهد.

تجزیه و تحلیل عمیق ادبیات مربوط به شهرهای هوشمند نشان می‌دهد در تعاریف پژوهشگران بر بعضی مفاهیم در تعریف شهر هوشمند تأکید ویژه‌ای شده است؛ به طوری که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در خدمات و زیرساخت‌های شهری، یکپارچگی سیستم‌های مختلف در برنامه‌ریزی و اجرا، همکاری سهام‌داران مختلف در همۀ مراحل توسعۀ شهری (ازجمله توسعۀ میان‌افزا)، سرمایه‌گذاری در سرمایۀ اجتماعی، استقلال در تصمیم‌گیری، حکمروایی مشارکتی، اتصال و یکپارچگی، خلاقیت، یادگیری و مدیریت منابع مختلف محلی، الفبای اولیۀ مفهوم شهر هوشمند است؛ بر این اساس استفاده از فناوری‌های هوشمند در ساختمان‌سازی و واحدهای همسایگی بافت قدیم (LEED & BREAAM) می‌تواند نمونة روشنی در احیای بافت‌های قدیمی و فرسوده باشد.

توسعۀ میان‌افزا

توسعۀ میان‌افزا، توسعه‌ای معمولاً مسکونی روی قطعه‌زمینی است که در میان ساختمان‌ها باقی مانده است (Kienitz, 2001: 5)؛ به بیان دیگر، توسعۀ میان‌افزا بازیافت اراضی خالی داخل نواحی شهری است (Ooi & Le, 2013: 855) که از خدمات زیرساختی مختلف مانند جاده، دسترسی، آب و برق برخوردار است (Loo et al., 2017: 40) و از آنها برای رفع نیازهای شهر بهره گرفته می‌شود. این رویکرد در راستای توسعۀ درون‌زا و پیشگیری از آثار مخرب توسعۀ پراکنده، پس از توسعۀ پایدار در جنبش شهرسازی نوین مطرح شد. برای اجرایی‌شدن اصول این جنبش، رشد هوشمند ارائه شد که در مقیاس کلان توسعۀ درون‌زا را مدنظر قرار می‌دهد (جدول 2).

جدول 2. رویکردهای نظری مرتبط با توسعۀ میان‌افزا

Table 2. Theoretical approaches related to infill development

درحقیقت فصل مشترک شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا این است که هر دو شیوۀ توسعه، شیوه‌هایی‌ پیشنهادی برای اصلاح روندهای توسعه هستند؛ یکی در حوضۀ سیاست‌گذاری کلان (در رابطه با اقتصاد، محیط، حمل‌ونقل و...) و دیگری بیشتر در حوضه‌های کالبدی و خرد. هم‌اکنون ازجمله مزایایی که برای توسعۀ میان‌افزا بیان می‌شود، مزایای زیست‌محیطی و ارتقای شاخص‌های توسعۀ پایدار شهری است که در پژوهش حاضر، شهر هوشمند نمود جدیدتری از توسعۀ شهری پایدار را به عرصۀ این تقابل‌های هم‌راستا می‌آورد.

روش‌شناسی پژوهش

معرفی منطقۀ پژوهش

منطقة تاریخی تبریز دربرگیرندة مهم‌ترین عناصر شهری شامل بازار، مراکز مهم سیاسی‌اداری و عناصر تاریخی است. از عناصر مهم شهری، باروی قدیم شهر است که آثار آن هنوز کم‌وبیش باقی است. شهر تبریز از ابتدا در مجاورت این محدوده شکل گرفته و روند تکاملی و توسعة خود را طی کرده است و نمادها و نشانه‌های تاریخی شهر نیز در این محدوده هنوز جایگاه خود را حفظ کرده‌اند. مجموعة مسجد جامع، مجموعة ارگ علی‌شاه، مسجد کبود، مجموعة صاحب‌الامر، بازار، محله‌های قدیمی و بارو، دروازه‌ها و محورهای تاریخی، استخوا‌ن‌بندی محدوده را تشکیل می‌دهند. ازلحاظ کالبدی چهار مجموعة شاخص صاحب‌الامر، مسجد جامع، مسجد کبود و ارگ علی‌شاه به همراه امتداد با بازار، استخوان‌بندی شهر تبریز را شکل داده‌اند (نقش جهان پارس، 1386: 17). تبریز 24 محلة قدیمی دارد و در پنجاه سال گذشته، تعدادی از روستاهای اقماری و حومۀ تبریز به این مادرشهر پیوسته و در ردیف محله‌های شهر قرار گرفتند. براساس طرح جامع شهر شهرداری تبریز برای ارائۀ خدمات مناسب به شهروندان و با توجه به بافت قدیمی، مسائل حاشیه‌نشینی، گسترش و توسعۀ شهر و عدم تمرکزگرایی، شهر تبریز به ده منطقۀ شهرداری تقسیم شد. از میان این مناطق دهگانه، منطقة هشت، منطقۀ تاریخی و فرهنگی تبریز شناخته می‌شود (خاماچی، 1384: 16) که نیازمند تحقق توسعۀ میان‌افزا در راستای توسعۀ پایدار این منطقه است. بافت قدیم به علت داشتن موقعیت مرکزی (بازار) از دیرباز انواع کارکردهای شهری به‌ویژه فعالیت‌های تجاری و بازرگانی، مذهبی و تفریحی را داشته که علاوه بر نیازهای ساکنان خود شهر، نیازهای نواحی دوردست (فراتر از مرزهای جغرافیایی خود) را نیز تأمین می‌کرده است. با شروع عملیات اجرایی شهرسازی مدرن که عمدتاً با هدف توسعة شتابزدة شبکه‌های ارتباطی انجام می‌شود، عملکردهای بافت قدیمی ازجمله کارکردهای بازار رو به ضعف می‌گذارد. در شرایط کنونی، محدودة بافت به‌ویژه بازار با تراکم فعالیتی زیادی مواجه است. گرایش به احداث واحدهای تجاری و خدماتی‌‌اداری در نزدیکی بازار، فشار زیادی به محدودة مسکونی وارد می‌کند (محمدزاده و همکاران، 1384: 19).

شکل 1. منطقۀ 8 شهرداری تبریز

Figure 1. District 8 of Tabriz Municipality

روش پژوهش

در پژوهش حاضر، در بخش کیفی که هدف از آن، شناسایی و استخراج پیشران‌های مؤثر شهر هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا بود، منابع و اسناد معتبر علمی استفاده شد که در گام اول آنها را شرح می‌دهیم. در بخش کمی نیز، با ملاحظۀ الزام آشنابودن گروه خبرگان با مطالعات تطبیقی و اصطلاحات علمی و تخصصی، دانش آینده‌پژوهی و همچنین با توجه به سوابق مطالعاتی و آموزشی افراد، پژوهشگر ملزم به استفاده از تعداد محدودی از افراد شد؛ بر این اساس برای جمع‌آوری اطلاعات از روش پرسش‌نامه و مصاحبه با خبرگان حوزۀ پژوهش استفاده شد. در این راستا، هیچ قانون صریحی دربارة تعداد متخصصان وجود ندارد و بسته به هدف دلفی، وسعت، زمان جمع‌آوری داده‌ها و منابع دردسترس، تعداد شرکت‌کنندگان معمولاً بین 15 تا 50 نفر برآورد می‌شود (بلالی، 1394). در این پژوهش با توجه به بدیع‌بودن موضوع، از 50 متخصص در حوزۀ بافت فرسوده، توسعۀ میان‌افزا و الگوهای نوین توسعۀ شهری استفاده شد که بیشتر آنها از استادان دانشگاههای تبریز، دانشجویان دکتری آشنا با موضوع پژوهش و کارشناسان بافت قدیم بودند. نحوۀ انتخاب مشارکت‌کنندگان در این پژوهش به شیوۀ هدفمند و دردسترس بوده است. پژوهشگران برای برآورد تأثیر عوامل توسعۀ هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا، با لحاظ‌کردن تعداد 34 زیرشاخص توسعۀ شهری هوشمند (شمارۀ 1 تا 34) و 19 زیرشاخص توسعۀ میان‌افزا (35 تا 53) (جدول 2)، با ملاحظۀ شرایط خاص بافت‌های فرسودۀ شهر تبریز در چهارچوب یک سیستم، برای تشکیل ماتریس 53 در 53 اقدام و شاخص‌ها را کارشناسان با روش معادلات ساختاری با توجه به شرایط بومی، سرزمینی، اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و نهادی کلان‌شهر تبریز وزن‌دهی کردند. پژوهشگران ابتدا براساس موضوع و هدف پژوهش برای مطالعه و بررسی شاخص‌های توسعۀ شهری هوشمند اقدام کردند که در این دیدگاه شهر هوشمند شامل 6 بعد (مردم هوشمند، زندگی هوشمند، محیط‌زیست هوشمند، حرکت هوشمند، اقتصاد هوشمند و حکمرانی هوشمند) کلی است و زمانی که شهر عملکرد مناسبی در شش بعد داشته باشد، توسعه یافته است؛ بر این اساس در پژوهش حاضر از شاخص‌ها و مفاهیم این دیدگاه استفاده می‌شود. پس از غربالگری شاخص‌های بالقوۀ مؤثر بر توسعۀ میان‌افزا براساس نظرات متخصصان، تعداد 34 زیرشاخص شهر هوشمند انتخاب شد که در تحلیل‌های پیش رو از آنها استفاده خواهد شد؛ همچنین درزمینة توسعۀ میان‌افزا تعداد 19 زیرشاخص شناسایی شد (جدول 3).

جدول 3. زیرشاخص‌های پژوهش

Table 3. Research sub-indicators

 Toppeta, 2010; Lombardi & Garaglu, 2011; Giffinger et al., 2007)Source of smart city sub-indicators):

بر این اساس، شکل زیر مدل مفهومی پژوهش را به تصویر می‌کشد.

شکل 2. مدل مفهومی پژوهش

Figure 2. Conceptual model of research

یافته‌های پژوهش

برآورد متغیرهای کلیدی شهر هوشمند و توسعۀ میان‌افزا

 در این زمینه، پژوهشگران پرسش‌نامه‌ای برای تعیین وزن معیارها تنظیم و از 50 نفر از کارشناسان متخصص مرتبط در دانشگاه و شهرداری تبریز نظرسنجی کردند. تعداد 53 معیار در جدول مربوط به دو عامل اصلی توسعۀ هوشمند و توسعۀ میان‌افزا شناسایی شد؛ سپس با قراردادن این عوامل در یک ماتریس 53 در 53، تأثیر هرکدام از این عوامل بر یکدیگر با وزن‌دهی به عوامل (از صفر تا 3) مشخص شد. تمامی عوامل دخیل همچون سیستمی با عناصر درهم‌تنیده و به‌صورت یک ساختار در نظر گرفته و ارتباطات این عوامل با هم سنجیده و عوامل برتر دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بیشتر استخراج می‌شود. این عوامل برتر می‌توانند در جهت سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و باززنده‌سازی مناطق فرسوده (منطقۀ 8) به کار گرفته شوند.

در ماتریس متقاطع، جمع اعداد سطرهای هر متغیر نیز میزان اثرپذیری آن متغیر را از متغیرهای دیگر نشان می‌دهد. براساس نتایج تحلیلی این ماتریس، متغیر امکانات محلی، مهارت‌های اطلاعاتی، مداخلات مدیریتی، وضعیت اقتصادی و محل جغرافیایی بیشترین تأثیر را در سیستم داشتند.

به‌منظور تحلیل نتایج با یک روش ساده می‌توان دریافت که تأثیر متغیرها با در نظر گرفتن تعداد گروههای ارتباطی در ماتریس تشکیل‌شده قابل سنجش است. متغیری که بر تعداد محدودی از متغیرها اثر مستقیم دارد، تأثیرگذاری اندکی نیز بر کل سیستم دارد؛ به این ترتیب اثرپذیری مستقیم یک متغیر را نیز می‌توان با درنظرگرفتن ستون مربوط در ماتریس بررسی کرد؛ بنابراین مجموع عددهای هر سطر نشان‌دهندۀ اثرگذاری متغیر مربوط و مجموع هر ستون نمودار اثرپذیری آن متغیر است؛ پس تمام متغیرها و محیط‌های دربرگیرندۀ آنها را می‌توان با نمایش آنها در یک نمودار مفهومی با محور مختصات (اثرگذاری- اثرپذیری) نمایش داد.

جدول 4. اثرگذاری و اثرپذیری متقابل عوامل توسعة هوشمند و توسعة میان‌افزا

منبع: محاسبات نگارندگان در محیط نرم‌افزار FL MicMac

Table 4. Interaction and Impactability of smart development and infill development factors

Source: Authors' calculations in FL MicMac software environment

براساس نتایج به‌دست‌آمده از ماتریس تأثیر عناصر، تأثیرگذارترین عامل کلیدی به متغیر تراکم جمعیتی با ضریب تأثیر 83/106 مربوط است و پس از آن عناصر خلاقیت، روح نوآورانه و مدیریت پایدار منابع و سرانه‌های شهری به‌طور مشترک با ضریب 106، در بین 5 مؤلفۀ کلیدی بسیار تأثیرگذار سیستم قرار گرفتند؛ بر این اساس، متغیرهایی نظیر اسکلت ساختمان‌ها (با ضریب 66/56)، جنس مصالح به‌کاررفته (با ضریب 33/60)، اندازۀ قطعات و تعداد طبقات (با ضریب 66/78)، کمترین تأثیر را در سیستم دارند. همچنین براساس نتایج به‌دست‌آمده از عوامل تأثیرپذیر، متغیر حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه و بهره‌وری زمین با ضریب مشترک 83/106 و امنیت فردی با ضریب 106، به‌مثابة تأثیرپذیرترین عوامل سیستم شناسایی شدند. در این راستا، مؤلفۀ حکومت شفاف (5/74)، قابلیت تغییر (5/79)، مشارکت در تصمیم‌گیری (66/79)، اسکلت ساختمان‌ها (33/81) و اندازۀ قطعات (84) به‌مثابة کم‌تأثیرپذیرترین عوامل سیستم شناسایی شدند. جدول 5، 10 عامل کلیدی تأثیرگذار و 10 عامل کلیدی تأثیرپذیر را نشان می‌دهد.

جدول 5. تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین عوامل مستقیم و غیرمستقیم سیستم براساس ماتریس نتایج

Table 5. The most effective and influential direct and indirect factors of the system based on the results matrix

متغیرهای بسیار تأثیرگذار مستقیم و غیرمستقیم سیستم را می‌توان در جدول 5 مشاهده کرد که هرکدام از آنها تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بسیاری نسبت به دیگر متغیرهای سیستم دارند و به‌راحتی می‌توان نقش کلیدی متغیرهای توسعۀ هوشمند شهری را در تأثیرگذاری برای دستیابی به اهداف توسعۀ هوشمند و توسعۀ میان‌افزا مشاهده کرد.

تصویرسازی از نتایج زبانی

در این بخش پژوهشگران برای به تصویر کشیدن نتایج به‌دست‌آمده از ارزش‌های زبانی، دو طرح از اطلاعات مطلق و نسبی را به کار گرفتند. این طرح‌ها در ادامه توصیف شده‌اند:

نقشۀ حرارتی نتایج زبانی

در ابتدا پژوهشگران برای داشتن دورنمای کلی از تمام سیستم و شدت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فعل و انفعالاتی که در آن روی می‌دهد، شاخص‌هایی را به تصویر می‌کشند که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری‌شان در انتهای فرایند میک‌مک فازی زبانی مشخص شده است (شکل 2). هر مربع موجود در تصویر به یک درهم‌تنیدگی احتمالی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شاخص‌های مختلف در بخش‌های مختلف سیستم مربوط است و شدت رنگ قرمز، تعداد شاخص‌هایی را نشان می‌دهد که در نتایج به‌صورت ادغام‌شده هستند. شکل اشاره‌شده را می‌توان برای دو عمل مستقیم و غیرمستقیم انجام داد که این نتایج را به‌صورت ساده و قابل فهم به تصویر می‌کشد. درنتیجه رفتار کل سیستم در این طرح به‌صورت بیشتری قابل تجزیه و تفسیر است. صورت خلاصه‌شدۀ این مرحله بسته به تنظیمات تعداد N در نرم‌افزار انجام می‌پذیرد که باید مقادیر فرد (3، 5 و 9) را به خود اختصاص دهد و میزان‌کردن این مرحله به عهدۀ متخصص است. در این پژوهش، پژوهشگران تعداد N= 9 را انتخاب کردند.

شکل 3. نقشۀ حرارتی روش مستقیم

Figure 3. Direct method thermal map

در پژوهش حاضر، نقشه‌های حرارتی، وزن‌های زبانی حد متوسط سیستم را نشان می‌دهد که خروجی این نتایج است. همان‌طور که در شکل 3 مشاهده می‌شود، نتایج روش غیرمستقیم به‌صورت کوتاه و مختصر نشان داده شده است. دلیل این امر، پنهان‌کردن بخشی از نتایج و هدایت آن به سوی یک پاسخ همسان برای جلوگیری از به دام افتادن در معایب فرایندهای زبانی بسیار، پس از انجام محاسبات طولانی است. در مطالعۀ موردی ما، این طرح‌ها به متخصص اجازۀ کنترل سیستم را در نگاه اول می‌دهد؛ به بیان دیگر، بیشتر عوامل، سطح نسبی متوسط و بالاتر از خط وسط از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهند که این نشان از ارتباط قوی و بسیار تأثیرگذار عوامل بر یکدیگر درون سیستم دارد. همچنین نقشه‌های حرارتی به‌مثابة روش تجمیع‌کنندۀ عوامل عمل می‌کنند؛ زیرا آن دسته از متغیرهای تجمیعی که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری همسانی دارند، می‌توانند یک نقش مشابه در سیستم بازی کنند.

سطح تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فازی با اطلاعات قطعی

در شکل 4 پژوهشگران تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم هر شاخص را در یک طرح دوبعدی نشان می‌دهند.

شکل 4. چارت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری فازی در روش مستقیم (خروجی توسط نرم‌افزار FL Micmac)

Figure 4. Fuzzy Influence and Influence Chart in Direct Method (Output by FL Micmac Software)

 هر نقطۀ مشخص‌شده در شکل نشان‌دهندۀ یک متغیر است که با یک جفت از ارزش‌های قطعی و معین برای زیرمعیار تأثیرگذار و تأثیرپذیر کلی غیرفازی‌شده در مناطق گوناگون سیستم قرار می‌گیرد. اعداد فازی مثلثی، نتایج مجموعه‌های زبانی هستند که محاسبه شده‌اند. در این رابطه، پژوهشگران قادر به طبقه‌بندی نقش هر متغیر در کل سیستم به‌وسیلۀ ساخت تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن با توجه به دیگر معیارها هستند؛ بنابراین پژوهشگران به‌دنبال بررسی شدت تأثیر این متغیر در سطح قطعی هستند که ایده‌ای دقیق‌تر از رفتارش را در سیستم ارائه می‌کند. در روش مستقیم، پژوهشگر می‌تواند نتایج خروجی متغیرها را در سمت شمال غرب و جنوب شرق مشاهده کند که به ترتیب در درجۀ ضعیف تا متوسط از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هستند؛ در حالی که متغیرهای قرارگرفته در شمال شرق به همراه متغیرهای قرارگرفته در جنوب غرب سیستم نشان‌دهندة درجة متوسط تا قوی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در سیستم هستند. هر عدد نشان‌دهندة نقش یک متغیر است که در این پژوهش تعداد آنها 53 متغیر است. با توجه به مطالب اشاره‌شده، این متغیرها در روش مستقیم با درجۀ تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بسیار زیاد و با اختلاف زیاد از سایر متغیرها در شکل 4 مشخص هستند. در این راستا، جدول 6 نتایج به‌دست‌آمده از پراکندگی متغیرها را در نمودار و نقش هریک از آنها را در سیستم نشان می‌دهد.

جدول 6. تفسیر عوامل نمودار چهارگانۀ سیستم تأثیر

Table 6. Interpretation of the factors of the four diagrams of the impact system

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی و شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار توسعۀ هوشمند شهری بر متغیرهای توسعۀ میان‌افزای بافت‌های فرسودۀ کلان‌شهر تبریز انجام شده است. در این مطالعه برای شناسایی متغیرهای اولیۀ پژوهش از روش تحلیل محتوا (داده‌کاوی متن‌پایه) و روش دلفی هدفمند به‌صورت اجماع کارشناسی و سپس از روش تحلیل آثار متقابل/ ساختاری برای بررسی میزان و چگونگی اثرگذاری مؤلفه‌های توسعۀ هوشمند بر توسعۀ میان‌افزا و درنهایت شناسایی عوامل کلیدی متغیرهای پژوهش استفاده شد؛ در این راستا، برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار کاربردی Fuzzy Linguistic Micmac  استفاده شد. براساس تعداد عوامل، ابعاد ماتریس 53*53 تشکیل شد که در یک طرف عوامل شهر هوشمند و در طرف دیگر، متغیرهای میان‌افزایی در نظر گرفته شدند.

آنچه از وضعیت صفحۀ پراکندگی متغیرهای مؤثر در پژوهش در کلان‌شهر تبریز می‌توان درک کرد، وضعیت ناپایدار سیستم و احتمال تغییرات سریع و شدید سیستم در آینده است. جز چند عامل محدود که نشان از اثرگذاری زیاد در سیستم دارند، بقیة متغیرها از وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به همدیگر برخوردارند؛ بنابراین پنج دسته متغیر (عوامل تأثیرگذار، دووجهی، تأثیرپذیر، مستقل و متغیرهای ریسک) قابل شناسایی هستند.

درنهایت از میان 53 عامل یادشده، 10 عامل بسیار تأثیرگذار (7 متغیر توسعۀ هوشمند شامل «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع» با ضرایب مشابه 106، «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن» با ضرایب مشابه با ضریب 16/105، «حفاظت محیطی» و «انعطاف‌پذیری» با ضرایب مشابه 33/104 و 3 مؤلفۀ میان‌افزایی شامل «سرانه‌های شهری» با ضریب 106، «فضای کار و فعالیت» با ضریب 16/105 و «تراکم جمعیتی» با ضریب 83/105) انتخاب شد؛ بر این اساس مهم‌ترین عوامل براساس ضرایب به‌دست‌آمده برای توسعۀ میان‌افزای بافت تاریخی تبریز، چهار متغیر «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع» و «سرانه‌های شهری» با ضریب مشابه 106 هستند که باید مورد توجه مسئولان و سیاست‌گذاران بافت تاریخی شهر قرار گیرند. عنصر «تراکم جمعیتی» با ضریب 83/105 نیز در ردۀ اهمیت بعدی قرار دارد که مؤلفه‌ای بسیار اساسی در برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی به شمار می‌رود. «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن» و «فضای کار و فعالیت» با ضریب مشابه 16/105 نیز در ردۀ اهمیت بعدی قرار می‌گیرند. وجود چنین ضرایبی در عوامل کلیدی تأثیرگذار و نزدیکی زیاد این ضرایب به یکدیگر، نشان از اهمیت همه‌جانبه و تقریباً یکسان آنها دارد که نیاز به همکاری بین بخشی و توجه توأمان به آنها را در راستای برنامه‌ریزی مناسب باززنده‌سازی بافت تاریخی تبریز به‌منزلة ضرورتی انکارناپذیر مطرح می‌کند.

 10 عنصر بسیار تأثیرپذیر (شامل 6 متغیر توسعۀ هوشمند و 4 عامل میان‌افزایی که عبارت‌اند از: حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه، بهره‌وری زمین، امنیت فردی، جذابیت گردشگری، تراکم جمعیتی، امکانات فرهنگی، جذابیت شرایط طبیعی و کاربری‌های آلاینده) که بیشترین نقش تأثیرپذیر را در صورت توسعۀ بافت فرسوده و بازآفرینی این مناطق در شهر تبریز دارند، انتخاب شدند؛ بر این اساس عوامل حفاظت محیطی، مدیریت پایدار منابع، مسکن مقرون به صرفه و بهره‌وری زمین با ضریب مشابه 83/106 در ردۀ تأثیرپذیرترین متغیرهای تغییر بافت تاریخی به نفع توسعۀ میان‌افزا خواهند بود که در این راستا، افزایش کیفیت حفاظت از محیط بافت، مدیریت بهینه و به‌صرفه و پایدار منابع، دسترسی به مسکن به‌صرفه و همچنین افزایش کیفی بهره‌وری زمین از مهم‌ترین عوامل ارتقای کیفی بافت مدنظر خواهند بود. همچنین سه عنصر امنیت فردی، جذابیت گردشگری و تراکم جمعیتی با ضریب تأثیرپذیری 106، در ردۀ بعدی اهمیت تأثیرگذاری قرار می‌گیرند که این عوامل حاکی از افزایش ضریب امنیت فردی درنتیجة طراحی مناسب محیطی و جذابیت گردشگری در راستای باززنده‌سازی آثار تاریخی و برندسازی است.

در رابطه با نمودار به‌دست‌آمده از نتایج پژوهش، تعداد زیادی از متغیرهای توسعۀ هوشمند و میان‌افزای بافت فرسودۀ تبریز در بین عوامل دووجهی قرار گرفتند. عوامل مستقل به خودی خود تأثیر چندانی در سیستم ندارند و حتی در صورت نرمال‌بودن توزیع عوامل کلیدی اثرگذار، مطلوب نیز هستند. براساس نتایج به‌دست‌آمده، در کنار عوامل تأثیرگذار و دووجهی، می‌توان یکی دیگر از مهم‌ترین اولویت‌های توسعۀ میان‌افزا با تأکید بر توسعۀ هوشمند شهر تبریز را مدیریت عوامل موجود در موقعیت ریسک دانست؛ بر این اساس متغیرهای «دسترسی به زیرساخت‌های ICT»، «شرایط سلامتی»، «جذابیت شرایط طبیعی»، «مدیریت پایدار منابع» و «استفاده از وسایط نقلیة عمومی»، جزو این عوامل در پژوهش حاضر به شمار می‌آیند.

ارزیابی نتایج حاکی است که متغیرهای دووجهی و متغیرهای نتیجه در کنار متغیرهای ریسک، نقش تعیین‌کننده‌ای در نتایج سیستم متشکل از عوامل دارند. در این راستا، در رابطه با متغیرهای دووجهی، فقط یک عامل (سازگاری کاربری‌ها) به توسعۀ میان‌افزا مربوط است و بقیة مؤلفه‌ها در زمرۀ عوامل تأثیرگذار توسعۀ هوشمند قرار گرفتند که نشان از اهمیتی دارد که چنین توسعه‌ای در توسعۀ میان‌افزای مناطق خواهد داشت و آیندۀ بافت فرسودۀ شهر تبریز می‌تواند به‌طور وسیعی از این توسعه تأثیر پذیرد.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از عوامل کلیدی تأثیرگذار سیستم، هفت عامل کلیدی تأثیرگذار توسعۀ هوشمند شامل «خلاقیت»، «روح نوآورانه»، «مدیریت پایدار منابع»، «دسترسی محلی»، «حمل‌ونقل پایدار، خلاق و ایمن»، «حفاظت محیطی» و «انعطاف‌پذیری»، بیشترین تأثیرگذاری را در سیستم موجود دارند.

یکی از مهم‌ترین عواملی که در امر توسعۀ پایدار و توسعۀ هوشمند شهری مطرح است، ایجاد نوآوری و خلاقیت در توسعۀ میان‌افزای بافت‌های تاریخی است. در سال‌های اخیر طرح‌های نوآورانۀ محدودی در رابطه با توسعۀ هوشمند مناطق شهری ارائه شده است که می‌توان از آنها در توسعۀ میان‌افزای مراکز تاریخی و فرسوده استفاده کرد. در این راستا، خلق ظرفیت‌های جدید در کنار تجدید حیات پتانسیل‌های خاموش در بافت‌های فرسودة مراکز شهری نظیر تبریز با رویکرد تحریک روند بازآفرینی، از مهم‌ترین سیاست‌ها محسوب می‌شود. این‌گونه سیاست‌ها در عمل از تنوع گسترده‌ای در شهرهای گوناگون برخوردار بوده‌اند. ساخت مجموعه‌های تجاری، فرهنگی‌اداری با معماری‌های ویژه تا احیا و ساخت فضاهای شهری و استفادۀ دوباره از بناهای موجود و تغییر کاربری‌ها در طیف این سیاست‌ها قرار می‌گیرند که در سال‌های اخیر، بسیار مورد توجه مسئولان شهری تبریز قرار گرفته است؛ با این حال هنوز فاصلۀ زیادی تا رسیدن به نقطة بازآفرینی ایدئال این مناطق با لحاظ توسعۀ هوشمند وجود دارد.

در رابطه با مدیریت پایدار منابع، نهادهای شهری به‌منزلة متولی اصلی هوشمندسازی، نقش اصلی را درزمینة مدیریت منابع ایفا می‌کنند. یکی از مهم‌ترین منابع در این پارادایم، منابع انسانی و ظرفیت‌سازی جوامع محلی در امر مشارکت در بازآفرینی بافت‌های فرسوده است که از آن به‌مثابة حکمروایی اجتماعات محلی یاد می‌شود و استقرار دفاتر تسهیل‌گری توسعۀ محلی در بافت‌های شهری، نمونة کوچکی از این نهادهاست. عامل دیگر، تأثیرات دسترسی و حمل‌ونقل ایمن در توسعۀ میان‌افزای بافت‌های فرسودۀ تبریز است که می‌توان با انجام پروژه‌هایی نظیر توسعۀ حمل‌ونقل‌محور (TOD) در بافت‌های فرسوده، حمل‌ونقل پایدار را محقق و بازآفرینی و توسعۀ میان‌افزای این بافت‌ها را تسریع کرد و جذابیتی کم‌نظیر به این بافت‌ها با استقرار کاربری‌های مختلط، پیاده‌محوری و نظایر آنها بخشید که درنهایت باعث افزایش ضریب نفوذپذیری و دسترسی این مناطق می‌شود.

دربارة تأثیرپذیرترین شاخص‌های میان‌افزایی، از بین عوامل توسعۀ میان‌افزا، متغیرهایی نظیر «کاربری‌های آلاینده»، «تراکم جمعیتی» و «مسکن مقرون به صرفه» که بیشترین نقش را در بازآفرینی آیندۀ بافت ناکارآمد منطقۀ 8 کلان‌شهر تبریز با تأکید بر توسعۀ هوشمند شهری دارند، به‌مثابة کلیدی‌ترین عوامل تأثیرپذیر انتخاب شدند.

در سال‌های اخیر همان‌طور که بیان شد، با ظهور ایده‌های جدید نظیر توسعۀ حمل‌ونقل‌محور (TOD)، اختلاط کاربری‌ها به شکل گسترده‌ای مدنظر پژوهشگران مختلف قرار گرفته است. از نظر نگارندگان، تلفیق این روش با توسعۀ میان‌افزا که اشتراکات بسیاری نیز با هم دارند، می‌تواند به‌مثابة رویکردی التقاطی و برتر در منطقۀ 8 تبریز مدنظر قرار گیرد؛ در این بین نقش عوامل توسعۀ هوشمند (همانند مدلی در سنگاپور، سئول، بارسلونا، تورین و...) بسیار چشمگیر و تسهیل‌گر است و در کنار سایر مزایای اقتصادی، اجتماعی و شهری، نفع زیست‌محیطی بسیاری را نیز برای شهر به ارمغان می‌آورد و آلایندگی محیط را به شکل بسیار محسوسی کاهش می‌دهد و باعث ظهور مجتمع‌های ایستگاهی و رونق این منطقه می‌شود.

در ادامه براساس نتایج و دانش افزودة ناشی از این پژوهش، سه پیشنهاد کلی ارائه می‌شود؛ اول اینکه انجام مطالعات تطبیقی در کلان‌شهرهای دیگر و انجام مقایسه‌ها با پژوهش حاضر می‌تواند مسیر بازآفرینی و توسعۀ بافت‌های ناکارآمد شهری را با توجه به اصول نوین توسعۀ شهری بیش از پیش هموارتر و آشکارتر کند. دوم اینکه استفاده از روش‌های موازی نظیر سناریوسازی و معادلات ساختاری PLS و لیزرل و دستیابی به چهارچوب واحد متغیرها، بر استاندارد چنین مطالعاتی می‌افزاید و سوم اینکه طراحی پژوهش‌های شهروندمحور و خروجی نتایج آنها و تلفیق آنها با برون‌دادهای کارشناسانه، قدم‌های مهمی در مسیر ادامه‌یافتن چنین پژوهش‌هایی محسوب می‌شوند.