تحلیل ساختاری اثرات متقابل چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

مقدمه و بیان مسئله

هرچقدر نیاز به برقراری ارتباط به‌نسبت توسعه و دگرگونی جوامع انسانی افزایش یافته است، نوع رسانه‌ها نیز متأثر از این توسعه و با تأثیرگرفتن از تغییرات فناوررانه متفاوت‌تر و به‌دنبال تحول در رسانه‌ها، رفع نیازهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع براثر این تحول دگرگون شده است.

در این میان، هرکدام از اختراعات و ابداعات فنی گوناگونی که در طول تاریخ در زمینۀ انتقال و انتشار پیام‌های انسانی پدید آمده‌ است، ترکیب و طبیعت ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی درون وسایل ارتباطی نیز دگرگون شده است؛ البته تحول وسایل ارتباطی، پدیده‌ای استثنائی نیست و جزئی از جریان کلی تحول تاریخ بشری به شمار می‌رود (معتمدنژاد، 1382: 228-227). بدین ترتیب، یکی از مسائل اصلی مطرح در حوزۀ ارتباطات اجتماعی، تعیین دامنۀ نفوذ و تأثیرگذاری رسانه‌ها (در اینجا شبکه‌های اجتماعی) بر تکوین و تکامل جوامع انسانی است. اینکه شبکه‌های اجتماعی، مولد چه روندهای اجتماعی در تکامل جوامع انسانی خواهند بود، مسئلۀ بسیار مهمی است.

بر پایۀ دیدگاه کارشناسان ارتباطات، این تنها نیاز و فناوری نیست که سبب ظهور رسانه‌ها و وسایل ارتباطی جدید می‌شود، بلکه در مجموع، چهار عامل در این زمینه دخالت دارند که عبارت‌اند از: فناوری، شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها، کارکردها یا نیازها و مردم؛ این چهار عامل به روش‌های مختلف و با اولویت‌های متفاوت، با یکدیگر و دربارۀ ظهور هر یک از رسانه‌ها در تعامل بوده‌اند؛ به عبارت دیگر، در هر دوره و در شرایط متفاوت، یکی از عوامل ذکرشده، به‌منزلۀ نیروی محرک، نقش اساسی را ایفا کرده و بانی ظهور و یا ایجاد تغییر در یک رسانۀ خاص شده و در شرایط متفاوت دیگری، عامل دیگری نقش مؤثرتری را بازی کرده است (مهرداد، 1380: 14). چهار عامل ذکرشده در شکل‌گیری و تحول وسایل ارتباطی مؤثرند و به‌واسطۀ تحولات مستمر و سریع فناورانه، نقش محوری‌تری را نسبت به سایر عوامل پیدا می‌کنند؛ اما در اینجا مسئلۀ مدنظر کاملاً نقطۀ مقابل دیدگاه کارشناسان ارتباطات است و آن اینکه تحول شبکه‌های اجتماعی، معلول عوامل چهارگانۀ گفته‌شده خواهد بود و این تحول فقط در سطح فناوری باقی نمی‌ماند و خود می‌تواند علت تغییرات عمیق و ظهور نظام‌ جدیدی از چالش‌های اجتماعی در جوامع باشد؛ به‌طوری که در نگاه آینده‌نگرانه (با وجودنداشتن تصویر روشن باز آن)، تحولات فناورانه و شبکه‌های اجتماعی، بشر را در برابر جامعۀ انسانی بعدی (با مفاهیمی همچون آزادی، انسانی - ماشینی محض، فضای مجازی، ثروت دیجیتال، کسب و کار مجازی، دولت الکترونیک، سایبر دیپلماسی و...) قرار می‌دهد؛ به عبارتی، در این دگرگونی، چالش‌های اجتماعی حاصل از رسانه‌های اجتماعی همواره استمرار دارد و روزبه‌روز جوامع در آینده با شکل‌های جدیدی از شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی متأثر از رسانه‌های نوظهور روبه‌رو می‌شوند.

برای نمونه، دربارۀ چالش‌های اجتماعی فرارو، گفته می‌شود چهرۀ بیماری‌ها در دنیای معاصر در حال دگرگونی است؛ به‌طوری ‌که تا سال 2020 میلادی اختلالات روانی و رفتاری، برهم‌زنندۀ سلامت در جهان خواهند بود. در این میان، از تأثیرات منفی رسانه‌های جدید نمی‌توان غافل بود؛ زیرا یکی از آسیب‌های آنها، به خطر انداختن سلامت روانی کاربران و بروز ناهنجاری‌های رفتاری است؛ ازجمله قابلیت چالش بر ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی - اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به‌طور منطقی، عادلانه و مناسب (قنبری، 1394: 16).

درک بهتر از چالش‌های آیندۀ شبکه‌های اجتماعی هنگامی رخ می‌دهد که سیستم رسانه را به‌‌طور عمیق‌تر بررسی کنیم و آثار روندهای آن را دریابیم. به باور ما یکی از مسیرهای ساخت جامعۀ بهتر در این دهکدۀ جهانی، توجه‌دادن همه به نقش حساس و سرنوشت‌ساز امروزشان در شکل‌دادن به آینده و آشنایی آنها با مهم‌ترین تحولات آینده‌ساز است. رویارویی با چالش‌های امروز جهانی از قبیل بسط و توسعۀ رسانه‌های اجتماعی و به‌دنبال آن مسائلی مانند نهادینه‌شدن تدریجی حوزۀ عمومی مجازی و مسائل و موضوعات بومی و محلی ایرانی همچون شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در حال تغییر، به علت‌یابی گذشته، جامع‌نگری امروز و آینده‌نگری برای فردا نیازمند است؛ ازاین‌رو، می‌توان آشنایی و همسوکردن چشم‌انداز دولت، سازمان‌های مردم‌نهاد و عموم شهروندان و نخبگان ایرانی و همچنین برنامه‌ریزی بلندمدت، ارتقای دانایی و همگامی قانونی در روندهای اجتماعی تحولات رسانه‌ای ایران را علت ورود به بررسی چالش‌های اجتماعی ایران در تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی دانست. بی‌تردید نبودِ اطلاعات دربارۀ چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌تواند پیامدهایی بر جای بگذارد؛ کاهش به‌کارگیری راهکارهای بومی در رسانه برای رویارویی با چالش‌های پیش رو، تضعیف روزآمدی در رسانه‌های اجتماعی متناسب با تغییرات اجتماعی پیش ‌رو، شکل‌گیری برنامه‌ریزی‌های سطحی و گذرا در برابر چالش‌های اجتماعی فرارو، نبودِ شیوه‌های استاندارد و تعریف‌شده در اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های مرتبط با شبکه‌های اجتماعی با توجه به شرایط اجتماعی ایران در آینده، افزایش تصمیم‌گیری‌هایی مبتنی بر حوادث، ذوق و سلیقۀ شخصی در هدایت و مدیریت شبکه‌های اجتماعی، ارزیابی و بازنگری نادرست در توسعه‌بخشی رسانه‌ها در داخل کشور متناسب با چالش‌های اجتماعی متأثر از تحولات شبکه‌های اجتماعی مجازی و... ازجمله پیامدهایی است که می‌توان تصور کرد. ازسوی دیگر، در دهه‌های اخیر در کشورهای پیشرفتۀ جهان و بسیاری از ممالک در حال توسعه، در مطالعات و پژوهش‌های علمی، به آینده‌نگری ارتباطی و اطلاعاتی و شناخت نقش توسعه‌ای وسایل و فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات و کمک به سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت مملکتی و تحقق هدف‌های توسعۀ ملی، توجه ویژه‌ای شده است؛ به‌طوری که با ارزیابی و بازنگری آینده‌پژوهانۀ توسعه‎‌بخشی ارتباطات، دربارۀ کاربرد وسایل فناوری‌های ارتباطی آینده در جهت اجرای برنامه‌های توسعۀ ملی و ایجاد شرایط بهبود این کاربرد در حوزه‌های اجتماعی آمادگی بیشتری فراهم می‌‌شود. به همین سبب، در چند دهۀ گذشته، با ‌تأثیرگرفتن از شرایط بین‌المللی و جاذبه‌های جهانی و به‌سبب اوضاع و احوال خاص کشورهای درحال توسعه مانند ایران و احساس نیاز مبرم آنها به بهره‌برداری از امکانات ارتباطی در پیشبرد برنامه‌های اجتماعی، به نقش مثبت ارتباطات در ایجاد زمینه‌های مناسب برای اجرای برنامه‌های توسعۀ اجتماعی توجه فراوان شده است؛ به عبارت روشن‌تر، در بسیاری از کشورها، از ارتباطات به‌منزلۀ بازوی توانا و اهرم نیرومندی در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعۀ ملی کمک گرفته شده است؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر توجه ویژه به ضرورت توسعۀ امکانات، وسایل و فناوری‌های ارتباطی در این سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها، ارتباطات به‌منزلۀ یکی از ارکان اساسی و عناصر ضروری تحقق هدف‌های گوناگون توسعه در قالب برنامه‌های مملکتی، جایگاه خاص خود را کسب کرده‌ است. به این‌ منظور، امکانات بهره‌برداری از انواع ارتباطات همچون شبکه‌های اجتماعی، در راه پیشبرد برنامه‌های گوناگون توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و سیاسی بدون توجه به مسائل خوش‌بینانه و بدبینانۀ فرارو در عملکردهای آیندۀ شبکه‌های اجتماعی و جهت‌سازی ارتباطات آینده در حوزۀ‌ اجتماعی، سبب عقب‌ماندگی در مسیر تأمین منافع و مصالح همگانی جامعه در آینده خواهد شد؛ ازاین‌رو، غفلت از نگاه آینده‌پژوهانه و آینده‌نگارانه به تحولات ارتباطی آینده و اثرات متأثر از آن در کشور در حال توسعۀ ایران، همواره پیشگامی در ساخت آیندۀ جامعه را با کندی روبه‌رو خواهد کرد و در نتیجه، برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت به‌جای بلندمدت، بی‌تفاوتی به آینده به‌جای ارتقای دانایی نسبت به آینده و خلأ قانونی و یا اجرایی‌نشدن قانون به‌جای همگامی قانونی براساس آینده شکل خواهد گرفت.

بر این اساس، پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال است: ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی چه چالش‌های اجتماعی را در پیش‌رو دارد؟

 

اهداف پژوهش

هدف اصلی در این پژوهش، تحلیل ساختاری اثرات متقابل مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با شبکه‌های اجتماعی مجازی است و برای رسیدن به این هدف، اهداف جزئی زیر بررسی می‌شود:

شناسایی چالش‌های مهم اجتماعی ایران متأثر از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی؛

شناسایی اهمیت و عدم قطعیت‌ چالش‌های اجتماعی ایران متأثر از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی؛

تحلیل ساختاری اثرات متقابل(مستقیم، غیرمستقیم) چالش‌های اجتماعی ایران متأثر از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی.

 

چارچوب نظری در نگاه به تحولات آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی سبب شده است راهبردهای جوامع به‌دنبال جهت‌دهی به فعالیت‌های این شبکه‌ها و ایجاد نظام منسجم برای بهره‌گیری مناسب و حضور مؤثر در محیط مجازی باشند و شناسایی دورنمای خط‌مشی و سیاست‌گذاری برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در این حوزه می‌تواند موجب تصمیم‌های مؤثری در قبال چگونگی بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی مجازی شود. بر این اساس، مبتنی بر مباحث راهبردی رسانه در مهم‌ترین مرکز پژوهش‌های راهبردی رسانه در اروپا به نام ترند وان^[1]، الگویی از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی ارائه شده است؛ این الگو در مرکز ترند وان نتایجی را به ارمغان آورده است که تقریباً همۀ جهان دربارۀ آن اجماع دارند و بعد از راستی‌آزمایی خبرگی، می‌توان این الگو را به‌منزلۀ بخشی از چارچوب نظری نسبت به دگرگونی‌های آینده شبکه‌های اجتماعی مجازی ارائه داد؛ ازاین‌رو، این مبحث دربارۀ تطور رسانه و ظرفیت آن نسبت به مخاطب و کاربر بررسی و به‌منزلۀ چارچوب نظری پژوهش نسبت به تحولات بعدی فضای مجازی برای بررسی آثار این تحولات در حوزۀ اجتماعی ایران به گروه نخبگان ارائه شده است.

 

تعریف شبکه‌های اجتماعی مجازی

شبکه‌های اجتماعی از منظر کاستلز عبارت از ساختارهای بازی است که می‌توانند بدون هیچ نوع محدودیتی گسترش یابند و افزون بر آن، نقاط شاخص جدیدی را درون خود پذیرا شوند؛ تا زمانی که این نقاط توانایی ارتباط در شبکه را داشته باشند یا از کدهای ارتباطی مشترک - در زمینه‌ها، ارزش‌ها یا اهداف کارکردی - استفاده ‌کنند، بر ریخت اجتماعی جدید جوامع تأثیر یگانه‌ای دارند (کاستلز، 1380: 543-545). آندریاس کاپلانو و مایکل هیلین، شبکه‌های اجتماعی مجازی را «رسانه‌های اجتماعی» می‌دانند و آنها را ابزارهای اینترنتی تعریف می‌کنند که بر بنیان‌های فناوری وب 2 استوارند و به کاربران امکان تولید محتوا و مبادلۀ محتوا را می‌دهند (عبداللهی و همکاران، 1391: 149). شبکه‌های اجتماعی از گروه‌های عموماً فردی یا سازمانی تشکیل شده‌اند که ازطریق یک یا چند نوع از وابستگی‌ها به هم متصل‌اند و در بستر یک جامعۀ اطلاعاتی پیچیده، کارکرد مؤثر شبکۀ همگرا را تصویر می‌کنند و موفقیت و محبوبیت روزافزون آنها به‌دلیل داشتن رنگ و بوی اجتماعی است (رحمان‌زاده، 1389: 50).

 

تطور رسانه و ظرفیت آن نسبت به مخاطب و کاربر تا افق 1404

مبتنی بر مباحث راهبردی رسانه در ترند وان، تطور رسانه مبتنی بر تطور اجتماعی در 8 طیف تطورشناسی شده است که نسبت به هر مرحله، ظرفیت رسانۀ در حال تطور نسبت به مخاطب و کاربر توصیف‌شدنی و انطباق‌پذیر است. دربارۀ تطور رسانه مهم‌ترین وجه تمایز نسبت به دیگر تحولات و دگرگونی‌های اجتماعی، عامل ارتباطات است. نیاز به ارتباطات از دیر‌باز جزء نیازهای اولیۀ بشر محسوب می‌شده و توسعۀ آن همواره تسهیل‌کنندۀ زندگی و تکامل انسان‌ها بوده است؛ ازاین‌رو، ظهور فناوری‌های جدید و نوظهور به‌دلیل ضرورت وجود ارتباطات سریع و فرامرزی نسبت به اعصار گذشته بوده است؛ به‌طوری که سرعت تحولات ارتباطات به‌حدی است که به سبک زندگی افراد شکل تازه‌ای بخشیده است. بی‌شک مقولۀ ارتباطات شکل‌های متنوعی را در دوره‌های مختلف تطور جوامع تجربه کرده است و همان طور که در بخش‌های قبلی اشاره شد، هر نظریه‌پردازی تقسیم‌بندی‌های مختلفی را ارائه داده‌ است. در این میان، به‌منزلۀ جدیدترین تقسیم‌بندی دوره‌های تطور ارتباطات، مرکز ترند وان کل‌های مختلفی از جامعه را براساس تطور فناوری رسانه و ارتباطات ارائه کرده است (شکل 1).

 

 

شکل 1- تطور رسانه و ظرفیت آن نسبت به مخاطب و کاربر (مرکز ترند وان)

Fig 1- Media Evolution and its Capacity in Relation to the Audience and the user (Trend One Center)

 

 

- جامعۀ‌ باستانی که تنها ابزار ارتباط در آن، زبان و آواهای بدوی بوده است.

- جامعۀ‌ شکاری که در آن نوشتن روی تخته‌سنگ به ابزارهای برقراری ارتباط اضافه شد.

- جامعۀ متمدن (شهرنشین) که در آن نوشتن روی کاغذ و حروف چاپی ابداع شد.

- جامعۀ‌ صنعتی که روزنامه، تبلیغات، عکاسی و تلفن به‌مرور به ابزارهای ارتباطی آن اضافه شد.

- جامعۀ اطلاعاتی که رادیو، تلویزیون، اینترنت (وب و ایمیل) و... به‌منزلۀ ابزارهای ارتباط در آن پدید آمدند.

- جامعۀ‌ دانشی که مشخصۀ‌ آن وب ۲ با امکاناتی چون پادکست، وبلاگ، ویکی، شبکه‌های اجتماعی و... است.

- جامعۀ‌ مجازی که مشخصۀ‌ اصلی آن وب ۳ است و مفاهیمی چون جهان‌های مجازی، واقعیت مجازی، وب معنایی و جستجوی باهوش در آن عینیت پیدا می‌کند.

- جامعۀ‌ الحاقی که مفاهیمی چون عامل‌ها، وب اشیا، جوّ دیجیتال و... در آن تحقق می‌یابد و ابزارهای فناوری ارتباطی درون انسان کاشته می‌شوند تا دسترسی به آنها همه‌جایی و همه‌زمانی شود (ارجمندی و صلواتیان، 1393: 2-3).

نکتۀ مهم در این تفکیک، تمایز جوامع در نوع تعامل کاربر با رسانه‌هاست؛ در جوامع پیش از جامعـۀ‌ دانشی (جامعۀ باسـتانی، شـکاری، متمـدن، صـنعتی و اطلاعاتی)، مخاطب منفعل است و در تولید محتوا نقشی ندارد و صرفاً اطلاعاتی را از فرسـتنده دریافـت می‌کند (این روند شامل اینترنت و وب ۱ هم می‌شود)Y اما در جامعۀ‌ دانشی، مجازی و الحاقی، مخاطب کاربر است و در تولید پیام و به‌اشتراک‌گذاری محتوا با دیگران نقش بازی می‌کند و فعال و کنشگـر است.

 

پیشینۀ پژوهش

با توجه به رویکرد اکتشافی در پژوهش‌های آینده‌پژوهی، پیشینه‌های پژوهش، بخش مهمی از منابع گردآوری و شناسایی اطلاعات محسوب می‌شوند؛ ازاین‌رو، مهم‌ترین پیشینه‌های این پژوهش که جزء منابع گردآوری اطلاعات نیز محسوب می‌شوند، به شرح جدول زیر است که مشخصات کامل و چالش‌های شناسایی‌شده از آنها در بخش‌های منابع و یافته‌ها ارائه شده است.

 

 

جدول 1- پیشینه‌های بررسی‌شده

Table 1- Backgrounds reviewed

(Ori & Guy, 2016)

(Amrish, 2014)

(Eleni et al., 2015)

(Styliani et al., 2013)

(وکیلیان و اصنافی، ۱۳۹۵)

(مظاهری و سلیمی، 1390)

(اجاق، 1385)

(نظیفی‌نائینی، 1391)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 26)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 24)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 23)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1393، ش 18)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1393، ش 9)

(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1393، ش 9)

(آقازاده‌تبریزی و بهرامی، 1392)

-http://www.ayandeban.ir/1395

روش پژوهش

پژوهش حاضر براساس هدف، اکتشافی و ازنظر اجرا، مبتنی بر رویکرد ترکیبی (کمی و کیفی) است. روش پژوهش، به‌طور کلی بر الگوی پوپر مبتنی است؛ این الگو روش‌های آینده‌پژوهی را به‌شکل یک الماس به‌صورت زیر طراحی کرده است:

 

 

 

شکل 2- الگوی الماسی پوپر دربارۀ روش‌های آینده‌پژوهی،( به نقل از سعیدپور و بهبودی، 1396: 11)

Fig2- Popper Diamond Model on Future Research Methods (in Saeedpour & Behboudi, 2017: 11)

 

 

بر مبنای این الگو به تفکیک روش کمی و کیفی، مشخصات روش‌شناسی پژوهش برای بررسی چالش‌های اجتماعی ایران در مواجهه با آینده شبکه‌های اجتماعی مجازی در سه بخشِ طراحی شده به شرح جدول زیر می باشد:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- مشخصات روش‌شناسی پژوهش

Table 2 - Methodological specifications

مراحل	روش به‌کارگیری	ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشارکت‌کنندگان	شرح فعالیت	ابزار گردآوری	حجم نمونه (انتخاب با روش هدفمند)	نحوۀ دسترسی	ابزار تجزیه‌وتحلیل	اعتباریابی
بخش الف	کیفی	رتبۀ علمی مصاحبه‌شوندگان: 8 نفر دانشجوی دکتری 4 نفر استادیار 3 نفر دانشیار	شناسایی مسائل اجتماعی	مصاحبه‌نامه (سؤالات باز)	15 مصاحبه	پست الکترونیک	برگۀ کدگذاری	- انتخاب متخصصان مرتبط - تأکید بر مسائل پرتکرار
بخش ب	کمی	رتبۀ علمی مصاحبه‌شوندگان: 3 نفر دانشجوی دکتری 4 نفر استادیار 1 نفر دانشیار 1نفر مربی	ارزیابی میزان اهمیت و قطعیت‌نداشتن مسائل در نظر گرفته‌شده	پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته	9 پرسش‌نامه	پژوهشگاه امام صادق (ع)	spss	آزمون فریدمن و تعیین رتبه‌بندی
بخش ج	کمی	رتبۀ علمی مصاحبه‌شوندگان: 5 نفر استادیار	ارزیابی اثرات متقابل مسائل برگزیده	پرسش‌نامۀ ماتریسی محقق‌ساخته	5 پرسش‌نامه	پژوهشگاه امام صادق (ع)	Micmac	- گزینش مسائل دارای اهمیت و قطعیت بالا - خروجی نرم‌افزار براساس داده‌های خبرگی ورودی

 

 

 

یافته‌ها

در مرحلۀ تجزیه‌وتحلیل اطلاعات با به به‌کارگیری روش‌ تحلیل ساختاری اثرات متقابل و بهره‌گیری از نرم‌افزارهای SPSS و میک‌مک، نتایج مدنظر به دست آمد. تحلیل ساختاری یا تحلیل اثر متقابل، روشی برای تشخیص روابط متقابل است؛ به‌‌طوری‌ که تأثیر هر روند بر روندهای دیگر درجه‌بندی می‌شود؛ به عبارت دیگر، تحلیل ساختاری اثرات متقابل روشی نیمه‌کمی است که در آن، به‌جای روابط علت – معلولی ساده، روابط متقابل بین خرده‌سیستم‌های مختلف، در ماتریس تحلیل می‌شود. تحلیل اثر متقابل، به‌منزلۀ ابزار پژوهش‌ها دربارۀ آینده، نقش شاخص یک متغیر را در ارتباط با سایر متغیرهای درون یک سیستم آشکار و آن دسته از متغیرهایی را شناسایی می‌کند که نقش مهم و معناداری در توسعۀ سیستم در آینده ایفا می‌کنند. اطلاعاتی که این روش تأمین می‌کند، تصویری از اثر متقابل بین متغیرهاست؛ همچنین تصویری از این است ‌که چه‎چیز وابسته و چه‌چیز مستقل است، چه‌چیز پیشران است و چه‌چیز به‌وسیلۀ چیزهای دیگر پیش ‌برده می‌شود. روش تحلیل اثر متقابل در شناسایی متغیرها و روندهای کلیدی بسیار مفید است. برای یک متغیر، ویژگی مهم‌بودن، داشتن ارتباط قوی با سیستم است که با تعداد و شدت این ارتباطات سنجیده می‌شود. متغیرهایی که چنین ویژگی دارند، متغیرهای کلیدی نامیده می‌شوند. از آنجا که هرگونه تغییر در متغیرهای کلیدی، بر کل سیستم تأثیر می‌گذارد، شایسته است در آینده بیشتر به آن توجه شود.

بررسی آینده‌پژوهی چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی، با مشارکت جمعی از صاحب‌نظران و کارشناسان مختلف در قالب چهار مرحله انجام شد:

مرحلۀ اول: نظرسنجی از صاحب‌نظران و کارشناسان و مروری بر پیشینه‌های پژوهش، برای شناسایی چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی.

مرحلۀ دوم: رتبه‌بندی چالش‌ها به‌وسیلۀ کارشناسان برگزیده و مشخص‌کردن مسائل برگزیده.

مرحلۀ سوم: برگزاری پنل خبرگان برای شناسایی اثرات متقابل مسائل برگزیده.

مرحلۀ چهارم: تحلیل‌های آماری و نرم‌افزاری ماتریس اثرات متقابل مسائل برگزیده.

مرحلۀ اول: شناسایی چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

از مجموع چالش‌های اجتماعی به‌دست‌آمده بعد از جرح و تعدیل و بررسی کارشناسی، 39 چالش اجتماعی در کارگروه نخبگی به‌منزلۀ چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی به شرح جدول زیر نهایی شد:

 

 

 

جدول 3- چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 3- Iran's Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

چالش‌ها	منبع
پلورالیسم	(Ori & Guy, 2016)
آموزش و سوادآموزی	(Amrish, 2014)
نقش کلیدی در زندگی افراد مسن	(Eleni et al., 2015)
اشتراک‌گذاری دانش	(Styliani et al., 2013)
شکستن مرزهای هویتی و ضعیف‌تر شدن هویت ملی	مصاحبۀ  E1
رشد و گسترش طبقۀ متوسط	(نظیفی‌نائینی، 1391)
ظهور جوانان نوگرا و متجدد	(نظیفی‌نائینی، 1391)
بازتولید هویت‌های محلی در برابر هویت‌های مرکزی	(وکیلیان و اصنافی، ۱۳۹۵)
تنش بین فرهنگ جهانی به‌‌ویژه جوانان جهان سوم	مصاحبۀ E5
فردی‌شدن رسانه‌ها	(مظاهری و سلیمی، 1390)
ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی	(اجاق، 1385)
افزایش مهاجرت نخبگان	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، 1393)
رشد هویت دیجیتالی	مصاحبۀ E8
کاهش حرمت در حریم خصوصی	مصاحبۀ E7
بحران اوقات فراغت	مصاحبۀ E10
تفاخر مجازی	مصاحبۀ E12
اشباع از کلبه یا خانوادۀ دیجیتالی و شروع  نوع دیگری از خانواده	مصاحبۀ E3
تقویت موقعیت بازیگران اجتماعی بنا بر شهرت و محبوبیت	مصاحبۀ E4
تربیت نسلی با رویکرد انتقادی	مصاحبۀ E7
تقدم فرد بر اجتماع	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 26)
عرف‌گرایی	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 26)
ترویج اباحه‌گری و مقابله با افراط‎گرایی	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 26) مصاحبۀ E9
موج چهارم تمدن بشر (معنویت)	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 24)
تولید محتواهای غیرقانونی	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 24)
سبک ایرانی مصرف‌گرا	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 23) مصاحبۀ E13
تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به مجرمان یقه‌سفید مجازی	مصاحبۀ E10
خانوادۀ تک‌نفره	مصاحبۀ E1 (مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1394، ش 23)
رواج نوعی واگرایی درونی و فردگرایی	مصاحبۀ E12
کاهش روابط عاطفی دراثر جایگزینی نگاه سودمندگرایانه	مصاحبۀ E13
سرگرمی دیجیتالی	مصاحبۀ E2 (مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی ماهنامه نامه آینده‌پژوهی، آبان 1394، ش 23)
بازخوانی ارزش‌های حاکم در شبکه‌های اجتماعی مجازی	(مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی ماهنامه نامه آینده‌پژوهی، آبان 1393، ش 18)
حسادت‎های ناشی از تبعیض	مصاحبۀ E6 (مؤسسۀ افق آینده‌پژوهی راهبردی، آبان 1393، ش 9)
انزوای اجتماعی نسل جوان	مصاحبۀ E11
جهان فرهنگی جدید با محوریت فردیت فرهنگی
پایان تنوع فرهنگی	(آقازاده‌تبریزی و بهرامی، 1392)
آزادی بیان	-http://www.ayandeban.ir/.1395 مصاحبۀ E15
گسترش شکاف نسلی	مصاحبۀ E8
فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد	مصاحبۀ E9
کوشانبودن درآموزش سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتالی	مصاحبۀ E14

مرحلۀ دوم: رتبه‌بندی متغیرها به‌وسیلۀ کارشناسان برگزیده ازنظر میزان اهمیت و قطعیت‎نداشتن

برخلاف مرحلۀ اول که در مجموع از منابع متعدد و متنوع برای برشمردن چالش‌ها بهره‌گیری شد، در این مرحله از بعضی کارشناسان برگزیده که نگاه همه‌جانبه‌نگری و آینده‌نگری داشتند، استفاده شد. پژوهشگر بعد از تهیۀ پرسش‌نامۀ مرحلۀ دوم، میزان اهمیت و قطعیت‌نداشتن چالش‌های اجتماعی را از نگاه 9 نفر از کارشناسان برگزیده با رتبۀ علمی دکتری بررسی کرد و در نهایت، رتبه‌بندی این مسائل مبتنی بر آزمون فریدمن به دست آمد:

 

 

جدول 4- رتبه‌بندی چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی ازنظر میزان اهمیت و قطعیت‌نداشتن (مبتنی بر آزمون فریدمن)

Table 4- Ranking of Iran's Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks in Terms of Importance and Uncertainty Based on (Friedman Test)

میزان قطعیت‌		چالش‌های اجتماعی		میزان اهمیت		چالش‌های اجتماعی
72.22	1.                    رشد آزادی بیان		66.28		1.                    ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی
68.22	2.                    ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی		65.61		2.                    ظهور هویت دیجیتالی
64.56	3.                    بی‌حرمتی در حریم خصوصی		59.11		3.                    رشد سرگرمی دیجیتالی
61.17	4.                    پایین‌آمدن اوقات فراغت (بحران اوقات فراغت)		56.94		4.                    انزوای اجتماعی نسل جوان
60.33	5.                    ظهور هویت دیجیتالی		56.94		5.                    فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد
58.56	6.                    فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد		56.56		6.                    اشتراک‌گذاری دانش
57.50	7.                    اشتراک‌گذاری دانش		55.94		7.                    تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی
57.06	8.                    ظهور جوانان نوگرا و متجدد		55.61		8.                    بی‌حرمتی در حریم خصوصی
56.44	9.                    تقویت موقعیت بازیگران اجتماعی بنا بر شهرت و محبوبیت		53.94		9.                    ظهور جوانان نوگرا و متجدد
54.28	10.                 گسترش شکاف نسلی		53.06		10.                 بازخوانی ارزش‌های حاکم در شبکه‌های اجتماعی مجازی
54.17	11.                 آموزش و سوادآموزی		52		11.                 شکل‌گیری خانوادۀ تک‌نفره
53.94	12.                 رشد سرگرمی دیجیتالی		51.94		12.                 رشد آزادی بیان
53.78	13.                 نقش کلیدی در زندگی افراد مسن		51		13.                 زمینۀ ظهور موج چهارم تمدن بشر (معنویت)
53.11	14.                 تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی		50.56		14.                 پایین‌آمدن اوقات فراغت (بحران اوقات فراغت)
53.11	15.                 کاهش روابط عاطفی دراثر جایگزینی		49.33		15.                 گسترش شکاف نسلی
51.89	16.                 تولید محتواهای غیرقانونی		49.17		16.                 اشباع از کلبه یا خانوادۀ دیجیتالی و شروع نوع دیگری از خانواده
51.56	17.                 فردی‌شدن رسانه‌ها		48.89		17.                 تربیت نسلی با رویکرد انتقادی
51.22	18.                 عرف‌گرایی		47.56		18.                 شکستن مرزهای هویتی و ضعیف‌‌تر شدن هویت ملی
50.44	19.                 افزایش مهاجرت نخبگان		46.22		19.                 رواج نوعی واگرایی درونی و فردگرایی
46.78	20.                 شکستن مرزهای هویتی و ضعیف‌تر شدن هویت ملی		45		20.                 کاهش روابط عاطفی دراثر جایگزینی
46.39	21.                 تنش بین فرهنگ جهانی جوانان جهان سوم		44.5		21.                 تقدم فرد بر اجتماع
45.50	22.                 سبک ایرانی مصرف‌گرا		43.78		22.                 آموزش و سوادآموزی
45.28	23.                 رواج نوعی واگرایی درونی و فردگرایی		43.78		23.                 تفاخر مجازی
45.00	24.                 تربیت نسلی با رویکرد انتقادی		43.44		24.                 تولید محتواهای غیرقانونی
44.39	25.                 پلورالیسم		42.5		25.                 تنش بین فرهنگ جهانی جوانان جهان سوم
43.61	26.                 تفاخر مجازی		42.39		26.                 تقویت موقعیت بازیگران اجتماعی بنا بر شهرت و محبوبیت
43.44	27.                 بازخوانی ارزش‌های حاکم در شبکه‌های اجتماعی مجازی		40.5		27.                 پلورالیسم
42.67	28.                 ترویج اباحه‌گری و مقابله با افراط‌گرایی		39.61		28.                 افزایش مهاجرت نخبگان
39.17	29.                 بازتولید هویت‌های محلی در برابر هویت‌های مرکزی		38.22		29.                 عرف‌گرایی
36.72	30.                 تقدم فرد بر اجتماع		37.78		30.                 بازتولید هویت‌های محلی در برابر هویت‌های مرکزی
36.56	31.                 انزوای اجتماعی نسل جوان		37.78		31.                 سبک ایرانی مصرف‌گرا
35.94	32.                 جهان فرهنگی جدید با محوریت فردیت فرهنگی		37.06		32.                 جهان فرهنگی جدید با محوریت فردیت فرهنگی
35.56	33.                 شکل‌گیری خانوادۀ تک‌نفره		35.78		33.                 رشد حسادت‎های ناشی از تبعیض
35.50	34.                 رشد حسادت‎های ناشی از تبعیض		34.17		34.                 ترویج اباحه‌گری و مقابله با افراط‌گرایی
34.61	35.                 پایان تنوع فرهنگی		33.33		35.                 پایان تنوع فرهنگی
33.00	36.                 اشباع از کلبه یا خانوادۀ دیجیتالی و شروع نوع دیگری از خانواده		32.06		36.                 فردی‌شدن رسانه‌ها
32.44	37.                 کوشانبودن درآموزش سواد رسانه‌ای		31.94		37.                 کوشانبودن درآموزش سواد رسانه‌ای
31.39	38.                 رشد و گسترش طبقۀ متوسط		24.56		38.                 رشد و گسترش طبقۀ متوسط
20.50	39.                 زمینۀ ظهور موج چهارم تمدن بشر (معنویت)		21.72		39.                 نقش کلیدی در زندگی افراد مسن

 

شکل 3- نمودار میانگین اهمیت و قطعیت مسائل اجتماعی ایران

Fig 3- Average Importance and Uncertainty of Iranian Social Issues

 

 

نتایج طبق نمودار و جدول رتبه‌بندی مسائل اجتماعی شبکه‌های اجتماعی مجازی، نشان می‌دهند ازنظر اهمیت و قطعیت‌ در مسائل حوزۀ اجتماعی، به‌ترتیب چالش‌های رشد نوعی از روابط بین‌جنسیتی و رشد آزادی بیان، بالاترین رتبه و چالش‌های نقش کلیدی در زندگی افراد مسن و ظهور موج چهارم تمدن بشر، پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند.

مرحلۀ سوم: پراکنش و شناسایی مسائل برگزیده ازنظر میزان اهمیت و قطعیت

با توجه به حجم زیاد مسائل در نظر گرفته‌شده، مسائل اجتماعی دارای اهمیت زیاد و قطعیت پایین، برای تشکیل جدول ماتریس اثرات متقابل متغیرها برگزیده شد. برای این منظور، در مجموع براساس آزمون رتبه‌بندی فریدمن، جدول ماتریس تقاطع میزان اهمیت و قطعیت‌ متغیرها به‌صورت زیر شکل گرفت (جدول 3). به‌دلیل حجم زیاد داده‌ها و تکیۀ پژوهش بر متغیرهای مهم و با نمرۀ بالا و براساس پراکنش متغیرها، متغیرهایی که در پنجرۀ A+ و B+ قرار گرفتند، به‌منزلۀ مسائل نهایی مشخص و برگزیده شدند.

 

 

 

 

 

 

جدول 5- الگوی جدول ماتریس مسائل برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 5- Matrix Table Model of Selected Social Issues of Iran in the Face of the Future of Virtual Social Networks

قطعیت‌نداشتن
خیلی زیاد (-) از 5/22-27	زیاد (-) از 27- 5/32	متوسط (O) از 5/32-38	کم (O) از 38-5/43	خیلی کم (+) از 5/43-49	هیچ (+) + 49
				A+	A+	خیلی زیاد (A) + 5/57	اهمیت

 

				B+	B+	زیاد (B) از 52- 5/57
						متوسط (C) از 45- 52
						کم (D) از 5/37-45
						خیلی کم (E) از 5/30-5/37
						هیچ (F) از 5/23-5/30

 

 

در ادامه با تشکیل جدول کلی رتبه‌بندی مسائل حوزۀ اجتماعی، در مجموع از 39 چالش بررسی‌شده، 8 چالش اجتماعی در پنجرۀ A+ و B+ قرار گرفتند که در جدول 6 و نمودار 2 مشخص شده‌اند.

 

 

جدول 6- مسائل اجتماعی برگزیدۀ ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 6- Selected Social Issues of Iran in the Face of the Future of Virtual Social Networks

قطعیت‌نداشتن
خیلی کم (+) از 5/43-49	هیچ (+)  + 49
A+	ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی، ظهور هویت دیجیتالی، رشد سرگرمی دیجیتالی	خیلی زیاد (A) + 5/57	اهمیت
B+	فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد، اشتراک‌گذاری دانش، تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی، بی‌حرمتی در حریم خصوصی، ظهور جوانان نوگرا و متجدد	زیاد (B) از 52- 5/57

 

شکل 4- نمودار دوبعدی اهمیت و عدم قطعیت مسائل اجتماعی برگزیده

Fig 4- Two-Dimensional Graph of the Importance and Uncertainty of Selected Social Issues

 

 

 

مرحلۀ چهارم: تحلیل‌های آماری و نرم‌افزاری ماتریس اثرات متقابل

براساس یافته‌های بخش‌های قبل، در نهایت مسائلی که در جدول 5 در پنجره A+ و B+ قرار گرفتند، به‌منزلۀ چالش‌های نهایی برای تشکیل جدول ماتریس اثرات متقابل برگزیده شدند. مجموع این متغیرها 8 مورد است که در ادامه با تشکیل پنل خبرگی متشکل از 5 کارشناس خبره و در اختیار قراردادن ماتریس n*n متشکل از 8 چالش برگزیده و با حضور در جلسات حضوری، به بحث و ابراز نظر دربارۀ اثرات متقابل چالش‌ها پرداختند. سپس کارشناسان در قالب پنل‌ خبرگی، تعداد 56 رابطۀ متقاطع بین 8 چالش اجتماعی را مشخص کردند و بعد از نمره‌گذاری، جمع نمرات سطر (معرف میزان تأثیرگذاری هر چالش بر چالش‌های دیگر) و جمع نمرات ستون (معرف تأثیرپذیری هر چالش از چالش‌های دیگر) در نظر گرفته شد. برای هر جفت از اثرات متقابل درون چالش‌های اجتماعی، آرایه‌هایی مشخص شده است؛ بدین معنا که اگر چالش سطر بر چالش ستون تأثیر نداشت، در ماتریس عدد صفر قرار داده می‌شود. اگر تأثیر چالش سطر بر چالش ستون ضعیف بود، در آرایۀ مربوط به آن عدد 1 قرار داده می‌شود. اگر تأثیر چالش سطر بر چالش ستون متوسط بود، در آرایۀ مربوط به آن عدد 2 قرار داده می‌شود و در نهایت، اگر این تأثیر شدید بود، در آرایه عدد 3 قرار داده می‌شود. توضیح این نکته ضروری است که عدد تأثیر در هر سلول بر مبنای بیشترین اجماع میان 5 کارشناس در پنل خبرگی تعیین شده است. نتایج این بررسی در ادامه ارائه شده است.

ماتریس و تحلیل شبکه‌ای اثرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم مسائل برگزیدۀ اجتماعی مربوط به تأثیرتحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران

 

 

 

جدول 7- ماتریس اثرات متقابل مستقیم چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 7- Matrix of Direct Interactions of Iran's Selected Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

	1. روابط جنسی	2. هویت دیجیتال	3. سرگرمی دیجیتال		4. روابط آزاد	5. دانش	6. تغی، مجرمیت	7. حریم خصوصی	8. جوانان نوگرا
1. روابط جنسی	0	2		2	3	0	3	3	2
2. هویت دیجیتال	3	0		3	3	0	3	3	3
3. سرگرمی دیجیتال	2	3		0	2	2	0	2	2
4. روابط آزاد	3	2		1	0	0	3	3	3
5. دانش	0	1		1	2	0	0	0	1
6. تغی، مجرمیت	3	3		2	3	0	0	3	3
7. حریم خصوصی	3	2		1	3	0	3	0	3
8. جوانان نوگرا	3	3		2	3	2	3	3	0

میزان تأثیر: 0: هیچ تأثیری، 1:تأثیر ضعیف، 2:تأثیر متوسط 3:تأثیر شدید

 

شکل 5- نمودار گراف اثرات متقابل مستقیم چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Fig 5- Graph of the Direct Interactions of Iran's Selected Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

 

جدول 8- جمع امتیاز اثرات مستقیم مسائل اجتماعی براساس ستون‌ها و سطرها

Table 8- Sum of Points of Direct Effects of Social Issues Based on Columns and Rows

جمع امتیاز سطرها	جمع امتیاز ستون‌ها	مسئله	ردیف
15	17	ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی	1
18	16	ظهور هویت دیجیتال	2
13	12	رشد سرگرمی دیجیتالی	3
15	19	فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد	4
5	4	اشتراک‌گذاری دانش	5
17	15	تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی	6
15	17	بی‌حرمتی در حریم خصوصی	7
19	17	ظهور جوانان نوگرا و متجدد	8
117	117	جمع

جدول 9- ماتریس اثرات متقابل غیرمستقیم مسائل چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 9- Index of Indirect Interactions of Iran's Selected Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

	1. روابط جنسی	2. هویت دیجیتال	3. سرگرمی دیجیتال	4. روابط آزاد	5. دانش	6. تغی، مجرمیت	7. حریم خصوصی	8. جوانان نوگرا
1. روابط جنسی	548	497	395	591	118	543	575	531
2. هویت دیجیتال	660	561	465	684	126	630	660	639
3. سرگرمی دیجیتال	460	423	296	456	100	396	460	437
4. روابط آزاد	585	512	386	574	118	537	585	567
5. دانش	179	166	130	205	36	171	179	178
6. تغی، مجرمیت	639	577	433	659	128	570	639	618
7. حریم خصوصی	585	512	386	601	118	537	558	567
8. جوانان نوگرا	667	591	441	663	154	621	667	607

 

شکل 6- نمودار گراف اثرات متقابل غیرمستقیم چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Fig 4- Graph of Indirect Interactions of Iran's Selected Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

 

 

جدول 10- جمع امتیاز اثرات غیرمستقیم مسائل اجتماعی براساس ستون‌ها و سطرها

Table 10- Sum of Points of Indirect Effects of Social Issues based on Columns and Rows

 

جمع امتیاز سطرها	جمع امتیاز ستون‌ها	مسئله	ردیف
3798	4323	ظهور روابط جدیدی از روابط بین جنسیتی	1
4425	3839	ظهور هویت دیجیتال	2
3028	2932	رشد سرگرمی دیجیتالی	3
3864	4433	فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد	4
1244	898	اشتراک‌گذاری دانش	5
4263	4005	تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی	6
3864	4323	بی‌حرمتی در حریم خصوصی	7
4411	4144	ظهور جوانان نوگرا و متجدد	8
117	117	جمع

جدول 11- رتبه‌بندی مسائل اجتماعی براساس تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم

Table 11- Ranking of Social Issues based on Direct and Indirect Impact

ماتریسMDI تاثیرگذاری مستقیم		سیر صعودی و نزولی مسائل	ماتریسMII تاثیرگذاری غیر مستقیم
رتبه	مسائل		مسائل	رتبه
1	ظهور جوانان نوگرا و متجدد		ظهور هویت دیجیتال	1
2	ظهور هویت دیجیتال		ظهور جوانان نوگرا و متجدد	2
3	تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی		تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی	3
4	ظهور روابط جدیدی از رروابط بین جنسیتی		فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد	4
5	فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد		بی حرمتی در حریم خصوصی	5
6	بی حرمتی در حریم خصوصی		ظهور روابط جدیدی از رروابط بین جنسیتی	6
7	رشد سرگرمی دیجیتالی		رشد سرگرمی دیجیتالی	7
8	اشتراک گذاری دانش		اشتراک گذاری دانش	8

 

 

جدول 12- رتبه‌بندی مسائل اجتماعی براساس تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

Table 12- Ranking of Social Issues based on Direct and Indirect Impact

ماتریسMDI تاثیرپذیری مستقیم		سیر صعودی و نزولی مسائل	ماتریسMII تاثیرپذیری غیر مستقیم
رتبه	مسائل		مسائل	رتبه
1	فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد		فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد	1
2	ظهور روابط جدیدی از رروابط بین جنسیتی		ظهور روابط جدیدی از رروابط بین جنسیتی	2
3	بی حرمتی در حریم خصوصی		بی حرمتی در حریم خصوصی	3
4	ظهور جوانان نوگرا و متجدد		ظهور جوانان نوگرا و متجدد	4
5	ظهور هویت دیجیتال		تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی	5
6	تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی		ظهور هویت دیجیتال	6
7	رشد سرگرمی دیجیتالی		رشد سرگرمی دیجیتالی	7
8	اشتراک گذاری دانش		اشتراک گذاری دانش	8

 

 

در کل، از مجموع تحلیل‌های ذکرشده این نتیجه حاصل شده است که سه چالش ظهور جوانان نوگرا، هویت مجازی و تغییر سطح مجرمیت از فضای واقعی به فضای مجازی ازنظر تأثیرگذاری مستقیم رتبه‌های اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند؛ اما ازنظر تاثیرگذاری غیرمستقیم رتبۀ دو متغیر جوانان نوگرا و هویت مجازی جابه‌جا شده است؛ هویت مجازی در رتبۀ اول و جوانان نوگرا در رتبۀ دوم قرار گرفته است. همچنین ازنظر تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم، سه متغیر روابط آزاد زن و مرد، روابط جنسی بین زن و مرد و نفوذ به حریم خصوصی، به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم قرار گرفته‌اند. ذکر این نکته ضروری است که پیکان‌ها نشان‌دهندۀ نزول و صعود یک چالش ازنظر میزان تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم و همچنین ازنظر تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم است. این رتبه‌بندی براساس جمع امتیاز سطرها و ستون‌ها در جدول جمع امتیاز اثرات مستقیم و غیرمستقیم نیز تشخیص‌دادنی است.

 

تحلیل ساختاری اثرات متقابل (مستقیم، غیر‌مستقیم) چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

تحلیل ساختاری تأثیر متقابل، ابزار استاندارد آینده‌اندیشی است که برای برآورد مجموع تأثیرات حوزه‌ای از روندها و رویدادها به کار گرفته می‌شود؛ به این صورت که فهرستی از روندها و رویدادها در سطر و همان فهرست در ستون ماتریس قرار می‌گیرند. سپس اثرات متقابل این فهرست با نمره‌دهی یا به‌صورت +، 0 و - مشخص می‌شود و در نهایت، جمع ستون‌ها، میزان تأثیرپذیری رویدادها و جمع سطرها میزان تأثیرگذاری را نشان می‌دهد. این ابزار برای سناریونویسی نیز کاربرد دارد (اسلاتر، 1385: 10-9). در این مرحله براساس تحلیل جدول ماتریس، اثرات متقابل برای شناسایی، طبقه‌بندی و رتبه‌بندی عناصر تأثیرگذار بر آیندۀ یک سیستم از روش تحلیل ساختاری بهره برده شد. برای این بررسی، از نرم‌افزار میک‌مک استفاده شده است. این روش مانند روش تحلیل شبکه اما در یک خوانش بصری متفاوت صورت می‌گیرد. الگوی نمایش بصری در تحلیل ساختاری به‌صورت الگوی زیر است (شکل7). هدف از این تحلیل، نمایش چالش‌ها در محور دوبعدی زیر و شناسایی مکان‌یابی چالش‌ها در محور است. محور عمودی در این نمودار ناظر بر تأثیرگذاری و مشخص‌‎کنندۀ جمع امتیازهای سطری هر یک از متغیرهاست و محور افقی ناظر بر تأثیرپذیری و مشخص‌کنندۀ جمع امتیازهای ستونی هر یک از متغیرهاست. جمع سطری معرف تأثیرگذاری یک متغیر بر متغیرهای دیگر و جمع ستونی معرف تأثیرپذیری یا وابستگی یک متغیر به سایر متغیرهاست. براساس جمع مقادیر ماتریسی، می‌توان چهار دسته متغیر را به‌صورت زیر شناسایی کرد. همچنین می‌توان این الگو را برای هر یک از اثرات مستقیم و غیرمستقیم ترسیم کرد.

 

 

شکل 7- الگوی دسته‌بندی و پراکنش چالش‌های اجتماعی برگزیده براساس محور مختصات

Fig 7- Pattern of classification and distribution of selected social challenges based on the coordinate axis

 

 

 

مبتنی بر نرم‌افزار میک‌مک، بعد از تشکیل جدول ماتریس و نقشۀ پراکنش چالش‌های اجتماعی در نمایش بصری با تأکید بر اثرات مستقیم و غیرمستقیم، به‌طور جداگانه تحلیل می‌شوند.

 

 

 

جدول 13- خلاصۀ نتایج تحلیل ساختاری ماتریس اثرات متقابل چالش‌های برگزیدۀ اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی

Table 13- Summary of the Results of Structural Analysis of the Matrix of Interactions of Iran's Selected Social Challenges in the Face of the Future of Virtual Social Networks

فراوانی	شاخص
8	اندازۀ ماتریس/56 رابطه
17	تعداد تأثیرنداشتن (کد 0)
5	تعداد تأثیر ضعیف (کد 1)
14	تعداد تأثیر متوسط (کد 2)
28	تعداد تأثیر قوی (کد 3)
47	جمع سلول‌های پرشده با غیر صفر
73.43%	درصد خانه‌های پرشده با غیر صفر

 

 

 

در مجموع، براساس تحلیل ساختاری اثرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم مسائل اجتماعی برگزیده با کاربرد نرم‌افزار میک‌مک، این نتیجه به دست آمده است که در هر دو اثرات مستقیم و غیرمستقیم مسائل اجتماعی پیش روی متأثر از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی، چالش نافذ و دارای اثرگذاری زیاد و تأثیرپذیری کم در سیستم یافت نشد؛ اما چالش‌هایی چون جنبش ظهور جوانان نوگرا، ظهور هویت دیجیتال و تغییر سطح مجرمیت از مهم‌ترین مسائلی محسوب می‌شوند که هم تأثیرگذاری زیاد و هم تأثیرپذیری زیاد در سیستم دارند و جزء چالش‌های مطمئن سیستم به حساب می‌آیند. همچنین چالش اشترک‌گذاری دانش متأسفانه تنها مسئلۀ مستقل پیش روست که کمترین تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را درون سیستم به خود اختصاص داده است.

 

 

 

نمودار 4- نقشۀ پراکندگی مسائل برگزیدۀ اجتماعی براساس اثرات متقابل مستقیم

Fig 4- Dispersion map of selected social issues based on direct interactions

 

 

در مجموع، براساس تحلیل ساختاری اثرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم مسائل اجتماعی برگزیده با کاربرد نرم‌افزار میک‌مک، این نتیجه به دست آمده است که در هر دو اثرات مستقیم و غیرمستقیم مسائل اجتماعی پیش روی متأثر از تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی، چالش نافذ و دارای اثرگذاری زیاد و تأثیرپذیری کم در سیستم یافت نشد؛ اما چالش‌هایی چون جنبش ظهور جوانان نوگرا، ظهور هویت دیجیتال و تغییر سطح مجرمیت از مهم‌ترین مسائلی محسوب می‌شوند که هم تأثیرگذاری زیاد و هم تأثیرپذیری زیاد در سیستم دارند و جزء چالش‌های مطمئن سیستم به حساب می‌آیند. همچنین چالش اشترک‌گذاری دانش متأسفانه تنها مسئلۀ مستقل پیش روست که کمترین تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را درون سیستم به خود اختصاص داده است.

 

نتیجه‌

نتیجۀ مرحلۀ اول: کارشناسان، چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی را بررسی کردند؛ از مجموع چالش‌های شناسایی‌شده بعد از جرح و تعدیل و بررسی آنها، 39 مسئله برای تحلیل نهایی برگزیده شد که به‌منزلۀ مهم‌ترین مسائل پیش‌ روی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی ازسوی منابع بررسی‌شده پیش‌بینی شده است.

نتیجۀ مرحلۀ دوم: 39 چالش برگزیده به آرای کارشناسان سپرده شد. هر کدام ازنظر اهمیت و قطعیت امتیازی دریافت کردند. براساس امتیاز دریافتی و با توجه به آزمون رتبه‌بندی فریدمن، ترتیب آنها ازنظر اهمیت و قطعیت و اولین و آخرین رتبه، این‌گونه مشخص شد که به‌ترتیب چالش‌های رشد نوعی از روابط بین‌جنسیتی و رشد آزادی بیان بالاترین رتبه و متغیرهای نقش کلیدی در زندگی افراد مسن و ظهور موج چهارم تمدن بشر پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند.

نتیجۀ مرحلۀ سوم: تشکیل جدول ماتریس تقاطع میزان اهمیت و قطعیت‌نداشتن چالش‌ها شکل گرفت. به‌دلیل حجم زیاد داده‌ها و تکیۀ پژوهش بر متغیرهای مهم و با نمرۀ بالا، براساس پراکنش متغیرها، متغیرهایی که در پنجرۀ A+ و B+ قرار گرفتند، به‌منزلۀ مسائل نهایی به‌صورت زیر مشخص و برگزیده شدند:

مسائل اجتماعی دارای اهمیت و قطعیت زیاد: ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی، ظهور هویت دیجیتالی، رشد سرگرمی دیجیتالی، فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد، اشتراک‌گذاری دانش، تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی، بی‌حرمتی در حریم خصوصی، ظهور جوانان نوگرا و متجدد.

نتیجۀ مرحلۀ چهارم: تحلیل ساختاری اثرات متقابل متغیرها براساس نرم‌افزار میک‌مک انجام و نتایج نهایی مشخص شد. سه چالش ظهور جوانان نوگرا، هویت مجازی و تغییر سطح مجرمیت از فضای واقعی به فضای مجازی ازنظر تأثیرگذاری مستقیم، رتبه‌های اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند؛ اما ازنظر تأثیرگذاری غیرمستقیم رتبۀ دو مسئلۀ جوانان نوگرا و هویت مجازی جابه‌جا شده است؛ هویت مجازی در رتبۀ اول و جوانان نوگرا در رتبۀ دوم قرار گرفته است. همچنین ازنظر تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم سه مسئلۀ روابط آزاد زن و مرد، روابط جنسی بین زن و مرد و نفوذ به حریم خصوصی به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم قرار گرفته‌اند.

در مجموع، براساس تحلیل ساختاری ماتریس اثرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم برای مشخص‌شدن مسائل یا پیشران‌های کلیدی و نافذ با کاربرد نرم‌افزار میک‌مک این نتیجه به دست آمد که در هر دو اثرات مستقیم و غیرمستقیم چالش‌های اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی، مسئلۀ نافذ و دارای اثرگذاری زیاد و تأثیرپذیری کم در سیستم یافت نشد؛ اما مسائلی چون جنبش ظهور جوانان نوگرا، ظهور هویت دیجیتال و تغییر سطح مجرمیت ازجمله مهم‌ترین چالش‌ها محسوب می‌شوند که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیادی در سیستم دارند و جزء متغیرهای مطمئن سیستم به حساب می‌آیند. همچنین مسئلۀ اشترک‌گذاری دانش متأسفانه تنها مسئلۀ مستقل پیش روست که کمترین تأثیرپذیری و تأثیرگذاری را درون سیستم به خود اختصاص داده است.

یافته‌های این پژوهش براساس تفکیک سیستم مسائل پایدار و ناپایدار در یک جامعه و نوع پراکندگی نظام مسائل اجتماعی ایران در رویارویی با آیندۀ فضای مجازی (بر مبنای نمودار 4)، نشان‌دهندۀ رویارویی آیندۀ جامعۀ ایران با یک سیستم ناپایدار و پیچیده در مسائل اجتماعی متأثر از آیندۀ فضای مجازی است.

 

سیستم ناپایدار	سیستم پایدار

همچنین بررسی انجام‌شده براساس تفکیک مسائل به راهبردی و کمتر راهبردی، نشان داد مسائلی چون فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد، ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی، بی‌حرمتی در حریم خصوصی، ظهور جوانان نوگرا و متجدد، تغییر سطح مجرمیت از کوچه و خیابان به فضای مجازی و ظهور هویت دیجیتال، مهم‌ترین مسائل راهبردی در رویارویی با آیندۀ فضای مجازی محسوب می‌شوند؛ این در حالی است که مسئلۀ فراگیرسازی روابط آزاد زن و مرد و ظهور روابط جدیدی از روابط بین‌جنسیتی، مهم‌ترین مسائلی‌اند که باید راهکارهای چگونگی پیشگیری و رویارویی با آنها در اولویت سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و فرهنگی قرار گیرد.

ازسوی دیگر، تحلیل نتایج این پژوهش دربارۀ ایران با برخی از کارکردهای منفی سیر تطور فضای مجازی که ازسوی مرکز تحقیقات ترند وان ارائه شده است، هم‌پوشانی دارد و اهمیت توجه به آن در رویارویی با آیندۀ احتمالی را نشان می‌دهد. در این مورد، این مرکز تحقیقات، ازجمله پیامدهای منفی تحولات آیندۀ فضای مجازی در سیر جوامع به جامعۀ الحاقی را اینگونه برمی‌شمارد: ارگاسم ازطریق ایمیل، نخستین ازدواج آواتار با انسان و نخستین طلاق به‌دلیل امور مجازی با شخصیت بازی کامپیوتری، ازجمله پیامدهای احتمالی است که مرکز تحقیقات ترند وان به آنها اشاره کرده است. اعتیاد به بازی‌های آنلاین به‌منزلۀ مسئلۀ ملی(ارجمندی و صلواتیان، 1393: 5) که در این مسئله مهم‌ترین پیامد اثرگذار بر هویت‌های ملی و محلی و حرکت‌دادن هویت‌های متنوع به‌سمت یک هویت جهانی واحد در فضای مجازی مسئلۀ دیگر اشاره‌شده این مرکز تحقیقات است. بر مبنای این مسئله، یکی از چالش‌های پیش ‌رو بر طبق آینده‌پژوهی مسائل اجتماعی ناشی از تحولات آیندۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی، «ظهور هویت جهان وطن» براثر شکست مرزهای هویتی است. فضای مجازی، فضای باز و آزاد و به‌دور از هرگونه محدودیت‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی خانوادگی است که کاربران و مخاطبان می‌توانند فارغ از محدودیت‌های دنیای واقعی برای خود یک مابه‌ازای هویتی مطابق با تصورات و خیالات خود بسازند. بارگذاری عکس، فیلم و هر محتوای شخصی در فضای مجازی به‌نوعی رهایی افراد از جبر دنیای واقعی است که به آنها هویت داده است؛ ازاین‌رو، این شبکه‌ها بستری را فراهم کرده‌اند تا مرزهای هویتی را بشکنند و بر ادغام جوامع بر یک هویت، تأثیر بگذارند و از آنجا که سیر حضور و کاربری جامعۀ ایران در تحولات بعدی شبکه‌های اجتماعی مجازی، کندتر از غرب است و همواره به‌جای اینکه مبدأ تحولات باشیم، مقصد تحولات بوده‌ایم، گوی و میدان عمل پیش از ورود ما ایرانی‌ها در حوزۀ استحفاظی غرب قرار خواهد داشت و برای این چالش پیش رو، باید آمادگی اجتماعی لازم فراهم شود. مؤید این مسئله، مطلبی است که دیوید راتکاف، معاون سابق وزارت بازرگانی دولت کلینتون، در کتاب خود با عنوان اَبَرطبقه مطرح کرده است؛ کتابی که در آن، نخبگان قدرت جهانی و جهانی که می‌سازند بررسی شده است؛ او در بخشی از کتاب خویش در ذیل بررسی مسئلۀ جهانی‌شدن این‌گونه به موضوع هویت می‌پردازد:

«برای بسیاری جهانی‌شدن به مفهوم غربی‌شدن بوده و هست و بدتر از آن، مفهوم آمریکایی‌شدن را در بطن خود دارد که به‌نوعی با صهیونیسم و تهدید باستانی یهود نیز پیوند خورده است. فروپاشی مرزها و سدهای فرهنگی است و طرفه اینکه برای برخی تداعی‌کنندۀ نشر اسلام است. برای دیگرانی چون دابز و بیوکانن مفهوم لاتینی‌شدن آمریکا و زوال هویت «انگلوساکسونی» این کشور را در بر دارد. در این دیدگاه، هویت‌های ملی در محاصره قرار گرفته‌اند. هنوز برای تعدادی دیگر در جهان در حال توسعه، سیاست صندوق جهانی پول و سازمان تجارت جهانی، حمایت از منافع اغنیا و تداعی‌کنندۀ موج دوم امپریالیسم، استعمار نوی تحت زعامت شرکت‌هاست که در آن اینترنت با همگن‌سازی جوانان همه را در چرخ‌دندۀ جهانی‌شدن به مهره‌های سرمایه‌داری مادی‌گرا مبدل می‌سازد» (راتکاف، 1395: 34-35).

 

 

 

 

 

[1]. اندیشکده‌ای در آلمان که یکی از مراکز راهبردی رسانه محسوب می‌شود. برای اطـلاعات بیشتر ر. ک. وب‌سایت http://www.trendone.com.

تعداد مشاهده مقاله: 1,888

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 725