ارزیابی نقش مشارکت اجتماعی در توسعة نواحی روستایی نمونة پژوهش: مناطق روستایی شهرستان فریدون‌شهر

مقدمه

توسعة روستایی به معنای ارتقای سطح رفاه و معیشت روستاییان، همواره دغدغة اندیشمندان و سیاست‌گذاران توسعه بوده و در این زمینه تاکنون اندیشمندان رهیافت‌های بسیاری را به‌منظور افزایش سطح زندگی و رفاه روستاییان مطرح کرده‌اند (رضوانی و همکاران، 1395: 27). توسعة همه‌جانبه و رسیدن به قله‌های رشد و تعالی، یکی از آرمان‌های بشر در گذر تاریخ بوده و بشر برای رسیدن به این آرمان همواره سعی کرده است راههای مختلف را به بوتة آزمون بگذارد و از این رهگذر رسیدن به توسعه را شدت بخشد. توسعة یک منطقه فقط با تکیه بر منابع طبیعی مقدور نیست، بلکه یکی از مسائل لازم و اساسی دیگر، مشارکت اجتماعی است. مشارکت اجتماعی یک شهر یا یک روستا بیان‌کنندة بخشی از پتانسیل‌های انسانی آن شهر و روستاست و برای هرگونه برنامه‌ریزی به‌منظور توسعه لازم است مشارکت اجتماعی آن منطقه نیز بررسی همه‌جانبه شود.

مشارکت اجتماعی را شاید بتوان در یک نگاه وسیع و در سطح کلان مجموعه‌ای از فضیلت‌های اخلاقی و مناسبات اجتماعی همساز با تحولات توسعه‌ای دانست که هم متأثر از عملکرد اقتصادی و هم متأثر از عملکرد سیاسی و ساخت قدرت و حکمرانی متناسب با آن است و در عین حال بر این دو تأثیر می‌گذارد (دینی ترکمانی، 1385: 147- 171). توسعه مفهومی فراتر از رشد دارد و تحولات کیفی و ساختاری متفاوت با روال گذشته را می‌طلبد (صرافی، 1382: 74- 98).

اهمیت مشارکت اجتماعی به‌منظور رسیدن به توسعة روستایی، موضوع رو به رشد بسیاری از مطالعات در سالیان اخیر است. شرط لازم برای پیشرفت هر جامعه‌ای به‌ویژه جوامع روستایی، توسعة همه‌جانبه، ایجاد روابط گرم، گسترش انسجام اجتماعی، بسط توانمندی اجتماعی و از همه مهم‌تر اعتماد متقابل (فرد، جامعه و دولت) است که این سازه‌ها از مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی هستند. بررسی علمی روستاها اگرچه به‌مثابة زمینه‌ای پژوهشی از دیرباز مورد توجه بوده، فقط در دهه‌های اخیر مورد علاقة خاص قرار گرفته است (سعیدی، 1383: 1).

توسعة روستایی به‌مثابة مجموعه‌ای از توسعة ملی است. توسعة روستایی طیف وسیعی از فعالیت‌های گوناگون و بسیج انسانی را شامل می‌شود که مردم را به ایستادن روی پای خود و از میان برداشتن ناتوانی‌های ساختاری قادر می‌سازد؛ ناتوانی‌هایی که آنها را در اسارت شرایط نامساعد زندگی‌شان نگه داشته است (میسرا، 1366: 6). با عنایت به مفهوم مشارکت اجتماعی می‌توان توسعه را غنی‌سازی کنش‌های اجتماعی ناشی از افزایش تمایل به توانمندی و اعتماد اجتماعی دانست. مشارکت فعال مردم در تمامی مراحل برنامه‌ریزی، فعالیت‌ها و تصمیم‌گیری در امور روستا به‌مثابة عاملی تأثیرگذار بر روند توسعه که نقش مهمی در افزایش رفاه جوامع روستایی دارد، ضروری است (گودرزی، 1393: 1). توسعة روستایی به مسائل گوناگون اقتصادی و اجتماعی، سیاست‌ها و خط‌مشی‌های اتخاذشده و همکاری و مشارکت گروههای مختلف روستایی وابسته است (Terluin, 2003: 328). در این صورت گذر به سوی توسعه از مسیر ایجاد نهادها، باورها، تعادل‌های ارزشی، هنجارها و ساختارهای مولد و مشوق مشارکت اجتماعی امکان‌پذیر خواهد بود.

براساس تعاریف متعدد، مشارکت اجتماعی دربردارندة مفاهیمی همچون اعتماد، توانمندی و روابط متقابل بین اعضای یک گروه است؛ به نحوی که سبب می‌شود گروه به سمت ارزش‌ها و هنجارهای تحسین‌شده و مثبت در جامعه گام بردارد (رنانی و همکاران، 1385: 133- 151).

بررسی تجارب و نظریات مشارکت اجتماعی نشان می‌دهد این مفهوم یک نوآوری مفهومی، پیچیده و چندوجهی است که در دهة 1990 شاهد توجه محافل عمومی و دانشگاهی به آن هستیم؛ در سالیان اخیر در ادبیات مربوط به علوم اجتماعی وارد و وقتی بحث فضا و مکان به آن اضافه شده، به یکی از مقوله‌های قابل بحث در جغرافیا تبدیل شده است که با وجود تازگی، توجه بسیاری از صاحب‌نظران را به خود جلب کرده است و به دلیل محتوایی که دارد، تقریباً با تمام موضوعات مطرح در حوزة علوم انسانی ارتباط می‌یابد. یکی از این موضوعات، تبیین مسائل و مشکلات روستایی است.

ضرورت این پژوهش از این جهت است که در دنیای امروز مشارکت اجتماعی، یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب می‌شود و روستایی موفق قلمداد می‌شود که در ارتباط با جامعه به تولید و توسعة مشارکت اجتماعی بیشتری نائل شود. نقش مشارکت اجتماعی در توسعة روستایی ابعاد و وجوه گوناگونی دارد که در مطالعات پیشین بررسی شده است. در نظر گرفتن دو بعد اعتماد اجتماعی و توانمندی اجتماعی و ارائة الگویی درزمینة مناطق روستایی ایران به‌ویژه نواحی روستایی منطقة مطالعه‌شده (فریدون‌شهر) برای تبیین مشارکت اجتماعی از اهداف این مقاله است. بررسی این دو بعد مشارکت اجتماعی کمک می‌کند تا دریابیم ساکنان روستاهای نمونه تا چه حد به مؤلفة اعتماد اجتماعی و توانمندی اجتماعی در بین خود اهمیت می‌دهند و به‌طورکلی تا چه میزان در توسعة روستایی خود مشارکت دارند. با توجه به اهمیت موضوع و مباحث مطرح‌شده، این پژوهش در پی آن است تا دو مؤلفة مهم مشارکت اجتماعی یعنی اعتماد اجتماعی و توانمندی اجتماعی را در مناطق روستایی شهرستان فریدون‌شهر بررسی کند.

ادبیات و مبانی نظری پژوهش

مشارکت اجتماعی

مشارکت اجتماعی بر گسترش روابط بین گروهی در قالب انجمن‌های داوطلبانه، باشگاهها، اتحادیه‌ها و گروههایی دلالت دارد که معمولاً خصلتی محلی و غیردولتی دارند و هدفشان مشارکت و درگیرکردن مردم در فرایندهای اجتماعی مختلف در قالب سیاست‌های اجتماعی است (محسنی تبریزی، 1369: 108). تعدد و گستردگی سازمان‌های محلی و غیردولتی در یک جامعه، بیانگر وجود مشارکت اجتماعی در آن جامعه است تا جایی که جامعة مدنی به‌واسطة بسط و گسترش مشارکت‌های اجتماعی و نهادهای مدنی تعریف می‌شود (دانشمندی، 1377: 170).

امروزه در تعریف مشارکت اجتماعی همانند دیگر مفاهیم مطرح‌شده در جامعه‌شناسی میان نظریه‌پردازان این رشته اتفاق نظر وجود ندارد و جامعه‌شناسان و دانشمندان به شکل‌های مختلف و متعددی آن را تعریف کرده‌اند. با جمع‌بندی نظرات ابرازشده می‌توان مشارکت اجتماعی را مجموعه‌ای از شبکه‌ها، هنجارها، ارزش‌ها و درکی دانست که همکاری درون گروهها و بین گروهها را در جهت کسب منافع متقابل آسان می‌کند. تعریف مشارکت اجتماعی به صورت اخیر موضوع جدیدی نیست؛ زیرا در اندیشه‌های کلاسیک جامعه‌شناسی می‌توان آن را یافت. در اندیشه‌های کلاسیک جامعه‌شناسی فرض می‌شود که هرچه زندگی انجمنی یا اجتماعی گسترده‌تر و پویاتر باشد، دستیابی به اهداف جمعی و آسایش همگانی با سهولت بیشتری انجام می‌پذیرد و هرچه از نشاط آن کاسته شود، به همان میزان توان جوامع برای همکاری و تأمین نیک‌بختی همگانی کاهش می‌یابد؛ برای نمونه دورکیم^[1] (1369) در کتاب دربارة تقسیم کار اجتماعی که نزدیک به یک قرن پیش آن را نوشته، از تأثیر قدرت اخلاقی گروهها بر مهار خودخواهی فردی و ایجاد همبستگی‌های مشترک در میان اعضا سخن گفته است. زندگی انجمنی انسجامی دارد که حاصل تعامل جمعی اعضای گروه است و با کاهش هزینه‌های عمل و تسهیل انجام بعضی کنش‌ها، محصولاتی سودمند برای اعضا یا در سطحی وسیع‌تر برای جامعه فراهم می‌کند. این منبع مشارکت اجتماعی است.

 فوکویاما^[2] (1999) در تعریف مشارکت اجتماعی به نمودهای آن اشاره دارد و مشارکت اجتماعی را شکل و نمونة ملموس از هنجاری غیررسمی می‌داند که باعث ترویج همکاری بین دو یا چند نفر می‌شود. هنجارهای تشکیل‌دهندة مشارکت اجتماعی می‌تواند از هنجار روابط متقابل دو دوست تا آموزه‌های پیچیده را دربرگیرد. با این تعریف، اعتماد، شبکه‌ها، جامعة مدنی و... که به مشارکت اجتماعی مربوط هستند، محصول جانبی این پدیده‌اند که درنتیجة مشارکت اجتماعی به وجود می‌آید، ولی خود مشارکت اجتماعی را تشکیل نمی‌دهد. فوکویاما معتقد است مشارکت اجتماعی را به‌سادگی می‌توان به‌مثابة مجموعة بعضی از هنجارها یا ارزش‌های غیررسمی تعریف کرد. هنجارهایی که تولید مشارکت اجتماعی می‌کنند، به‌طور اساسی باید شامل سجایای صداقت، ادای تعهدات، ارتباطات دوجانبه، خودکارآمدی، کنش جمعی، فهم متقابل و ارزش‌ها باشند.

اعتماد اجتماعی

اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی و زمینه‌ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه است. اعتماد بنیان بسیاری از تعاملات و کنش‌های روزمره در جوامع انسانی، چه در ارتباط میان فردی و چه در ارتباطات اجتماعی، بین گروههاست. به‌طورکلی اعتماد بخشی از واکنش فرد درقبال دیگران به‌مثابة بخشی از برهم‌کنش بین کارگزاران اجتماعی و یک احتمال عقلانی است که براساس آن یک کنشگر در رابطه با دیگر گروهها و کارگزاران رفتار آنها را پیش از وقوع، پیش‌بینی و فعالیت خود را براساس آن طراحی می‌کند.

اعتماد اجتماعی، پس از مشارکت اجتماعی در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. اعتماد اجتماعی سطح اطمینان مردم به یکدیگر است، مبنی بر اینکه سایرین براساس انتظار عمل می‌کنند و آنچه می‌گویند قابل اطمینان باشد. نظریة زیمل^[3] دربارة اعتماد، چارچوب نظری معتبر و فراگیری برای تحلیل اعتماد و نقش آن در مشارکت را فراهم می‌کند. توصیف او از شرایط نقش و کارکرد اعتماد در جوامع مدرن برای نظریة جامعه‌شناختی اعتماد ارزشمند است. به گفتة زیمل کنش جمعی و روابط بین فردی از مؤلفه‌های اصلی اعتماد اجتماعی است. تعهد و همکاری ناشی از کنش و روابط بین فردی برای ما ارزش نسبی مشارکت را مشخص می‌کند و کلید اصلی هرگونه رابطة اجتماعی است. یکی از کارکردهای اعتماد این است که به بروز انگیزه‌ها و امیدواری بین فردی می‌انجامد (Misztal, 2006: 35).

توانمندی اجتماعی

ارتقای توانمندی روستاییان در ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی، شرط لازم برای توسعة پایدار است. توانمندسازی فرایند پویایی است که توانایی تصمیم‌گیری دربارة زندگی و محیط را افزایش می‌دهد. توانمندی سازه‌ای چندبعدی با سطوح فردی، سازمانی و اجتماعی است. توانمندی اجتماعی می‌تواند یک فرایند یا یک محصول تلقی شود. در همین معنی توانمندی اجتماعی بر کنش یا فرایندهای ذهنی افراد توانمند دلالت دارد. توانمندسازی را سازه‌‌ای چندبعدی تعریف کرده‌اند که شامل کنترل و تسلط افراد بر زندگی‌شان درزمینة سیاسی و اجتماعی است (Monavarian & Niazi, 2006: 48). توانمندسازی فرایندی است که طی آن فرد به سازماندهی خود توانمند می‌شود و اعتمادبه‌نفس خود را ارتقا می‌بخشد و از حقوق خود در ارتباط با انتخاب آزاد و کنترل بر منابع استفاده می‌کند (نوابخش و همکاران، 1394: 175).

مالهاترا^[4] (2003) شش بعد پیوند اجتماعی، ریسک‌پذیری، فرهنگ اجتماعی، اعتماد بین شخصی، اعتماد عام و صداقت را شاخص‌ها و معیارهای توانمندی اجتماعی برمی‌شمارد.

در این زمینه مک گوان^[5] (2006) بیان می‌کند اطمینان باعث افزایش مشارکت و توانمندی افراد می‌شود.

در این مقاله سعی می‌شود برای روشنگری و وضوح بیشتر موضوع، چند پژوهش‌ مرتبط در داخل و خارج از کشور مرور شود.

ربانی و همکاران (1387) در مقاله‌ای رابطة بین رفاه اجتماعی و مشارکت اجتماعی را در شهرستان‌های استان اصفهان بررسی کرده‌اند. آنها با مطالعة شاخص‌های مرتبط و همبستگی بین رفاه اجتماعی و مشارکت اجتماعی نشان می‌دهند بین این دو رابطه‌ای معکوس وجود دارد و افزایش سطح رفاه اجتماعی، میزان مشارکت اجتماعی را کاهش می‌دهد.

حسینی و همکاران (1386) با استفاده از روش تاکسونومی عددی و تحلیل عاملی با شیوة تحلیل ثانوی، مراکز استان‌های کشور را براساس شاخص‌های مشارکت اجتماعی رتبه‌بندی کرده‌اند. براساس رتبه‌بندی انجام‌شده به ترتیب استان‌های ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، بوشهر و سیستان و بلوچستان، کمترین و تهران، اصفهان، فارس، همدان و خوزستان، بیشترین میزان مشارکت اجتماعی را داشته‌اند.

فراهانی و همکاران (1391) در مقالة «ارزیابی آثار مشارکت اجتماعی در توسعة نواحی روستایی با تأکید بر کیفیت زندگی، نمونة پژوهش: دهستان مشهد، میقان شهرستان اراک» دریافتند بین افزایش توانمندی اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی در منطقة مطالعه‌شده در سطح 906/0 درصد رابطة کاملاً معناداری وجود دارد و از میان مؤلفه‌های توانمندی اجتماعی، انسجام اجتماعی با آثار کلی 455/0، بیشترین تأثیر را بر سطح کیفیت زندگی خانوارهای روستایی داشته است.

افراخته و همکاران (1393) در پژوهشی نقش اعتماد اجتماعی را  در توسعة روستایی دهستان چهاردانگه بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد متغیرهای مشارکت، اعتماد و آگاهی بیشترین تأثیر را بر روند توسعه دارند؛ در حالی که نقش انسجام اجتماعی و شبکة اجتماعی محدودتر است.

گروتارت^[6] (1998) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تأثیر مشارکت اجتماعی بر رفاه خانواده‌ها و فقر در کشور اندونزی» به این نتایج دست یافت که مشارکت اجتماعی خانواده تأثیر مثبتی بر رفاه دارد.

فوکویاما^[7] (1999) در «بررسی مشارکت اجتماعی و جامعة مدنی» به گسترش مفهوم مشارکت اجتماعی از طریق «شعاع اعتماد» توجه دارد.

سابتینی^[8] (2005) در «سنجش مشارکت اجتماعی در ایتالیا»، هدف از بررسی طرح کلی استعدادها و پتانسیل‌های مشارکت اجتماعی محلی را مطرح می‌کند. این بررسی بر ابعاد ساختاری مفهوم متمرکز می‌شود و آن را با شبکه‌ها تعریف می‌کند.

بروگل^[9] (2006) در اثر خود با عنوان «مشارکت اجتماعی، تنوع و سیاست آموزش در لندن» نشان داد سیاستمداران باید برنامه‌هایی برای آموزش برآورده‌کردن نیاز و چگونگی گذران زندگی به دانش‌آموزان داشته باشند تا آنها بتوانند در دنیای چند نژادی/ قومی جهانی زندگی کنند.

 علاوه بر پژوهش‌های یادشده، می‌توان به پژوهش‌های دیگری اشاره کرد که محسنی (1375)، فیروزآبادی (1384)، رستمعلی‌زاده و همکاران (1390) و آتچورنا و همکاران^[10] (2008) دربارة مشارکت اجتماعی در نواحی روستایی انجام داده‌اند.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی و به‌لحاظ ماهیت، توصیفی‌تحلیلی است. جامعة آماری پژوهش همة خانوارهای روستایی شهرستان فریدون‌شهر هستند. براساس آمارهای سال 1395، کل خانوارهای شهرستان فریدون‌شهر، 9275 خانوار شامل 39397 نفر بوده‌اند. از این تعداد خانوار، 4383 خانوار در نقاط روستایی ساکن بوده‌اند که به‌مثابة جامعة آماری این پژوهش در نمونه‌گیری وارد شده‌اند. برای تعیین حجم نمونه از دستور عمومی کوکران استفاده شد که به دلیل محدودیت‌های زمانی و اقتصادی و به‌ویژه گستردگی جامعة آماری با استفاده از دستور تصحیح‌شده، به 240 پرسش‌نامه کاهش یافت و پس از بررسی لازم با توجه به شرایط منطقه و میزان همخوانی روستاها، درنهایت 10 روستا به‌مثابة نمونه انتخاب و تعداد نمونه و تعداد روستاها به روش نظام‌مند تعیین شد.

روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه با نظر اصلاحی استادان دانشگاه و کارشناسان دانشگاه اصفهان و پس از انجام اصلاحات لازم در چند مرحله تأیید شد. در پژوهش حاضر از روش آلفای کرونباخ برای سنجش قابلیت اعتبار ابزار اندازه‌گیری استفاده شده است. ضریب پایایی و روایی متغیرهای بررسی‌شده به شرح جدول 1 مشخص شد.

جدول 1. ضریب پایایی و روایی متغیرها

منبع: یافته‌های پژوهش

روستاهای نمونة پژوهش که به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند، عبارت‌اند از: میلاگرد و چوقا از دهستان برف‌انبار، کلوسه و مصیر از دهستان پشتکوه موگویی، راچه و اسلام‌آباد از پیشکوه موگویی، چوقیورت و نهضت‌آباد از دهستان چشمه‌نگان و روستای دره سیب و میدانک بزرگ از دهستان عشایر.

برای سنجش مشارکت اجتماعی (اعتماد و توانمندی اجتماعی) پاسخگویان از طیف لیکرت پنج سطحی (کم= 1 تا خیلی زیاد = 5) استفاده شد. روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه با نظر اصلاحی استادان دانشگاه و کارشناسان و پس از انجام اصلاحات لازم در چند مرحله تأیید شد. برای رعایت اصول و تکنیک کار و سنجش میزان پایایی در تدوین و تنظیم پرسش‌نامه از روش آلفای کرونباخ در SPSS 22 استفاده شد. نتایج حاکی است پرسش‌نامه پایایی زیادی دارد؛ به طوری که پایایی کل پرسش‌نامه برابر با 88/0 است. برای سنجش اطلاعات گردآوری از مدل معادلات ساختاری (SEM) استفاده شده است.

موقعیت منطقة پژوهش

شهرستان فریدون‌شهر در شمال غرب استان اصفهان قرار دارد. این شهرستان با وسعت 1/2236 کیلومترمربع 5 دهستان (برف‌انبار، پشتکوه موگویی، پیشکوه موگویی، چشمه لنگان، عشایر)، یک بخش، دو نقطة شهری و 85 روستای دارای سکنه دارد. از کل جمعیت، 41516 نفر، حدود 50 درصد در نواحی روستایی و بقیه در شهر برف‌انبار و فریدون‌شهر زندگی می‌کنند. بعد خانوار در این شهرستان 5 نفر است که در نواحی شهری، 35/4 نفر و در مناطق روستایی، 3/5 نفر است.

یافته‌های پژوهش

آمار توصیفی

براساس نتایج به‌دست‌آمده از مجموع 240 نفر مطالعه‌شده، میانگین سن آنها 41 سال با انحراف معیار 75.14 با کمینة 20 و بیشینة 65 سال است که نشان می‌دهد پاسخگویان از میانگین سنی بالایی برخوردارند. ازنظر وضعیت تأهل نزدیک به 79 درصد جامعة آماری متأهل و بقیه مجرد یا بیوه بودند. همچنین وضعیت سواد نمونة مطالعه‌شده نشان داد بیشترین فراوانی تحصیلات به گروه تحصیلی بی‌سواد با 51 درصد، دارای مدرک سیکل با 32 درصد و دارای مدرک دیپلم و بالاتر با 17 درصد مربوط است.

بررسی وضعیت متغیرهای مشاهده‌شده

برای مشخص‌کردن اینکه شاخص‌ها تا چه اندازه‌ای برای مدل‌های اندازه‌گیری قابل قبول هستند، ابتدا باید همة مدل‌های اندازه‌گیری را جداگانه تحلیل کنیم که در جدول 1 آورده شده است. همان‌طور که در جدول 2 بیان شده است، مقادیر آلفای کرونباخ و پایایی بیشتر از مقادیر قابل قبول و در سطح 95/0 درصد معنادار است.

جدول 2. ضریب استانداردشده همراه با نسبت‌های بحرانی، خطای استاندارد و سطح معناداری

زیرمقیاس‌های مشارکت اجتماعی

منبع: یافته‌های نگارنده

قدرت رابطة بین عامل (متغیر پنهان) و متغیر قابل مشاهده با بار عاملی نشان داده می‌شود. بار عاملی مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از 0.3 باشد، رابطه ضعیف در نظر گرفته و از آن صرف‌نظر می‌شود. بار عاملی بین 0.3 تا 0.6 قابل قبول است و اگر بزرگ‌تر از 0.6 باشد، خیلی مطلوب است. مشاهده می‌شود که تمامی متغیرها ضرایب تأثیر رگرسیونی مثبت و معناداری با مقیاس‌های خود دارند و بزرگی این ضرایب نیز نسبتاً برای همة موارد در حد زیادی است. با توجه به جدول 2 همة بارهای عاملی در سطح 001/0 معنا‌دارند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، در این جدول سطح معناداری برای بارهای عاملی یا ضرایب رگرسیونی استاندارد دو متغیر مشاهده‌شده گزارش نشده است. به دلیل اینکه دیاگرام‌های مسیر اولیه روی پیکان‌های مربوط به مسیرهای بین این متغیرهای مشاهده‌شده با متغیر پنهان مقادیر 1 در نظر گرفته می‌شود، معیار AVE نشان‌دهندة میانگین واریانس به اشتراک گذاشته‌شده بین هر سازه با شاخص‌های خود است. به بیان ساده‌تر، AVE (میانگین واریانس استخراج‌شده) برای اعتبار همگرایی به کار می‌رود و همبستگی زیاد شاخص‌های یک سازه را در مقایسه با همبستگی شاخص‌های سازه‌های دیگر نشان می‌دهد. مقدار این ضریب از صفر تا یک متغیر است که مقادیر بیشتر از 5/0 پذیرفته می‌شود (Fornell & Lacker, 1981: 39- 50). روایی همگرا یا میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) برای توانمندی اجتماعی 766/0 و برای اعتماد اجتماعی 799/0 به دست آمد؛ همچنین مقدار ضریب قابلیت اطمینان ساختاری یا پایایی ترکیبی (CR) از صفر تا یک متغیر است که مقادیر بیشتر از 7/0 پذیرفته می‌شود که برای توانمندی اجتماعی 757/0 و برای اعتماد اجتماعی 802/0 به دست آمد و حاکی از مناسب‌بودن این زیرمقیاس‌هاست.

مدل‌های اندازه‌گیری^[11]: تحلیل عاملی تأییدی و سنجش اعتبار مقیاس‌ها

ابتدا دو مدل تحلیل عاملی تأییدی (CFA) یک‌عاملی برای ایجاد و سنجش دو زیرمقیاس اعتماد و توانمندی اجتماعی به‌مثابة مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی در محیط نرم‌افزار AmosGraphic ترسیم و تحلیل شد. یک مدل اندازه‌گیری، جزئی از مدل معادلة ساختاری است که نحوة سنجش یک متغیر پنهان را با استفاده از دو یا تعداد بیشتری متغیر مشاهده‌شده تعریف می‌کند. در اینجا متغیر مشارکت اجتماعی متغیر پنهان است (متغیر پنهان در نرم‌افزار باید به شکل بیضی باشد). متغیرهای آشکار همان پرسش‌های پرسش‌نامه هستند (در نمودار با حروف q نمایش داده شده) که با آنها متغیر پنهان را می‌سنجیم و e هم خطای اندازه‌گیری برای متغیر آشکار است (قاسمی، 1389: 53).

شکل 1. برآوردهای استاندارد بارهای عاملی واریانس تبیین‌شدة پرسش‌های مقیاس اعتماد و توانمندی اجتماعی

برازندگی مدل معادلات ساختاری برای زیرمقیاس‌های مشارکت اجتماعی

بر این اساس با توجه به مقدار گزارش‌شدة شاخص‌های برازندگی (جدول 3) مشاهده می‌شود که داده‌ها ازلحاظ آماری با ساختار عاملی مدل معادلات ساختاری متغیرهای نهفتة پژوهش سازگاری و تطابق دارند؛ بنابراین مدل معادلات ساختاری پژوهش از برازش مناسب و قابل قبولی برخوردار است.

جدول 3. برازندگی مدل معادلات ساختاری برای زیرمقیاس‌های مشارکت اجتماعی

منبع: نگارندگان

مدل تحلیل عاملی تأییدی دو عاملی مرتبه دوم

سنجش و برآورد متغیر پنهان مشارکت اجتماعی به‌مثابة متغیر وابستة اصلی پژوهش براساس دو شاخص توانمندی اجتماعی و اعتماد اجتماعی به‌مثابة دو مقیاس پنهان و براساس بیست و دو متغیر مشاهده‌شدة متشکل از گویه‌های مختلف که در قسمت قبل برآورد و اندازه‌گیری شدند، در محیط AmosGraphics تدوین شد. شکل 2 این مدل را که یک مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم با سه عامل است، همراه با برآوردهای غیراستاندارد ضرایب مسیر و واریانس‌های متغیرهای پنهان نشان می‌دهد. همان‌گونه که در شکل دیده می‌شود، واریانس‌های متغیرهای پنهان خطا و نیز متغیرهای پنهان اصلی در همة موارد مقادیر مثبت هستند که خود دلیلی بر اعتبار مدل است.

همان‌طور که در شکل 2 نشان داده شده است، تمامی ضرایب مسیر مقادیر زیادی را نشان می‌دهند که شدت آن دربارة بارهای عاملی متغیرهای مشاهده‌شدة زیرمقیاس اعتماد اجتماعی بیش از توانمندی اجتماعی است. ضریب تأثیر به‌دست‌آمده بین مشارکت اجتماعی و هرکدام از دو مؤلفة بررسی‌شده عبارت‌اند از: اعتماد اجتماعی (76/0) و توانمندی اجتماعی (65/0)؛ همچنین نتایج برآوردهای خطای استاندارد، نسبت‌های بحرانی و سطوح معناداری نیز نشان می‌دهد تمامی این برآوردها در سطح اطمینان 99 درصد معنادارند. شاخص‌های برازش مدل نهایی به‌دست‌آمده همراه با مقادیر معیار پیشنهادی برای ارزیابی در جدول 4 آمده است که حاکی از نتایج قابل قبول است.

شکل 2. برآوردهای استاندارد ضرایب مسیر در مدل ساختاری نهایی مشارکت اجتماعی

جدول 4. آزمون مدل نهایی برآورد مشارکت اجتماعی از روی مقیاس‌های توانمندی و اعتماد اجتماعی

منبع: قاسمی، 1389 و یافته‌های پژوهش

جدول 5 ضرایب رگرسیونی استاندارد (اثرهای مستقیم، غیرمستقیم و کل) متغیرهای نهایی مشاهده‌شده و زیرمقیاس‌های به‌دست‌آمده بر متغیر وابستة پنهان اصلی را نشان می‌دهد. نتایج جدول 5 نشان می‌دهد بیشترین اثرهای غیرمستقیم بر مشارکت اجتماعی به متغیرهای مشاهده‌شدة 1q (کنش جمعی)، 11q (کنترل)، 15q (پیوند اجتماعی)، 18q (اعتماد بین شخصی)، 20q (صداقت)، و درمقابل کمترین آنها به ترتیب به متغیرهای 6q (همکاری)، 7q (تعهد) و 22q (سهیم‌کردن) مربوط است. با توجه به این ضرایب، کمترین میزان تأثیر به توانمندی اجتماعی و بیشترین تأثیرها نیز به مقیاس اعتماد اجتماعی مربوط است.

جدول 5. اثرهای کلی (مستقیم و غیرمستقیم) متغیرهای مشاهده‌شده و زیرمقیاس‌ها بر مقیاس مشارکت اجتماعی

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف «بررسی ابعاد مشارکت اجتماعی در توسعة نواحی روستایی، نمونه: مناطق روستایی شهرستان فریدون‌شهر» در قالب مدل معادلات ساختاری انجام شد. مشارکت اجتماعی با تعریف دو مؤلفة توانمندی و اعتماد اجتماعی به‌مثابة مقیاس‌هایی برای مشارکت اجتماعی در نظر گرفته و داده‌های مربوط به آن به کمک پرسش‌نامه جمع‌آوری شد و روایی همگرا (AVE) و پایایی ترکیبی (CR) آن نیز به دست آمد. در ادامه با به‌کارگیری رویکرد مدل‌سازی معادلات ساختاری در قالب متغیرهای مشاهده‌شده در مقیاس توانمندی اجتماعی و اعتماد اجتماعی و متغیر وابستة اصلی مشارکت اجتماعی در قالب متغیر پنهان اصلی تعریف شدند. دو مدل تحلیل عاملی تأییدی یک عاملی مرتبه اول برای اندازه‌گیری و اعتبارسنجی دو مقیاس و یک مدل سه عاملی مرتبه دوم برای تحلیل مشارکت اجتماعی و معرف‌های مربوط به آن تدوین و اجرا شدند. علاوه بر اعتبار کلی سه مدل براساس انواع مختلف شاخص‌های برازش، ضرایب رگرسیونی غیراستاندارد و استاندارد همگی مثبت و معنادار برآورد شدند. درنهایت توانمندی اجتماعی به میزان 65/0 و اعتماد اجتماعی به میزان 76/0 بر مشارکت اجتماعی تأثیر داشت؛ یعنی هرچه اعتماد بیشتر باشد، مشارکت روستاییان افزایش می‌یابد.

یافته‌های پژوهش با پژوهش‌های رستمعلی‌زاده و همکاران (1390)، افراخته و همکاران (1393) و پوتنام (1993) همسو و هم‌جهت است. همان‌گونه که صاحب‌نظرانی چون پانتام^[12]، اینگلهارت^[13]، گیدنز^[14] و افه^[15] تأکید کرده‌اند، اعتماد اجتماعی بنیاد هرگونه همکاری و مشارکت را تشکیل می‌دهد؛ فزونی آن باعث مشارکت بیشتر و کمبود آن باعث مشارکت کمتر می‌شود. خروج از حوزة خصوصی و ورود افراد به عرصة عمومی موجب گذر از بعضی منافع شخصی و اقدام به کنش مشارکتی و کنش جمعی و حل مشکلات و فهم متقابل می‌شود. کنش مشارکتی نیازمند وجود اعتماد و احترام به ارزش می‌شود و هرگونه امیدواری و تاب‌آوری جمعی و فردی را به دنبال دارد.

پیشنهادها

1. افزایش تاب‌آوری روستایی و تعهد در جهت افزایش مشارکت روستاییان؛
2. تشکیل انجمن‌ها، گروهها و کانون‌های کوچک در سطح روستاها به‌مثابة یکی از راههای اعتماد در بین روستاییان و خدمات‌رسانی به آنها که روند توسعه را سرعت می‌بخشد؛
3. توانمندسازی روستاییان از طریق ایجاد صداقت و اعتماد بین فردی و افزایش آن در بین روستاییان؛
4. همکاری روستاییان در مسائل و مشکلات روستا و نهادینه‌کردن مشارکت در روستاییان؛
5. جامعه‌نگرشدن برنامه‌های توسعة روستایی در جهت افزایش مشارکت.

[1]. Durkim

[2]. Fukuyama

[3]. Zimmel

[4]. Malhatra

[5]. McGowan

[6]. Grootaert

[7]. Fukoyama

[8]. Sabtini

[9]. Bruegel

[10]. Atchoarena et al.

[11]. measurement models

[12]. Pantam

[13]. Inglehart

[14]. Giddens

[15]. Effe