اعتبار نسخۀ سن‌ژوزف در تصحیح شاهنامۀ فردوسی

1ـ مقدمه

دکتر مصطفی موسوی در سال 1384 در لبنان و در کتابخانۀ معروف به «مکتبة الشرقیه» نسخه‌ای از شاهنامۀ فردوسی یافت که بعدها آن را نسخۀ «سن‌ژوزف» نامیدند. در این میان، موسوی و خالقی مطلق مقاله‌هایی در معرفی و ارزیابی آن نوشتند و سپس با کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار و نادر مطلّبی کاشانی، نسخه‌برگردان آن در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. ارزش ضبط‌های این نسخه تا آنجا بود که خالقی مطلق در ویرایش دوم شاهنامه در برخی بخش‌ها ضبط دست‌نویس‌های دیگر را کنار گذاشت و تنها ضبط نسخۀ سن‌ژوزف را به متن اصلی برد؛ امروز نیز بسیاری از شاهنامه‌پژوهان برای تصحیح بیت‌های شاهنامه به این نسخه رجوع می‌کنند و البته برخی از ضبط‌های آن، تصحیح دقیق‌تری از بیت‌های شاهنامه به دست داده است.

ازمیان‌رفتن برگ‌هایی از نسخۀ سن‌ژوزف سبب شد کاتب و تاریخ کتابت آن مجهول بماند؛ تنها با توجه به شواهدی ازجمله خطِ نَسخی که کاتب استفاده کرده است، می‌توان گفت در اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم نوشته شده است (موسوی، 1386‑1387: 279). افشار در مقدمۀ چاپ عکسی نسخۀ سن‌ژوزف دربارۀ آن می‌نویسد: «خط نَسخ نسخه شایسته‌ترین دلیل بر قدمت آن است. نسخه‌ای است که با فلورانس (614 ق.) و لندن (مشهور به 675 ق.) توانایی همگامی دارد؛ پس تشخیص اینکه کتابت آن بازمانده از اواخر قرن هفتم و به‌احتیاط، اوایل سدۀ هشتم باشد دور از صواب نیست» (فردوسی، 1389: 21). خالقی مطلق نیز در همان مقدمه می‌نویسد: «به‌طور کلی دست‌نویس ژ از نگاهِ داشتنِ نویسش‌های کهن برابر ل یا بهتر از آن و پست‌تر از ف است. ولی از نگاه کمتر داشتن افزودگی‌ها و افتادگی‌ها از هر دو دست‌نویس نامبرده بهتر است. براساس این اعتبار به گمان نگارنده تاریخ کتابت این دست‌نویس نباید از سال هفتصد هجری جلوتر باشد. شاید با آزمایش کاغذ و مرکب آن بتوان به تاریخ‌گذاری دقیق‌تری رسید» (همان: 78).

خالقی مطلق در ابتدا با توجه به عکسِ 22 صفحه از نسخۀ سن‌ژوزف (638 بیت از پایان پادشاهی ضحاک و آغاز پادشاهی فریدون و 426 بیت از پادشاهی اسکندر) به ارزیابی این نسخه پرداخت (خالقی مطلق، 1386‑1387: 209‑278). سپس با توجه به عکس 494 برگ، ارزیابی کامل‌تری از آن ارائه کرد که همین مطلب در مقدمۀ چاپ عکسی این کتاب نیز دیده می‌شود (همان، 1388: 193‑210). او در این مقدمه می‌نویسد سیصد و سی و شش صفحه از آغاز تا پایان دفتر سوم از پیرایش خود و شصت صفحه از پایان «پادشاهی نوشین‌روان» و همۀ «پادشاهی هرمزدِ نوشین‌روان» را به‌دقت همراه با نسخۀ سن‌ژوزف مطالعه کرده است (فردوسی، 1389: 57). در پایان نیز در تکمیل مطالب پیشین، در مقاله‌ای به بررسی ترکیب‌های کهن، واژگان عربی، واژگان گویشی و برخی افتادگی‌ها و افزودگی‌های این نسخه پرداخت (خالقی مطلق، 1389: 239‑248).

به هر روی با همۀ کوششی که در معرفی و ارزیابی این نسخه صورت گرفته، آنچه تاکنون به‌دقت پژوهش نشده است، خویشاوندی این نسخه با نسخه‌های معتبر شاهنامه، به‌ویژه نسخه‌هایی است که خالقی مطلق در تصحیح شاهنامه از آنها استفاده کرده است. نشان‌دادن شباهت‌ها و تفاوت‌های این نسخه با نسخه‌های دیگر، جدای از مشخص‌کردن تبار نسخۀ سن‌ژوزف، اعتبار آن را نیز در تصحیح شاهنامه نشان خواهد داد.

1ـ1 بیان مسئله و پرسش پژوهش

خالقی مطلق (1386‑1387: 274) در ارزیابی خود از نسخۀ سن‌ژوزف معتقد است که میان این دست‌نویس و دست‌نویس‌های فلورانس (614 ق.) و لندن (675 ق.) خویشاوندی نزدیکی وجود ندارد و با بررسی مجدد به این نتیجه رسیده است که میان نسخۀ سن‌ژوزف و نسخه‌های دیگر شاهنامه نیز هیچ خویشاوندی نزدیکی دیده نمی‌شود؛ هرچند نسخۀ سن‌ژوزف بیشتر به نسخه‌های لندن (675 ق.) و قاهره (741 ق.) نزدیک است (خالقی مطلق، 1388: 197). همین نکته را آیدنلو (1389: 267‑268) از گفتۀ خالقی مطلق در مقالۀ «نکته‌هایی از شاهنامۀ سن‌ژوزف» تکرار می‌کند؛ اما مشکل اینجاست که پژوهشگران بدون ارزیابی دقیقِ همۀ ضبط‌های نسخۀ سن‌ژوزف، اعتبار این نسخه در بخشی از شاهنامه را به سراسر شاهنامه تعمیم داده‌اند و تصور کرده‌اند ضبط‌های این نسخه در همۀ داستان‌ها اعتبار یکسانی دارد؛ درحالی‌که خالقی مطلق (1386‑1387: 246 و 272) در مقالۀ نخست خود دربارۀ ارزیابی «پادشاهی ضحاک و فریدون» و «پادشاهی اسکندر» به این نکته اشاره کرده است که نباید اعتبار نسخه‌های شاهنامه را در سراسر کتاب یکسان دانست؛ ازاین‌رو نمی‌توان با توجه به نتیجه‌گیری‌های این دو داستان، اعتبار ضبط‌های سن‌ژوزف را در همۀ شاهنامه یکسان تلقی کرد؛ برای مثال خالقی مطلق (1386‑1387: 273) در بررسی 426 بیت از داستان اسکندر به مقایسۀ ضبط‌های سن‌ژوزف و نسخۀ لندن (675ق) پرداخته و به این نتیجه رسیده است که این دو نسخه در 190 بیت، یعنی نزدیک به نیمی از ضبط‌ها همخوانی دارد. حال پژوهشگران نباید از این آمار نتیجه بگیرند که نسخۀ سن‌ژوزف از داستان اسکندر تا پایان شاهنامه ضبط‌های مشترکِ فراوانی با لندن (675 ق.) دارد و احتمالاً در نیمۀ دوم شاهنامه با این نسخه خویشاوند است یا از تبار آن است. همین نکته دلیل اصلی این پژوهش است تا با دقت در ضبط‌های نسخۀ سن‌ژوزف و مقایسۀ آن با ضبط‌های نسخه‌های استفاده‌شدة خالقی مطلق در تصحیح شاهنامه، نشان داده شود که سن‌ژوزف به کدام نسخه‌ها نزدیک است و آیا خویشاوندی‌ای میان آنها دیده می‌شود.

1ـ2 پیشینة پژوهش

خالقی مطلق (1386‑1387: 274) دربارۀ خویشاوندی نسخۀ سن‌ژوزف با نسخه‌هایی که در تصحیح شاهنامه استفاده کرده است، می‌نویسد که میان دست‌نویسِ سن‌ژوزف و دست‌نویس‌های فلورانس (614 ق.) و لندن (675 ق.) و هیچ‌یک از دست‌نویس‌های شاهنامه هیچ خویشاوندی نزدیکی وجود ندارد. هرچند به نظر او نسخۀ سن‌ژوزف بیشتر به نسخه‌های لندن (675 ق.) و قاهره (741 ق.) نزدیک است و در داستان‌هایی مانند «جنگ بزرگ کیخسرو» به نسخۀ «س2» (توپقاپوسرای 903 ق.) نزدیک می‌شود (خالقی مطلق، 1388: 197؛ 1389: 246). سپس او در چاپ عکسی نسخۀ سن‌ژوزف همان مطالب گذشته را به مقدمۀ این کتاب برد و نوشت: «ما در جستار پیشین نشان داده بودیم که میان ژ و ف و ل خویشاوندی نیست. اکنون چنانکه... از نادرستی‌ها، افتادگی‌ها و افزودگی‌های مشترک میان ژ و دیگر دست‌نویس‌های اساس پیرایش ما برمی‌آید، می‌توان گفت که میان ژ و هیچ‌یک از دست‌نویس‌های دیگر ما خویشاوندی نزدیکی وجود ندارد، بلکه ژ به گونۀ گردنده و هر چند گاه با یک یا چند دست‌نویس ما همخوانی پیدا می‌کند. این مطلب را برخی نویسش‌های ویژۀ این دست‌نویس... تأیید می‌کند. تنها چیزی که می‌توان دربارۀ خویشاوندی ژ گفت این است که این دست‌نویس در مجموع با ل و ق نزدیکی بیشتری نشان می‌دهد» (فردوسی، 1389: 61). موسوی در مقالۀ «نسخه‌ای کهن از شاهنامۀ فردوسی» می‌نویسد: «اساساً به نظر می‌رسد ضبط بخش تاریخی این نسخه اهمیت زیادی در تصحیح شاهنامه داشته باشد که ظاهراً دست‌نخورده‌تر باقی مانده است» (موسوی، 1386‑1387: 282). مطالبی که خالقی مطلق و موسوی بیان کرده‌اند، با توجه به شواهدی که در ادامه خواهد آمد، گویای بخش کوچکی از واقعیت نسخۀ سن‌ژوزف است. با نشان‌دادن شباهت‌ها و تفاوت‌های این نسخه و نسخه‌های دیگر که خالقی مطلق از آنها برای تصحیح شاهنامه استفاده کرده است، می‌توان تصویر دقیق‌تری از این نسخه به دست داد تا جایی که با توجه به شواهد می‌توان مکان کتابت آن را نیز حدس زد

2ـ بحث اصلی

در ابتدا باید دو مسئله را از هم تفکیک کرد: نخست «خویشاوندی نسخه‌ها» و دیگری «تبار نسخه‌ها». خویشاوندی نسخه‌ها به این معناست که دو یا چند نسخه، با واسطه یا بدون واسطه از روی نسخۀ مشترکی (مادرنسخه) نوشته شده باشد. تبار نسخه‌ها به این معناست که دو یا چند نسخه از روی یک نسخۀ مشترک (مادرنسخه) نوشته نشده است؛ اما ضبط‌هایی در آنها دیده ‌می‌شود که با توجه به شباهت نسبیشان می‌توان این نسخه‌ها را در یک گروه طبقه‌بندی کرد؛ برای مثال نسخۀ فلورانس (614 ق.) و لندن (675 ق.) با یکدیگر خویشاوندی ندارند؛ اما با توجه به ضبط‌های مشترکی که در آنها دیده می‌شود، می‌توان هر دو را از یک تبار دانست. خالقی مطلق (1390: 156) نیز با توجه به تجربه‌ای که در بررسی نسخه‌های شاهنامه داشته، آنها را در دو گروه طبقه‌بندی کرده است: الف) ف، ل، ق، و، ل2، س2، ل3، لن2؛ ب) س، لن، ق2، لی، پ، آ، ب، بنداری. با توجه به آنچه گفته شد این تقسیم‌بندی ازنظر تبارشناسی نسخه‌ها انجام گرفته است و نباید نسخه‌های هر گروه را خویشاوند یکدیگر دانست.

دربارة ضبط‌های مشترک نیز باید گفت شباهت در ضبط واژه، مصراع و بیت مدّنظر است، نه تفاوت در نقطه‌گذاری واژه‌ها؛ برای مثال در نسخه‌های شاهنامه بارها واژه‌های «یازنده»، «نازنده»، «تازنده»، «یازیده»، «بازنده» و «بباید»، «نباید»، «بیابد»، «نیابد» و «ستاینده»، «شتابنده»، «ستاننده» را می‌توان دید که با کم و زیاد کردن نقطه‌ها واژۀ تازه‌ای به متن برده شده است؛ حال با توجه به تفاوت در نقطه‌گذاری نمی‌توان به تبار یا خانوادۀ یک نسخه پی‌برد. بهتر است ضبط‌هایی از میان بیت‌های شاهنامه انتخاب شود که تفاوت آشکاری را نشان می‌دهد؛ برای مثال چند نسخه، مصراع یا بیتی را با ضبط دیگری آورده‌اند یا واژه‌ای را به‌طور کلی جایگزین واژۀ دیگری کرده‌اند؛ نیز باید به افتادگی‌ها و افزودگی‌های نسخه‌ها نیز توجه کرد. ممکن است کاتبی بیت یا بیت‌هایی را جا انداخته باشد و این را نمی‌توان به معنای تفاوت دو نسخه دانست؛ ازاین‌رو هر افتادگی‌ای ارزیابی‌شدنی نیست. گاهی نیز کاتبان مصراع بیت‌هایی را پس و پیش نوشته‌اند، اینگونه بیت‌ها در یافتن خویشاوندی نسخه‌ها کمک می‌کند.

با توجه به آنچه گفته شد، نمی‌توان همۀ بیت‌های یک داستان را برای ارزیابی تبار و خویشاوندی نسخه‌ها در نظر گرفت و باید از میان بیت‌ها به انتخاب دست زد. همانطور که در این جستار از میان 973 بیت از «مقدمۀ شاهنامه» تا پایان «پادشاهی ضحاک» ـ با توجه به آنچه گفته شد ـ تنها نزدیک به 600 بیت ارزیابی‌پذیر است و نتیجه نیز براساس این 600 بیت گرفته شده است.

به این نکته نیز باید توجه داشت که در میان نسخه‌های شاهنامه، نسخه‌ای دیده نمی‌شود که متنی یکدست داشته باشد. به این معنا که از ابتدا تا انتهای نسخه هیچ التقاط و درآمیختگی دیده نشود و در آخر بتوان آن را در تبار مستقلی طبقه‌بندی کرد؛ ازاین‌رو بیشتر نسخه‌ها دچار التقاط و درآمیختگی شده‌اند و در آنها چند تبار را می‌توان شناسایی کرد. این درآمیختگی نیز دلایل متعددی دارد که از جملۀ آنها می‌توان به مجلّدهای متعدد شاهنامه در گذشته اشاره کرد (ریاحی، 1382: 53‑59). مطابق اشارۀ نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله که آن را بین سال‌های 551 و 552 ق. نوشته است: «... شاهنامه، علی دیلم در هفت مُجلّد نبشت...» (نظامی، 1382: 63)؛ ازاین‌رو می‌توان حدس زد که در زمان نظامی عروضی، شاهنامه‌هایی در هفت مجلّد وجود داشته است؛ هرچند نویسندۀ معجم شاهنامه، محمد بن رضا بن محمد علوی طوسی، دربارۀ شاهنامه‌ای چهار مجلّدی سخن می‌گوید که در «مدرسۀ تاج‌الدین اصفهان» دیده است (علوی طوسی، 1353: 1‑2) و مطابق پژوهش خدیوجم (همان: شانزدهم) و به پیروی از او امیدسالار (1389: 198) و آیدنلو (1385: 73) این شاهنامه احتمالاً در نیشابور و در زمان ملک مؤیّدالدین آی ابه (548 تا 569 ق.) نوشته شده است. پس می‌توان نتیجه گرفت که در سدۀ ششم، شاهنامه‌هایی چهار مجلّدی رواج داشته و سپس همانطور که ریاحی (1382: 55‑56) به آن پرداخته با تغییر خط و ضخامت کاغذ، شاهنامه در دو مجلّد و سپس در یک مجلّد نوشته می‌شده است. حال می‌توان کاتبی را تصوّر کرد که از میان مجلّدهای شاهنامه (هفت، چهار و دو)، یکی را ندارد یا در مجّلدی داستان یا داستان‌هایی به‌علت تباهی یا فرسودگی از میان رفته است و باید آن را از نسخۀ دیگری به متن شاهنامه ببرد. این نسخۀ دوم ممکن است از تبار دیگری باشد و همین موضوع، متن او را دچار التقاط و درآمیختگی می‌کند و این درآمیختگی امروز در نسخه‌های شاهنامه به‌خوبی دیده می‌شود.

در ادامه در فهرست‌هایی، شباهت ضبط نسخۀ سن‌ژوزف با نسخه‌هایی نشان داده می‌شود که خالقی مطلق برای تصحیح شاهنامه از آنها استفاده کرده است. با این توضیح که هر داستان به‌طور مجزا بررسی شده و نتیجۀ آن به‌صورت درصد در فهرست‌هایی آمده است. هر فهرست به یک دفتر از شاهنامۀ تصحیح خالقی مطلق مربوط است؛ در ستون پایانی حاصل شباهت هر نسخه با نسخۀ سن‌ژوزف بیان شده و همچنین برای هریک از نسخه‌های شاهنامه نیز مطابق با تصحیح خالقی مطلق نشانه‌ای در نظر گرفته شده است: ژ: سن‌ژوزف؛ ف: فلورانس (614 ق.)، ل: لندن (675 ق.)، س: توپقاپوسرای (731 ق.)، لن: لنینگراد (733 ق.)، ق: قاهره (741 ق.)، ک: کراچی (752 ق.)، ق2: قاهره (796 ق.)، لی: لیدن (840 ق.)، ل3: لندن (841 ق.)، پ: پاریس (844 ق.)، و: واتیکان (848 ق.)، لن2: لنینگراد (849 ق.)، آ: آکسفورد (852 ق.)، ل2: لندن (891 ق.)، ب: برلین (894 ق.)، س2 (توپقاپوسرای، 903 ق.). ¹ 

دفتر یکم:

در دفتر نخست به‌طور میانگین نسخۀ «و» نزدیک به 50 درصد به «ژ» شباهت دارد؛ اما نتیجۀ پایانی نشان می‌دهد که نسخۀ «ژ» با هیچ‌یک از نسخه‌های شاهنامه خویشاوند نیست. آشکار است که در دفتر یکم، نسخۀ «ژ» در گروهِ نخستِ طبقه‌بندی خالقی مطلق (ف، ل، ق، و، ل2، س2، ل3، لن2) قرار می‌گیرد؛ اما از میان نسخه‌های گروه دوم (س، لن، ق2، لی، پ، آ، ب)، نسخۀ «ب» از «مقدمۀ شاهنامه تا پایان ضحاک»، ضبط‌های نزدیکی به «ژ» و گروه نخست دارد. در سه داستان «منوچهر»، «نوذر» و «کیقباد» نسخۀ «س» نیز ضبط‌های مشابهی با «ژ» دارد و «لی» به‌جز «پادشاهی منوچهر» ضبط‌های مشترک فراوانی با «س» دارد و البته در بخش‌هایی به نسخۀ «لن» نزدیک می‌شود. در «پادشاهی فریدون» نسخۀ «ل3»، برخلاف داستان‌های دیگر، شباهت فراوانی با «ژ» و «ف» دارد و در این داستان می‌توان آن را از نسخه‌های اصلی به شمار آورد. نسخه‌های «س، لن، ق2، پ» در «پادشاهی فریدون» ضبط‌های مشترکی دارد و «ل، ق، و» نیز به یکدیگر نزدیک است. در «پادشاهی نوذر» نسخۀ «و» 60 درصد به «ژ» شباهت دارد و از نسخه‌های «ل، ق» فاصله می‌گیرد. «ل2، س2» نیز بیشتر با «ق» و گاه با «ف» همراه است. «لن، ق2، پ، آ» و در کنار آنها «س، لی» از یک تبار است.

دفتر دوم:

در دفتر دوم به‌طور میانگین «ل» و «ل2» 50 درصد به «ژ» شباهت دارد؛ اما میان «ژ» و نسخه‌ها خویشاوندی دیده نمی‌شود. همچنین در این دفتر «و، ق» مانند دفتر یکم شباهت‌های فراوانی با «ژ» دارد و اینگونه می‌توان «ژ» را در دفتر دوم در گروه نخست از تقسیم‌بندی خالقی مطلق قرار داد. «ب» نیز به‌جز داستان «کینِ سیاوخش» شباهت خود را با «ژ» تا اندازه‌ای حفظ کرده است و از داستان «کین سیاوخش»، در کنار «س، لن، پ، لن2» قرار می‌گیرد (گروه دوم طبقه‌بندیِ خالقی مطلق).

در داستان «سیاوخش»، ضبطِ «ل، و، ق» به یکدیگر نزدیک است. «لی، آ» نیز در یک گروه قرار دارد. «س، ل2» یکدیگر را همراهی می‌کنند و «لن، پ، ق2، لن2» در یک گروه قرار دارد. «ق2» در برخی از داستان‌ها مانند سیاوخش از «لن» فاصله می‌گیرد؛ اما به‌طور کلی از تباری است که «لن» و «پ» در آن قرار دارد و باید گفت حلقۀ میان «لن» و «پ» است.

نکتۀ توجه‌برانگیز رفتار نسخۀ «ف» است که در سه داستان «کیکاوس»، «سهراب» و «سیاوخش» شباهت کمتری با «ل» و «ژ» دارد. به‌طور کلی در داستان‌هایی که نسخۀ «ژ» با «س» شباهت می‌یابد، «ف» از «ژ» دور می‌شود. در داستان «کین سیاوخش» ضبط‌های «ل2، لی، آ، ل3» با «ف» شباهت فراوانی دارد و ضبط‌های «ژ» همراه با «و، ق» میان این گروه و «ل، س2» قرار دارد. «س» برخلاف دفتر یکم شباهت کمتری با «ژ» دارد و تنها در داستان «سیاوخش» همراه با «ق2» در ابتدای فهرست است و در داستان‌های دیگر در کنار «لن، پ، لن2» قرار دارد. در «رفتن گیو به ترکستان»، «ل3» از «ف» دور می‌شود و در کنار «ق، و» قرار می‌گیرد.

دفتر سوم:

در دفتر سوم به‌طور میانگین «ژ» نزدیک به 50 درصد به «ل» شباهت دارد؛ اما باز هم «ژ» با هیچ‌یک از نسخه‌ها خویشاوندی ندارد. در «عرض‌کردن کیخسرو» 57 درصد به دست‌نویس «س» و در «فرود سیاوخش» 64 درصد به دست‌نویس «س2» شباهت دارد؛ اما این شباهت‌ها در این دفتر پایدار نیست و نمی‌توان با توجه به آنها نتیجه گرفت که «ژ» خویشاوندِ «س» یا «س2» است.

جایی که ضبط‌های «ل2» و «ق» یکدیگر را همراهی می‌کنند به «ژ» نزدیک می‌شوند. در این دفتر «س2» ضبط‌های معتبری دارد و گاهی با «ل، و، ب» و گاهی نیز با «ف، لی ، آ» همراه می‌شود. مانند دفتر دوم «لی، آ» به «ف» نزدیک است و شباهت کمی با «ژ» دارد. ضبط‌های «ف» از «ژ، ل» فاصله می‌گیرد و شباهت اندکی با آنها دارد و دلیل آن نیز همانطور که پیشتر گفته شد، شباهت ضبط‌های «س» با «ژ» و «ل» است. در این دفتر «لن، پ، لن2» در یک گروه است و شباهت اندکی با «ژ» دارد. دست‌نویسِ «و» گاه به «ف» و گاه به «ل» نزدیک می‌شود و ناگهان شباهت این نسخه با «ژ» بر خلاف دو دفتر گذشته کاهش توجه‌برانگیزی می‌یابد.

دفتر چهارم:

در دفتر چهارم نسخه‌های «س» و «ل» بیشترین شباهت را به «ژ» دارد؛ اما نمی‌توان آنها را خویشاوند «ژ» دانست. در «دوازده رخ» ضبط «ف، ل2، س2، و» به یکدیگر شباهت دارد. «ق» تفاوت‌هایی را با دیگر نسخه‌ها نشان می‌دهد که دستبرد کاتب است. در این داستان و داستان «جنگ بزرگ کیخسرو» با توجه به تصحیح خالقی مطلق، نسخۀ «س» ضبط‌های معتبری دارد که با «ل» و «ل2» همراهی می‌کند. نسخۀ «ل2» که در «دوازده رخ» در پایین فهرست قرار داشت در «جنگ بزرگ کیخسرو» ناگهان شباهت فراوانی با «ژ» پیدا می‌کند. در «جنگ بزرگ کیخسرو» ضبط نسخۀ «ل2» با بیشتر ضبط‌هایی همراهی می‌کند که خالقی مطلق از «ف، ل، س» به متن برده است. ازسوی دیگر ضبط‌های «س2» نیز در این داستان به «ل2» بسیار نزدیک است و این هر دو با دست‌نویس «ژ» شباهت فراوانی دارد.

دفتر پنجم:

در دفتر پنجم شباهت نسخۀ سن‌ژوزف با نسخه‌های «لن، پ» در بیشتر داستان‌ها و «س، س2، ل3، ب» در برخی از داستان‌ها نشان می‌دهد که تبار نسخۀ سن‌ژوزف برخلاف چهار دفتر گذشته تغییر کرده است. ² در این فهرست لندن (675 ق.) که در چهار دفتر نخست شباهت فراوانی با «ژ» داشت، به‌جز «سخن فردوسی» کمترین شباهت را با «ژ» دارد. در «سخن فردوسی» نیز شباهت «ل» و نسخه‌های «پ، لن» علت اصلی بالابودن نسخۀ «ل» در این بخش است.

نسخۀ «پ» در «سخن دقیقی»، «سخن فردوسی» و «رستم و اسفندیار» شباهت فراوانی با «ژ» دارد و گاه این شباهت به 60 درصد می‌رسد. در «سخن دقیقی» شباهت ضبط‌های این نسخه با «ژ» تا آنجاست که می‌توان آنها را خویشاوند دانست. در «پادشاهی لهراسپ» نسخۀ «ژ» با نسخه‌های «س، لن» و در «رستم و شغاد» با نسخه‌های «س2، س، ب، لن» شباهت فراوانی دارد و همانطور که گفته شد این شباهت‌ها نشان می‌دهد که تبار نسخۀ سن‌ژوزف تغییر کرده است.

در داستان «رستم و اسفندیار»، ضبط‌های «پ، س2» به یکدیگر شبیه است و نسخۀ «ق» بیشتر با «س2، ل3» و گاه با «پ، س2» و گاه با «ل، س2» همراه می‌شود؛ ازاین‌رو در نسخه‌های «س2، ق» التقاط و درآمیختگی فراوان دیده می‌شود. در این داستان ضبط‌های «لی، آ» یکدیگر را همراهی می‌کند. ³

دفتر ششم:

در دفتر ششم، نسخۀ سن‌ژوزف از تبار «س» است و با «لن، پ» خویشاوندی دارد. در «پادشاهی اسکندر» و «اشکانیان» ضبط‌های نسخۀ «ق2» همراه با نسخه‌های «لن، پ، ق، ب، س» شباهت فراوانی به «ژ» دارد. شاپوران (1395: 32‑33) سخن امیدسالار (1389: 123) را دربارۀ خویشاوند‌بودن ک: کراچی (752 ق.) و ل: لندن (675 ق.) در «پادشاهی اسکندر» رد می‌کند و می‌نویسد نسخۀ «ک» بیشتر با گروه نسخۀ توپقاپوسرای 731 (س) و بیشتر با نسخه‌های «س2، ل2، لی، آ، ب» همراه است و این موضوع در زیرنویس‌های دفتر ششم تصحیح خالقی مطلق آشکار است. باید گفت سخن شاپوران دربارۀ همراهی نسخه‌های «س2، ل2، لی، آ، ب» با نسخۀ «ک» درست است؛ اما از گروه نسخۀ توپقاپوسرای 731 (س)، نسخۀ «ک» بیشتر نسخۀ «س» را همراهی می‌کند و نسخه‌های «ق2، ق، لن، پ» ضبط‌های متفاوتی با «ک» دارد.

در «پادشاهی اردشیر» نسخه‌های «ک، و، ل3» نیز به گروه «س، لن، پ، لن2، ب» نزدیک می‌شود و «پ» شباهت فراوانی با «ژ» دارد که می‌توان هر دو را خویشاوند یکدیگر دانست. این خویشاوندی در «پادشاهی شاپور ذوالأکتاف» و «یزدگرد بزه‌گر» نیز دیده می‌شود. در «پادشاهی یزدگرد بزه‌گر» نسخۀ «و» نسخه‌های «ژ، پ» را همراهی می‌کند و ضبط‌های «س2، ق2، لی، آ» نیز به یکدیگر شباهت دارد.

در دفتر ششم به‌طور کلی «ژ» به «لن، پ، س، لن2، ق2» شباهت فراوانی دارد و با «لن، پ» خویشاوند است. نسخه‌های «لی، آ» یکدیگر را همراهی می‌کنند. «س2» برخلاف نیمۀ نخست از «ل» جدا می‌شود و همراهِ «ل2» به «ک» نزدیک می‌شود؛ هرچند گاهی همراهِ «لی، آ» ضبط‌های مشترکی با «ل» دارد. نسخۀ «پ» در داستان «شاپور» و «بهرام گور» کمی از «لن» فاصله می‌گیرد و به نسخه‌های معتبر نزدیک می‌شود که خالقی مطلق ضبط آنها را به متن اصلی برده است.

دفتر هفتم:

در دفتر هفتم به‌طور میانگین میان نسخۀ «لن» ⁴ و «ژ» 60 درصد شباهت دیده می‌شود؛ این درحالی است که این شباهت از «پادشاهی یزدگرد» تا پایان «پادشاهی قباد» به بالای 60 درصد می‌رسد و این خویشاوندی ژ (سن‌ژوزف) و لن (لنینگراد، 733 ق.) را نشان می‌دهد. نسخۀ «پ» در این دفتر از «ژ» و «لن» فاصله می‌گیرد و ضبط‌های آن گاه به «ل» و گاه به «ک» نزدیک می‌شود؛ البته در «هرمزدِ نوشین‌روان» بار دیگر «لن، ق2، لن2» و به تَبَع آنها «ژ» را نیز همراهی می‌کند. «ق2» به‌جز «پادشاهی نوشین‌روان» از «لن» فاصله می‌گیرد؛ اما به‌طور کلی از تباری است که «لن» و «پ» در آن قرار دارد. در پادشاهی نوشین‌روان نسخۀ سن‌ژوزف بالای 50 درصد به نسخه‌های «ب، س، س2» شباهت دارد و می‌توان مانند دفتر پنجم و ششم نتیجه گرفت که در دفتر هفتم نیز سن‌ژوزف از گروه توپقاپوسرای (731 ق.) است: «س، لن، ق2، پ، لن2، ب» و با نسخه‌های «ل، آ، و، لی» تفاوت دارد.

دفتر هشتم:

در دفتر هشتم به‌طور میانگین «لن، لن2، ل3» نزدیک به 50 درصد به «ژ» شباهت دارد؛ ازاین‌رو می‌توان «ژ» را از خانوادۀ «لن، لن2» دانست. در داستان «خسرو با شیرین» نسخۀ «س2» ضبط‌های مشترکی با «ژ، لن، لن2» دارد؛ اما در «پادشاهی خسرو پرویز» و «یزدگرد شهریار» به نسخۀ «ل، ل3» نزدیک می‌شود. «ک، ل2» ضبط‌های مشترک فراوانی دارد که بیشتر به «ژ» و گاهی به «س» شباهت می‌یابد. نسخه‌های «و، ق2، پ» گاه به «س2، لن، لن2» و گاه به «ل» شباهت پیدا می‌کند؛ البته «پ» مانند دفتر هفتم از «لن» دور می‌شود و بیشتر به «ل» نزدیک می‌شود. در «پادشاهی خسرو پرویز» و «خسرو با شیرین» نسخه‌های «س، ق، لی، آ، ب» ضبط‌های مشترکی دارد؛ اما در نسخۀ «ق» التقاط و درآمیختگی از نسخه‌های «س2، لن» و «س» و «ل» دیده می‌شود و «آ» در «پادشاهی یزدگرد شهریار» از گروه «س، ق، لی، ب» فاصله می‌گیرد و مانند «ل3» بیش از 50 درصد به «ژ» شباهت می‌یابد.

3ـ ارزیابی نهایی

آمار نهایی از درصد شباهت نسخه‌ها در نیمۀ اول (از مقدمه تا پادشاهی لهراسپ) و در نیمۀ دوم (از پادشاهی لهراسپ تا پایان شاهنامه) از این قرار است:

از دفتر پنجم یعنی از «پادشاهی لهراسپ» تا پایان شاهنامه، تبار نسخۀ سن‌ژوزف و برخی از نسخه‌های شاهنامه با چهار دفتر گذشته تفاوت دارد. درست است که در چهار دفتر نخست، سن‌ژوزف با هیچ‌یک از نسخه‌های مبنای تصحیح خالقی مطلق خویشاوندی ندارد، اما ازنظر تبارشناسی به گروهی تعلق دارد که در آن دست‌نویس‌های «ف، ل، ق، و، ل2، س2» دیده می‌شد. از دفتر پنجم تا پایان شاهنامه آنگونه که آمار نشان می‌دهد، نسخۀ سن‌ژوزف به نسخه‌های لن (لنینگراد، 733 ق.) و پ (پاریس، 844 ق.) نزدیک می‌شود؛ تاجایی‌که می‌توان آن را خویشاوند این نسخه‌ها دانست و از تباری به شمار آورد که نسخۀ س (توپقاپوسرای، 731 ق.) به آن تعلق دارد (گروه دوم طبقه‌بندی خالقی مطلق) و شاپوران آنها را «خانوادۀ خویشاوندی شیراز» یا «نسَخ شیراز» می‌نامد (شاپوران، 1397: 86 و 95 و 97). ازسوی دیگر شاپوران (1397: 89) دست‌نویس‌های «لن2» و «پ» را پیرو دست‌نویسِ «لن» می‌داند و خویشاوندی‌ای میان «لن» و «پ» می‌بیند. نگارنده نیز با توجه به آمار ارائه‌شده (فهرست پنجم تا هشتم)، بخش دوم نسخۀ سن‌ژوزف را از خویشاوندان نسخۀ «لن» و «پ» می‌داند و آن را از خانوادۀ نسخه‌های شیراز به شمار می‌آورد. پیش از این، صفری آق‌قلعه (1390: 111) به‌علت شباهت خطِ نسخۀ سن‌ژوزف با خطِ نسخه‌ای که بخشی از آن در کتابخانۀ چستربیتی دوبلین نگهداری می‌شود و پژوهشگران آن را نسخۀ «قوام‌الدین حسن وزیر» یا «شاهنامۀ حاجی قوام» (741 ق.) می‌نامند، احتمال داده بود که شاهنامۀ سن‌ژوزف را در شیراز نوشته باشند. شاپوران (1397: 96‑97) به این نظر، با توجه به شباهتِ نسبی خطِ دو نسخه، تردید داشت؛ اما اکنون می‌توان با در نظر گرفتن شباهت‌های نسخۀ سن‌ژوزف (در بخش دوم) با نسخه‌های خانوادۀ شیراز، این احتمال را با پشتوانۀ قوی‌تری بیان کرد که نسخۀ سن‌ژوزف احتمالاً در شیراز نوشته شده است و ممکن است مادرنسخۀ دست‌نویسِ لنینگراد (733 ق.) مبنای نوشتن بخش دوم این نسخه باشد و برای تاریخ کتابت آن می‌توان اوایل سدۀ هشتم را حدس زد.

تفاوت‌ها و شباهت‌های نسخۀ سن‌ژوزف با دیگر نسخه‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً کاتب سن‌ژوزف برای نوشتن این نسخه از دو شاهنامه استفاده کرده است. در نیمۀ نخست (از مقدمه تا پایان جنگ بزرگ کیخسرو) نسخه‌ای را پیش چشم داشته که مانند فلورانس (614 ق.) تنها نیمی از شاهنامه را در بَر داشته و ضبط‌های آن به لندن (675 ق.)، قاهره (741 ق.)، لندن (891 ق.) نزدیک بوده است. البته این نکته را باید در نظر داشت که در نیمۀ نخست، نسخۀ س (توپقاپوسرای، 731 ق.) ـ که در نیمۀ دوم، نسخه‌‌های «لن، ق2، لی، پ، آ، ب» زیرمجموعۀ آن به شمار می‌رود ـ در «پادشاهی منوچهر» 52 درصد، «پادشاهی نوذر» 56 درصد، «پادشاهی کیقباد» 50 درصد، «داستان سیاوخش» 54 درصد، «عرض‌کردن کیخسرو» 57 درصد، «دوازده رخ» 47 درصد، «جنگ بزرگ کیخسرو» 42 درصد با نسخۀ سن‌ژوزف شباهت دارد؛ اما این شباهت به این دلیل است که در نیمۀ نخست، نسخۀ س (توپقاپوسرای، 731 ق.) ضبط‌های مشترکی با نسخه‌های «ل، ق، و، ل2» دارد و از نسخه‌های «لن، لن2، پ، لی» دور می‌شود؛ ازاین‌رو نمی‌توان نسخۀ سن‌ژوزف را در نیمۀ نخست ـ با توجه به این شباهت‌ها ـ از گروه دوم (س، لن، ق2، لی، پ، آ، ب) به‌ویژه نسخه‌های خانوادۀ شیراز تلقی کرد.

در بخش دوم (پادشاهی لهراسپ تا پایان پادشاهی یزدگرد شهریار)، کاتبِ نسخۀ سن‌ژوزف از شاهنامه‌ای رونویسی کرده که احتمالاً مادرنسخۀ دست‌نویس‌های شیرازی یعنی توپقاپوسرای (731 ق.)، لنینگراد (733 ق.)، دست‌نویس قوام‌الدین حسن وزیر (741 ق.) و دست‌نویس‌های پیرو آنها یعنی پاریس (844 ق.)، قاهره (796 ق.) و لنینگراد (849 ق.) بوده است؛ از‌این‌رو می‌توان گفت اعتبار نسخۀ سن‌ژوزف در نیمۀ دوم کمتر از اعتبار آن در نیمۀ نخست است و نباید اعتبار یکسانی برای همۀ بخش‌های این نسخه در نظر گرفت. چنانکه پیشتر اشاره شد، موسوی دربارۀ بخش تاریخی (نیمۀ دوم) نسخۀ سن‌ژوزف می‌نویسد: «اساساً به نظر می‌رسد ضبط بخش تاریخی این نسخه اهمیت بسیاری در تصحیح شاهنامه داشته باشد که ظاهراً دست‌نخورده‌تر باقی مانده است» (موسوی، 1386‑1387: 282). با توجه به شباهت‌های نسخۀ سن‌ژوزف با نسخه‌های لنینگراد (733 ق.) و پاریس (844 ق.) در نیمۀ دوم، اکنون می‌توان برخلاف نظر موسوی چنین گفت که اهمیت نسخۀ سن‌ژوزف بیشتر در بخش اساطیری و حماسی شاهنامه است، نه در بخش تاریخی آن؛ هرچند این سخن بدین معنا نیست که نسخۀ سن‌ژوزف در بخش تاریخی هیچ اعتباری ندارد.

4ـ نتیجه‌گیری

با توجه به آنچه دربارۀ نسخۀ سن‌ژوزف گفته شد، می‌توان این احتمال را مطرح کرد که این نسخه از روی دو شاهنامه با دو تبار متفاوت رونویسی شده است. شباهت نسبی بخش نخست سن‌ژوزف (از مقدمه تا پادشاهی لهراسپ) با نسخۀ لندن (675 ق.) نشان می‌دهد که این بخش از روی نسخه‌ای معتبر و کهن نوشته شده است و این موضوع را ضبط‌های کهن آن به‌خوبی نشان می‌دهد. هرچند نمی‌توان نسخۀ سن‌ژوزف را خویشاوند لندن (675 ق.) دانست، می‌توان آنها را در کنار نسخه‌های «ف، ق، و، ل2» در یک تبار و با خویشاوندی‌های متفاوت طبقه‌بندی کرد. در این میان برخی از نسخه‌ها مانند «ب، س، س2» در بخش نخست، ضبط‌های مشترکی با گروه «ف، ل، ژ، ق، و، ل2» دارند که نمی‌توان آنها را یکسره از تباری متفاوت دانست. در بخش دوم (از پادشاهی لهراسپ تا پایان یزدگرد شهریار) نسخۀ سن‌ژوزف به تبار دیگری تعلق می‌گیرد؛ تباری که در آن، نسخه‌های «س، لن، ق2، لن2، پ، ب» دیده می‌شود و از میان آنها سن‌ژوزف با لنینگراد (733 ق.) و پاریس (844 ق.) خویشاوندی نزدیکی دارد و می‌توان با توجه به این خویشاوندی، مادرنسخۀ سن‌ژوزف، لنینگراد (733 ق.) و پاریس (844 ق.) را یا بی‌واسطه یا با واسطه یکی دانست. ازسوی دیگر با توجه به کتابت نسخه‌های س (توپقاپوسرای، 731 ق.) و لن (لنینگراد، 733 ق.) و شاهنامۀ حاجی قوام (741 ق.) در شیراز و شباهت آنها با نسخۀ سن‌ژوزف، می‌توان حدس زد که نسخۀ سن‌ژوزف نیز در شیراز نوشته شده است. به‌طور کلی با در نظر گرفتن تبار و خویشاوندی نسخۀ سن‌ژوزف در دو بخش شاهنامه، می‌توان گفت اعتبار این نسخه در بخش نخست بیشتر از اعتبار آن در بخش دوم است و باید به این نکته در تصحیح شاهنامه توجه شود.

پی‌نوشت

1. نگارنده نسخه‌های آ: آکسفورد (852 ق.) و بخشی از ل‌2: لندن (891 ق.) و س‌2: توپقاپوسرای (903ق.) را در اختیار ندارد؛ ازاین‌رو برای ضبط این نسخه‌ها، حاشیۀ تصحیح هشت‌جلدی خالقی مطلق را هم اساس قرار داده است (فردوسی، 1393: ج 1 ـ ج 8). از نسخۀ ل‌2: لندن (891 ق.) تنها از مقدمه تا پادشاهی لهراسپ و از دست‌نویس س2 (توپقاپوسرای، 903 ق.)، تنها 116 برگ، ازجمله انجامۀ این دست‌نویس را در اختیار دارد که برپایة گفتۀ نویسندگان چاغمن و سوچک (1371: 740) تاریخ کتابت این نسخه را از «783ق.» به «903 ق.» تغییر داده‌اند و شاپوران (1395: 47؛ 1397: 98) با پیروی از آنها تاریخ «903 ق.» را جعلی می‌داند.
2. در نسخۀ سن‌ژوزف، ستایش محمود غزنوی که در ابتدای جنگ بزرگ کیخسرو آمده است، یک بار دیگر در ابتدای پادشاهی لهراسپ تکرار می‌شود (فردوسی، 1389: 453‑454). این تکرار را می‌توان اشتباه کاتب سن‌ژوزف دانست و یا ضعف نسخه‌ای دانست که کاتب از آن رونویسی کرده است و جالب است که درست در جایی اتفاق افتاده که خویشاوندی و تبار نسخۀ سن‌ژوزف تغییر کرده است.
3. مطابق اشارۀ خالقی مطلق (1389: 245) در نسخۀ سن‌ژوزف بیشترین افتادگی‌ها در «جنگ گشتاسپ و ارجاسپ»، «هفتخوان اسفندیار» و «رستم و اسفندیار» و بیشترین افزودگی‌ها در «بیژن و منیژه» و «پادشاهی لهراسپ» رخ داده است. این نشان می‌دهد که به‌طور کلی نسخۀ سن‌ژوزف در نیمۀ دوم، اعتبار کمتری نسبت‌به نیمۀ نخست دارد.

4. نسخۀ لنینگراد (733 ق.) بخشی از «پادشاهی نوشین‌روان» و «پادشاهی هرمزد» را ندارد که در آمارِ دفترِ هفتم، این دو بخش در همۀ نسخه‌ها لحاظ نشد. این دو بخش در تصحیح خالقی مطلق از «ج 7، 381، 3603» تا «ج 7، 500، 428» است.