فواید لغوی و تازگی‌های ترکیبی «مثنوی دِوَل‌رانی و خضرخان» امیرخسرو دهلوی

مقدمه

یکی از شاعران و نویسندگانی که نقشی مهم اما کمتر توجه‌شده در به‌کارگیری واژه‌های نادر و ساخت ترکیب‌های نو دارد، امیرخسرو دهلوی (651 – 725 ق.) است که در تاریخ ادبیات ما همواره زیر سایة نامِ بلندآوازة حکیم نظامی قرار داشته و مهم‌ترین افتخاری که باور عموم اهالی ادب فارسی نصیب او کرده‌، این است که وی بهترین مقلّد نظامی است. این درحالی است که منظومه‌های پنج‌گانۀ امیرخسرو که آن‌ها را در برابر خمسه یا پنج گنج حکیم نظامی سروده، تنها بخشی از آثار به‌‌نظم و به‌‌نثر «طوطی هندوستان» است. او افزون‌بر دیوان اشعار، مثنوی‌های دیگری نیز دارد که هریک سرشار از نکته‌ها و آگاهی‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و طبیعی از هندوستان سده‌های هفتم و هشتم هجری است. این منظومه‌ها عبارت است از: قران سعدین، مفتاح الفتوح یا تاج الفتوح، دِوَل‌رانی و خضرخان، نُه سپهر و تغلق‌نامه. در کنار این اشعار، امیرخسرو تعدادی متنِ به‌‌نثر نیز از خود به یادگار نهاده که کتاب‌های خزاین‌الفتوح یا تاریخ علایی، افضل‌الفواید و اعجاز خسروی یا رسایل‌الاعجاز از آن جمله است. مجموعه رسایلی نیز با عنوان جواهر خسروی یا لآلی عُمان از این شاعر نامدار باقی است که دربردارندة شهرآشوب، چیستان و شماری شعرهای هندی اوست.

امیرخسرو از سخن‌سرایانی است که نقشی درخور در پدیدآوردن ترکیب‌های نو در فضای واژگانی زبان فارسی دارد. اگر نمونه‌وار به تعدادی از مدخل‌های لغت‌نامة دهخدا نگاه کنیم، در ذیل برخی از آن‌ها شواهد شعری از امیرخسرو را نیز می‌توان دید؛ حتی می‌توان مدخل‌هایی را یافت که تنها شاهد یا شواهد آن‌ها منحصر به شعرهای امیر است. افزون‌بر این، می‌توان ردّی از نوآوری‌های واژگانی وی را در آثار شاعران و نویسندگان پس از وی نیز به‌خوبی تشخیص داد. برای مثال حافظ (حافظ، 1387: 568) و محتشم کاشانی (محتشم، 1344: 336) به‌ترتیب در غزل‌هایشان ترکیب‌های «آیینه‌رو» و‌ «وحدت‌آباد» را به کار برده‌اند و بیدل دهلوی (بیدل، 1342. ج2: 375) از «نیازاندیش» استفاده کرده و جامی (1391: 63) در بهارستان «بلاسنج» را آورده و عرفی شیرازی (1369: 111) و قدسی مشهدی  (1375: 120) نیز در غزل‌هایی «رقم‌سنجی» و «فراموش‌گشتگان» را به کار گرفته‌اند؛ که همة این ترکیب‌ها را امیرخسرو پیش‌تر از آنان در دول‌رانی و خضرخان (سه ترکیبِ نخست)، قران سعدین (چهارمی)، آیینة سکندری (پنجمی) و غزلی از غره‌الکمال (ششمی) به کار برده بوده است.

باوجود این تاکنون درزمینة بررسی‌های لغوی در آثار امیرخسرو دهلوی پژوهش مستقل کمتر انجام گرفته و در ضمن برخی از تحقیق‌های ادبی، گاه به بررسی واژگان در آثار امیر نیز پرداخته شده است. ازجملة این پژوهش‌ها می‌توان از مقالة «بررسی چند واژة دخیل هندی در شعر فارسی» اثر رضایی باغ‌بیدی (1375) نام برد. در این اثر پژوهشگر به بررسی ریشه‌شناسانة شماری از واژگان هندی در متون فارسی پرداخته و برای هریک شاهد مثالی از شاعران نامدار ادب فارسی آورده است که در میان این شواهد، بیت‌هایی از اشعار امیرخسرو نیز به چشم می‌خورد. پژوهش دیگر، مقالة «سبک شعر امیرخسرو دهلوی» به قلم عالی محمودی و نوریان (1394) است. این مقاله براساس تحقیق در مثنوی نُه سپهر پدید آمده که در بخشی از آن به معرفی واژگان، ترکیب‌ها و صفات نادر و کم‌کاربرد یا هندی موجود در این مثنوی پرداخته شده است. اما پژوهش دیگر که برخلاف دو مقالة پیشین به‌تمامی به بحث نوآوری‌های لغوی در شعر امیرخسرو پرداخته، مقالة «نوآوری‌های امیرخسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی» (نیساری) است. مرحوم نیساری نیز مانند مقالة قبل، نُه سپهر را اساس کار خود قرار داده‌ که حاصل کار، برشمردن سه فهرست از ترکیب‌ها و واژه‌های موجود در این مثنوی است که یا در لغت‌نامة دهخدا مدخلی برای آن‌ها نیست (28 مورد)؛ یا مدخل وجود دارد، اما بی‌هیچ شاهد مثالی (9 مورد)؛ و یا اینکه مدخل وجود دارد با شاهد مثال‌هایی از آثار امیرخسرو (دو مورد).

در مقالة حاضر تلاش شده با بررسی و معرفی نوآوری‌های ترکیبی و تازگی‌ها و فواید واژگانی موجود در یکی دیگر از مثنوی‌های امیرخسرو، یعنی دِوَل‌رانی و خضرخان و تأمل در شیوه‌های ترکیب‌آفرینی شاعر در این اثر، جلوه‌ای تازه از هنر شاعری و زبان‌آوری امیر نمایان‌تر شود. البته این نکته نیز درخور توجه است که چون مثنوی دول‌رانی و خضرخان سه سال زودتر از نُه سپهر (718 ق.) سروده شده، آن‌دسته از ترکیب‌های نو و واژگانِ نادرِ موجود در دول‌رانی و خضرخان که در نُه سپهر نیز به چشم می‌خورد، از دید زمانی نسبت به نُه سپهر فضل تقدم دارد.

 

شیوة کار

در این مقاله ابتدا با مطالعة کامل منظومه، دویست ‌و چهل واژه و ترکیب تازه برگزیده شد، سپس با غور در کتب مختلف نظم و نثرِ شاعران و نویسندگانی که پیش از عهد امیرخسرو می‌زیسته‌اند، صد و بیست و پنج لغت و ترکیب‌ که ردّی و نشانی از آن‌ها در این متون به چشم خورد، از بررسی کنار گذاشته شد. برای این کار افزون‌بر جست‌وجوی دیجیتالی در لغت‌نامة دهخدا و کتابخانة دیجیتال نور و پایگاه مجلات تخصصی نور و تارنمای گنجور، به‌صورت دستی و غیردیجیتال نیز در کتاب‌های مختلفی چون تفسیر نسفی، کوش‌نامه، منشآت خاقانی، علی‌نامه، لغت فرس، شاعران بی‌دیوان، مرصادالعباد، نفثـه‌المصدور، فرامرزنامه، تاریخ‌ الوزرا، سندبادنامه، دیوان نجیب‌الدین جرباذقانی و... جست‌وجوهایی شد. در این پژوهش، در گزینش واژه‌ها و ترکیب‌ها، لفظ بر معنا ترجیح داده شده و حق هم همین بوده است؛ زیرا فراوان دیده شده است که شاعرانِ گوناگون طی سال‌ها و سده‌ها هریک بسته به بضاعتِ ذوق و هنرِ خود توانسته‌اند مضمونی واحد را شکلی نو از لفظ‌های ساده و مرکب بپوشانند. به‌مَثَل بسیاری از استادان ادب فارسی هریک، اشک چشم را با مجموعه ستاره‌های پروین یا ثریا پیوند زده‌اند؛ از کسایی مروزی و فردوسی تا سنایی و نظامی و جمال‌الدین عبدالرزاق و کمال‌الدین اسماعیل و سعدی و حافظ بدین‌گونه بوده‌اند. امیرخسرو نیز در منظومة دول‌رانی و خضرخان این تصویر را با تعبیرِ «پروین‌ریزشدنِ دل» نقش کرده، اما به‌دلیل اینکه «پروین‌ریز» نسبت به آنچه شاعرانِ پیش از امیر با واژه‌های اشک و پروین ساخته‌اند تازگیِ لفظی دارد، این ترکیب در مقالة پیشِ رو بررسی شده است. البته بر همین اساسِ نوآورانه بودنِ لفظ، شماری از واژه‌ها و ترکیب‌ها نیز کنار گذاشته شدند؛ مانند تعبیر «نیم‌خند» (امیرخسرو، 1917: 118) که پیش‌تر در مثنوی معنوی مولانا به‌شکل «نیم‌خنده» (مولانا، 1393. د5: 277) آمده و هردو به معنی تبسّم است.

این اصل در این پژوهش تا آنجا رعایت شده که در مواردی که تنها شاهدمثالِ مدخلی در لغت‌نامة دهخدا، بیتی از همین مثنوی دول‌رانی و خضرخان بوده، با معلوم شدنِ اینکه واژه یا ترکیبِ مورد نظر در نظم یا نثر یکی از پیشینیان امیر به کار رفته، از مقاله پاک شده است. برای نمونه در لغت‌نامه و در مدخلِ «گنبد»، یکی از معانیِ به‌کاررفته برای این واژه، نوعی از جست‌وخیزکردنِ حیوانات است و برای آن، تنها همین بیتِ مثنوی دول‌رانی و خضرخان شاهد آمده است:

«ز همت ساختم رخش فلک ‌رام1

به یک گنبد رسیدم بر نُهم بام»

اما چون مشخص شد که امیر معزّی (1389: 122) در قصیده‌ای «گنبدزدن» را در این معنی به کار برده، واژة گنبد در شمار حذفیاتِ این سیاهه قرار گرفت. واژه‌های نادر‌ یا ترکیب‌های بدیعی که شاعر آن‌ها را پیش از تاریخ سرایش مثنوی دول‌رانی و خضرخان، در مثنوی‌های دیگر خویش به کار برده است، نیز از همان مطالعه کنار زده شدند؛ مانند واژة «نغزک» به معنی میوة انبه (همان: 18)، که امیر آن را پیش‌تر در قران سعدین آورده است (امیرخسرو، 1258: 231) یا واژة راوت به معنای بهادر و مهتر (امیرخسرو، 1917: 65)، که آن نیز در قران سعدین آمده (1258: 23). حتی ترکیب «سوار آب» (در معنای حباب) نیز با آنکه تنها شاهد مثال لغت‌نامه برای آن، بیتی است از دول‌رانی و خضرخان، چون پیش‌تر در قران سعدین آمده، در این مقاله نادیده گرفته شد. «صد و پانزده واژه و ترکیب» تازه برگزیده شد که در چند گروه جای گرفتند. در ادامة متن، ذیل این عناوین معرفی شده‌اند:

گروه الف: واژه‌ها یا ترکیب‌هایی که در لغت‌نامة دهخدا مدخلی برای آن‌ها وجود ندارد یا اینکه مدخل وجود دارد، اما معنایی که در شعر امیر از آن‌ها دریافت می‌شود در آن مدخل موجود نیست (85 مورد)؛ گروه ب: لغات و تراکیبی که مدخل آن‌ها در لغت‌نامه وجود دارد، اما بی هیچ شاهدمثالی (19 مورد)؛ گروه ج: واژگان و ترکیب‌هایی که در لغت‌نامه مدخل آن‌ها موجود است و شاهدمثالش از منظومة دول‌رانی و خضرخان است (چهار مورد)؛ گروه د: لغت‌ها و ترکیب‌هایی که برای آن‌ها شاهدمثال از شعر شاعران پس از امیرخسرو آمده است (پنج مورد)؛ و سرانجام گروه ه‍: واژه‌هایی که در لغت‌نامه معنی شده، اما شاهدمثال آن‌ها بیتی است از اثر دیگر امیرخسرو (دو مورد).

الف) واژها و ترکیب‌هایی که در لغت‌نامه معنی نشده یا مدخلی برای آن‌ها نیست:

1- آسمان‌خیز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): بَرشونده. بالارونده در آسمان.

فراز قبّه‌ها از اهل پرهیز

شده آواز قرآن آسمان‌خیز                       (امیرخسرو، 715 ق: 63)

2- آفت‌سگالی (حاصل مصدر مرکب: اسم + اسم + پسوند): بداندیشی، فکر آسیب رساندن به کسی در سر داشتن.

مخالف کو محل می‌خواست خالی

چو خالی دید کرد آفت‌سگالی                        (امیرخسرو، 1917: 237)

3- آگاهی‌سرای (صفت فاعلی مرکب: اسم مرکب + بن مضارع): مُخبر، خبررسان، اطلاع‌دهنده.

به سنکهن‌دیو پور رای رایان

شد آگاهی ز آگاهی‌سرایان                        (امیرخسرو، 715 ق: 23)

4- آهن‌توانی (حاصل مصدر مرکب: اسم + اسم + پسوند): بسیار نیرومند و زورآور بودن.

نیاید از عروسان پهلوانی

نه از سیمین‌تنان آهن‌توانی                       (امیرخسرو، 1917: 296)

5- آینه‌روی (صفت مرکب: اسم + اسم)

تو را بر آینه‌رویان نظر تیز

مرا ز آیینه دیدن نیز پرهیز                      (امیرخسرو، 715 ق: 73)

6- ابریشم‌خراش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): نوازندة ساز.

نوازش جست ز ابریشم‌خراشان

سماع نغمه می‌کرد اشک‌پاشان                       (امیرخسرو، 1917: 243)

مراد از ابریشم، تار و زه ساز است، هرچند مطلق سازهای زهی را هم ابریشم گفته‌اند (دهخدا. «ابریشم»).

7- ارغنون‌زای (صفت فاعلی مرکب: اسم خاص+ بن مضارع): پدید آورندة آوا و نوا.

ز مرغانی که گشته ارغنون‌زای

نمی‌آمد صبا را بر زمین پای                                      (همان: 167)

ارغنون، نام سازی بادی است و دربارة آن گفته‌اند که «سازی است مشهور که افلاطون آن را وضع کرده و بعضی گویند ارغنون ترجمة مزامیر است، یعنی جمیع سازهای تنفسی [در متن «تفننی» آمده]؛ و بعضی دیگر گویند چون هزار آدمی از پیر و جوان همه به یک بار به آوازهای مخالف یکدیگر چیزی را بخوانند، آن حالت را ارغنون خوانند و جمعی دیگر گویند که ارغنون، ساز و آواز هفتاد دختر خواننده و سازنده است که همه یک چیز را به یک بار و به یک آهنگ با هم بخوانند و بنوازند» (دهخدا. «ارغنون»).

در بیت اخیر نیز به‌نظر می‌رسد امیرخسرو از ارغنون، همین آواز دسته‌جمعیِ مرغان را درنظر داشته است، نه سازی خاص را؛ بنابراین، ارغنون‌زای نیز می‌تواند در معنی پدیدآورندة نوایی دسته‌ جمعی باشد.

8- اژدهاسنج (صفت مفعولی مرکب: اسم + بن مضارع): آنچه اژدها او را بسوده و لمس کرده است؛ گرفتار و در قید اژدها. در اینجا اژدها استعاره از زنجیر است و اژدهاسنج یعنی به زنجیرکشیده شده.

مرنج ار گشت پایت اژدهاسنج

که جایی کم بود بی اژدها گنج                      (امیرخسرو، 1917: 256)

9- استخوان‌سنج (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): سنجندة استخوان، لمس‌کنندة استخوان.

خرد بیند چو گردد استخوان‌سنج

که شاه راستین شد شاه شطرنج                                     (همان: 260)

10- الاون (اسم خاص هندی): نام یکی از سازهای زهی هندی است.

الاون را رگ از اندام بیرون

کدو بر پشت و رگ‌ها گشته بی‌خون                                      (همان: 157)

امیر بعد از این منظومه، در نه سپهر نیز از الاون نام برده است.

11- اندک‌سواری (حاصل مصدر مرکب: صفت + اسم + پسوند): به معنای حرکت در شب و آهسته‌روی است.

کسی در میری و اندک‌سواری2

جز او ننهاد بر پیلان عماری                                        (همان: 54)

البته این احتمال نیز وجود دارد که مراد از اندک سواری، سوارِ معمولی و غیر سلطنتی باشد؛ یعنی هیچ‌کس، نه از میان امیران و شاهان و نه از میان سواران عادی نبوده که پیش از علاءالدین روی فیل عماری بگذارد.

12- بالش‌گاه (اسم مرکب: اسم + پسوند) مسند و تخت پادشاهی.

چو آن گل‌های کم عمر از چمن جست

جوان سروی به بالش‌گاه بنشست                    (امیرخسرو، 715 ق: 21) 3

در معنای بالش آمده است: «تکیه و مخده مانندی که فراز تخت می‌نهاده‌اند و حکام و فرمانروایان بر آن تکیه می‌زده‌اند» (دهخدا: «بالش»). بنابراین با افزوده‌شدن پسوند مکان‌سازِ «گاه»، روی‌هم‌رفته از بالش‌گاه می‌توان معنای تخت و مسند پادشاهی را دریافت.

13- بلاکوش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): کوشنده برای رنج و سختی؛ بسیار رنجکش.

تو سنگم بین که در جانِ بلاکوش

خورم صد ضربتِ هجران و خاموش                        (امیرخسرو، 1917: 77)

14- پروین‌ریز (صفت فاعلی مرکب: اسم خاص + بن مضارع): استعاره از اشک‌ریز و گریان‌شدنِ چشم.

دو کوکب را چو رجعت شد به منزل

ز چشم هردو پروین‌ریز شد دل                                      (همان: 123)

15- پری‌کیش (صفت مرکب: اسم + اسم): آن‌که در زیبایی و لطافت شیوه و رسم پریان را دارد.⁴

نکو دانند خوبان پری‌کیش

که لطف دیوگیری از کتان بیش                                       (همان: 43)

16- تبرسنج (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که تبر در دست می‌گیرد؛ تبرزن.

تبرزن را که خو شد بردن رنج

برنجد گر دمی نبود تبرسنج                                     (همان: 207)

17- ترش‌تاب (صفت فاعلی مرکب: صفت + بن مضارع): موجب ترشی و ناخوشایندی، پراکنندة ترشی، ترش­کنندة چیزی.

وگر گرم است با نار ترش‌تاب

هم از یاد وی آید در دهان آب                                      (همان: 173)

به نظر می‌رسد تاب در این ترکیب به همان معنای پرتوافکندن باشد که با هنر حس‌آمیزی امیر، به جای تابش نور، پرتو مزة ترشی در بافت معنایی آن نشسته است؛ ازاین‌رو می‌توان ترش‌تاب را پدیدآورندة ترشی یا افشانندة ترشی معنی کرد.

18- ترش‌چهر (صفت مرکب: صفت بیانی ساده + اسم): تندخو، خشمگین.

که چون سلطان مبارک‌شاه بی‌مهر

ز تلخی گشت بر خویشان ترش‌چهر                                     (همان: 273)

19- تریاک‌ریز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): دارای پادزهر یا آنچه خاصیت پادزهری دارد.

ز تندی موی شیران زهرخیز است

گوزن از خوی خوش تریاک‌ریز است                                      (همان: 234)

اشارة مصراع دوم بدین باور عامیانه دربارة اشک گوزن است که «گویند آب گوشه‌های چشم او تریاق زهرهاست» (دهخدا: «گوزن»).

20- تغیّرنامه (اسم مرکب: اسم مصدر + اسم): عتاب‌نامه و نیز نوشته‌ای که گویای دگرگونی و تغییر حالت کلی نویسندة آن است.

چو خان خواند آن تغیّرنامة شاه

تغیّر یافت اندر خاطرش راه                                      (همان: 241)

21- جبهت‌سای (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که پیشانی خود برای عرض ادب و احترام بر زمین مالد.

به رسم بندگی بر پای می‌بود

به فرش خاص جبهت‌سای می‌بود                                        (همان: 92)

22- جمال‌افروز (صفت فاعلی مرکب: اسم مصدر + بن مضارع)

سهی سروی جمال‌افروز بستان

چراغ خانه‌ و شمع شبستان                                      (همان: 167)

23- چربه (اسم مرکب: صفت بیانی + های بیان حرکت): «کاغذ چرب که بر روی نقش یا خطی افکنند و از آن نقش بردارند»/ خجالت. انفعال. شرم.

ازو نقش مغل هم چربه دارد

که ناید گرچه صورتگر نگارد                                       (همان: 18)

واژة چربه در اینجا ایهام تناسب دارد؛ بدین‌ترتیب که منظور بیت از آن، ارادة معنای خجالت و انفعال و شرم است، اما در معنی دیگرش، یعنی همان کاغذ چرب و نازک نقاشان، نیز با واژه‌های صورتگر و نقش تناسب دارد. مدخل «چربه» در لغت‌نامه معنای خجالت و انفعال را ثبت ندارد و این معنی برای واژة «چربک» به ضم چ آمده است؛ اما چون در توضیح لغات مثنوی نُه سپهر، مصححِ کتاب، چربک را به فتح اول و ثالث و در معنی دروغ خوشامدآمیز و طنز و سخریه آورده است (امیرخسرو، 1948: 470)، می‌توان احتمال داد که در هندوستان چربه را هم در هردو معنیِ یاد شده، به‌مانند چربک، به فتح چ (چَربه) می‌خوانده‌اند.

24- چهره‌باز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): فردِ نمایش‌بازی که از بهر بازی خود را به چهره‌ها و شخصیت‌های مختلف درمی‌آورد.

نموده چهره‌بازان گونه‌گون ریو

گهی خود را پری کرده گهی دیو                        (امیرخسرو، 1917: 155)

25- حرز دوجانه⁵ (دجانه) (ترکیب اضافی، اسم مرکب): حرزی است مؤثر در دفع سحر و جن و جادو که منسوب است به یکی از صحابة پیغامبر اکرم (ص) به نام سماک بن خرشـﺔ، مکنّی به ابودجانه.

دو نیمه کرد جان را از میانه

نهاده در وی آن حرز دوجانه                                      (همان: 198)

در لغت‌نامه مدخلی برای حرز دجانه یا دوجانه نیست، اما ذیل مدخل «ابودُجانـﺔ»، ضمن معرفی مختصر این صحابی جلیل‌القدر، اشاره شده که «حرزی به نام حرز ابی دجانه در کتب دعوات معروف است» (دهخدا. «ابودجانـﺔ»).

26- حلال‌الفنج (صفت فاعلی مرکب: صفت + بن مضارع): کسی که در پی روزی حلال است. آن‌که مال حلال می‌اندوزد.

حلال‌الفنج مال پُر نبیند

کبوتر دانه جوید دُر نبیند                    (امیرخسرو*، 715 ق: 203)

الفنجیدن را این‌طور معنا کرده‌اند: «کسب. اندوختن و ذخیره کردن. گردآوردن. جمع آوردن. کسب کردن» (دهخدا. «الفنجیدن»). بنابراین، حلال‌الفنج یعنی کسی که کسب حلال دارد یا در پی روزی حلال است و یا مال حلال می‌اندوزد. نظیر این ترکیب در آثار شاعران پیش از امیرخسرو نیز به چشم می‌خورد.

27- حلالی‌خور (صفت فاعلی مرکب: صفت + ی زاید + بن مضارع): حلال‌خوار. کنّاس. کسی که وظیفة حمل خاکروبة خانه‌ها و نظافت طهارت‌خانه را بر عهده داشته است.

حلالی‌خور ز خون خود کند دانگ

حرامی6 را زرِ گلگون به‌گلبانگ                        (امیرخسرو، 1917: 296)

تا چندین سده پس از روزگار امیر نیز حلال‌خور در هند به معنای کنّاس بوده و آقا احمد کرمانشاهی (م. 1243 ق.) در سفرنامة خویش نوشته است که در هندوستان «در خانه‌ها در مکان خلوتی اجاغ‌های بلند [= اجاق: نشیمن مستراح] به‌جهت بول و غایط کردن ساخته‌اند و پیش روی آن‌ها جوی کوچک و منتهای آن گود کوچکی به‌جهت فاضلاب کنده‌اند و جماعتی مقررند اجرت گرفته، در روزی یک دفعه یا دو دفعه حصار را جاروب می‌کنند و نجاست را برداشته بیرون می‌برند و به این سبب در بیت‌الخلاها عفونت کم است و مثل ایران و عتبات نیست که چاه‌های عمیق کنده باشند و بعد از انقضای مدتی آن را خالی کنند؛ و این جماعت را حلال‌خور می‌نامند و حق آن است که این اسم با مسمّی است و طور بدی نیست» (کرمانشاهی، 1373. ج1: 338).

در لغت‌نامه مدخل مستقلی برای حلالی‌خور یا حلال‌خور وجود ندارد، اما ذیل «حلال» به معنی کنّاس برای این ترکیب «حلال‌خوار» اشاره شده است.

28- خَسَک‌پاش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که با خار ‌پاشیدن آزار می‌رساند دیگران را.

اگر شد شاخ نسرینم خسک‌پاش

چه چاره با قضا گو اینچنین باش                       (امیرخسرو، 1917: 139)

خَسَک هم به معنی خار کوچک است و هم «خارهای سه‌گوشه که از آهن سازند و در سر راه دشمن اندازند» (دهخدا. «خسک»)؛ ازاین‌رو، خسک‌پاش هم کسی است که خار (طبیعی یا آهنی) بر دیگران می‌پراکند.

29- خوابِ پیل (ترکیب اضافی، اسم مرکب): کنایه است از مردن.

ستلدیوی که پیلی بُد به مقدار

به خواب پیل رفت از شاه بیدار                                        (همان: 69)

فیل باوجود جثة تنومندش، بسیار کم می‌خوابد که همین خوابِ اندک او نیز به صورت ایستاده است؛ چراکه فیل اگر به پهلو بیفتد، نمی‌تواند به نیروی‌ خود برخیزد. در عجایب المخلوقات آمده است: «فیل نتواند خفتن؛ چون بیفتاد، نتواند برخاستن و خفتنِ وی تکیه بود بر چیزی. چون خواهند کی وی را صید کنند، پیش آن درخت روند کی خفته بود و سرگین افکنده، بن آن بکنند و از گل خالی کنند. فیل آنجا رود به شب تکیه زند بر آن، بیفتد بمیرد... . بازرگانی گوید کی در بیشه‌یی فیلی را دیدم افتاده و دیگر فیلان بر سر وی آمده و نمی‌توانستند کی وی را بردارند؛ خروش می‌کردند تا وی بمرد. گفتم سبحانا خدایا هیکلی بدین عظمت آفریند کی برنتواند خاست چون بیفتد» (طوسی، 1391: 548). بنابراین، منظور از ترکیب خواب فیل، مرگ و مردن است؛ همچنان‌که مراد از «خواب خرگوش»، تغافل و نیز فریب است.

30- خوب‌طیبی (حاصل مصدر مرکب: صفت + اسم + پسوند): خوشبویی.

چو سیب بوستان در خوب‌طیبی

نصیب‌افزای گلاب نصیبی7                       (امیرخسرو، 715 ق: 53)

31- خورشیدپایه (صفت مرکب: اسم + اسم): عالی‌قدر؛ دارای مقام و منزلتی چون قدر و رفعت خورشیدِ آسمان.

شدی هرسو که آن خورشیدپایه

صنم رفتی به دنبالش چو سایه                        (امیرخسرو، 1917: 94)

32- دخانی دل (صفت مرکب: صفت نسبی + اسم): اندوهگین، دل‌آزرده.

چراغ ملک زان آتش‌فشانی

دخانی دل شد و بگذاشت8 خانی                                      (همان: 242)

33- دوله (اسم): نوعی محمل و کجاوة سرپوشیده که دورتادور آن دارای پرده بوده و برای جابه‌جایی افراد استفاده می‌شده است.

به دوله درنشست آن در کَرَم نشر

چو خیر مؤمنان در پلة حشر                                     (همان: 251)

در لغت‌نامه برای «دوله» مدخلی وجود دارد، اما معنایی که در بیت اخیر از این واژه برمی‌آید، جزو معانی ذیل آن مدخل به چشم نمی‌خورد. در کتاب تاریخ شاهی (معروف به تاریخ سلاطین افاغنه) نیز به دوله اشاره شده است: «شیرخان سه‌صد دوله طیار کرد و دو جوان دلاور در هر دوله نشاند و چهار کهار⁹ بر هر دوله که از قوم رهیله بوده؛ اول در چهار دوله از قسم لولی و مطرب زنان به جهت امتحان و تفحّصِ مردمِ راجه نشاند... . الغرض چون دوله‌ها از سر دروازة اول گذشتند، مردمِ راجه به‌جهت تفحّص از یک دوله پرده برداشتند...» (یادگار، 1390: 188).

34- دیوانه‌رقم (صفت فاعلی مرکب: صفت نسبی + اسم): آن‌ که نشانه‌ای از دیوانگی در او به چشم می‌خورد.

ز جودت عقل دیوانه‌رقم گشت

جراید نیز مرفوع القلم گشت                         (امیرخسرو، 1917: 20)

یکی از معانی «رَقَم»، عبارت است از «نقش، اثر، نشان و علامت» (دهخدا: «رقم»). بنابراین، «دیوانه‌رقم» را نیز می‌توان دیوانه‌مانند و دیوانه‌سان و یا دیوانه‌نشان معنی کرد؛ یعنی فردی که علامت و اثری از دیوانگی دارد.

35- رضوان‌گاه (اسم مرکب: اسم + پسوند): جایی چون بهشت.

رسانیدند با صد عزت و ناز

به رضوان‌گاه تخت آن حورِ طنّاز                        (امیرخسرو، 1917: 219)

«رضوان» هم اسم مصدر است به معنای خشنودی و هم اسم خاص است به معنای فرشتة نگهبان بهشت و در بسیاری از متون در معنای خودِ بهشت نیز به کار رفته است. در بیت اخیر نیز باتوجه­به آمدنِ حور از یک­سو و تخت از سوی دیگر، رضوان به معنی بهشت یا پردیس است.

36- ریاضت‌خانه (اسم مرکب: اسم مصدر + اسم): جای رنج کشیدن. در اینجا استعاره است از زندان.

خضر را هم ریاض عیش شد تنگ

که ماند اندر ریاضت‌خانة سنگ                                     (همان: 255)

37- زانوبوس (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که سر زانوی بزرگ یا پادشاهی را برای ادای احترام بوسد.

زد اندر قعده‌یی زانوی امید

که زانوبوس گشتش ماه و خورشید                                      (همان: 228)

38- زمین‌مال (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): طی‌کنندة مسافتی‌.

چو لشکر پیش‌تر زان شد زمین‌مال

به حد دیوگیر افکند زلزال                                        (همان: 71)

39- زهرخیز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): زهردار، سمّی.

ز تندی موی شیران زهرخیز است

گوزن از خوی خوش تریاک‌ریز است                                      (همان: 234)

40- سرسلاح (اسم مرکب: اسم + سلاح): سرسلاحدار، سردستة گروهی از سلاحداران.

به‌تندی سرسلاحی را طلب کرد

که باید صد کروه10 امروز شب کرد                                      (همان: 275)

41- سکاسن (سکهاسن) (اسم خاص هندی): نوعی از تخت روان که برای جابه‌جایی شاهان و اشراف استفاده می‌شده است.

نشاند اندر سکهاسن11 آن پری را

چو گردون در ترازو مشتری را                                     (همان: 142)

42- شاهدجوی (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که در پی شاهدان و زیبارویان، به‌ویژه از جنس مذکّر باشد.

هر آن مردی که شاهدجوی باشد

چو شاهد مستِ رنگ و بوی باشد                                      (همان: 301)

43- شرف‌گاه (اسم مرکب: اسم مصدر + پسوند): جای شرف و بلندی. خانة شرف کواکب.

سعادت برده مه را در شرف‌گاه

قران سعد کرده زهره با ماه                                      (همان: 167)

برجی را که خانة قوّت هر اختر در تمام یا درجه‌ای از آن واقع شده است، شرف یا شرف‌البیت آن اختر گویند. ابوریحان در‌بارة شرف نوشته است که «ستارگان را همچنان است چون ملکان را نشست‌گاه و جایگاه عزّ و اندرین برج‌ها نامبردار و بلند همی‌گردند» (بیرونی، 1353: 397).

44- شغل‌جوی (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع)

بزرگان شغل‌جوی پاسبانم

سلاطین خاکروب آستانم                        (امیرخسرو، 1917: 163)

45- طَبَق‌وار (اسم مرکب: اسم + پسوند وار): به اندازة ظرفیت یک طبق.

کنون می‌خواهدم این جانِ گستاخ

که پیش آرد طبق‌واری ازین شاخ                                        (همان: 23)

پسوندِ «وار» در این ترکیب، دارای بار معنایی مقدار است، «همچو یک جامه‌وار و یک کلاه‌وار؛ یعنی به‌قدر یک کلاه». بنابراین، «طبق‌وار» هم یعنی به اندازة یک طبق (ظرف مدور بزرگ با لبة کوتاه).

46- ظفرکوش (صفت فاعلی مرکب: اسم مصدر + بن مضارع): آن‌که برای رسیدن به پیروزی کوشش کند.

شد آن بازوی شاهنشه ظفرکوش

مُلِ فتح از سر ملتان شدش نوش                                      (همان: 59)

47- عادت‌گیر (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): خوپذیر، آن‌که به چیزی عادت کند.

چو عادت‌گیر شد طاووس خانه

بود کنجش بهشت جاودانه                                      (همان: 140)

48- عشوه‌پرورد (صفت مفعولی مرکب مرخّم: اسم + بن ماضی): عشوه‌پرورده یا پرورده شده با عشوه. آنچه در باطن جز وعدة دروغ و خودنمایی و نیرنگ نیست.

مده بیرون فریب عشوه‌پرورد

که خلقت از گمان داند جوانمرد                                     (همان: 298)

از معانی عشوه، یکی هم وعدة دروغ­دادن است (دهخدا: «عشوه») که در اینجا نیز امیر به نقد آن پرداخته.¹²

49- عصمتگه (اسم مرکب: اسم مصدر + پسوند) بازداشتگاه، محل نگهبانی از کسی یا چیزی.

درون رفتند سرهنگانِ بی‌باک

به بی‌باکی در آن عصمتگه پاک                                      (همان: 276)

نگهداری، نگهبانی، محافظت، بازداشتن، نگاه داشتن و منع‌ کردن هم از معانی «عصمت» است (رک: دهخدا. «عصمت»). باتوجه‌به این معنا و اینکه مکانی که بیت از آن سخن می‌گوید محلی است که خضرخان در آن زندانی شده، می‌توان عصمتگه را همان زندان یا بازداشتگاه در نظر گرفت؛ ضمن اینکه آمدن صفت «پاک» در پی عصمتگه، که جزو اول آن (عصمت) معنای «پاکی» را در خود نهفته دارد، هم تأییدی تواند بود بر اینکه عصمتگه در اینجا غیر از معنای ظاهری آن، جایگاه عفاف و پاکی است.

50- عفریت‌وش (صفت مرکب: اسم + پسوند): همچون دیوی هولناک. اهریمن‌آسا.

رسید آن خادم عفریت‌وش تیز

تن ناشاد و رخسار غم‌انگیز                        (امیرخسرو، 715 ق: 94)

51- عیطینوس یا غیطینوش¹³ (اسم خاص): نام فردی است که هویت او معلوم نشد.

گر اول بود عیطینوس را جوش

نشد حاصل ز بهمن نوشش این نوش                                     (همان: 119)

در کتب و تذکره‌ها نشانی از عیطینوس یا غیطینوش یا صورت‌های دیگری از این نام یافت نشد. بااین­حال از این بیت و بیت‌های پس و پیش آن دو نکته معلوم است؛ یکی اینکه این نام باید از آنِ یکی از معاشیق تاریخی یا داستانی باشد، زیرا در بیت‌های قبل و بعد، از معشوقان و عاشقان نامداری چون ویس و رامین، عذرا و وامق، لیلی و مجنون، شیرین و خسرو و گلشاه و ورقه یاد شده است. دیگر اینکه این عیطینوس یا غیطینوش، معشوقة عاشقی به نام بهمن بوده که در بیت بالا نام او آمده است. البته به‌یقین نمی‌توان گفت که این بهمن، همان بهمن پسر اسفندیار باشد؛ اما اگر توجه خود را بر بهمنِ اسفندیار متمرکز کنیم، به یاد خواهیم آورد که در زندگی زناشویی او افزون بر «همای» که دخترش بود، زنی دیگر نیز حضور دارد؛ کتایون. استاد صفا نوشته‌اند که «بنابر آنچه در مجمل‌التواریخ دیده می‌شود، بهمن در آغاز کار، کسایون، دختر صور، پادشاه کشمیر، را بنابر میل رستم به زنی گرفت ولی کسایون با او غدر کرد و با لؤلؤ نامی که از کشمیر با وی آمده بود، عشق ورزید و او و لؤلؤ همة بزرگان را به دینار و بخشش با خود یار کردند. بهمن گریخت و به مصر رفت و دختر پادشاه مصر را به زنی گرفت و آن‌گاه به ایران آمد و کسایون را کشت و لؤلؤ را از کشور خویش بیرون راند. عین این روایت در بهمن‌نامه نیز دیده می‌شود» (صفا، 1389: 541).

اما کسایون یا کتایون چه ارتباطی با عیطینوس یا غیطینوش تواند داشت؟ اگر داستان زندگانیِ پدربزرگ بهمن، یعنی گشتاسپ را بررسی کنیم، شاید بتوان سرنخی از این ارتباط یافت. می‌دانیم که گشتاسپ دختر قیصر روم را که در شاهنامه با نام کتایون از او یاد شده است به همسری اختیار کرده بود؛ اما دکتر جلال خالقی مطلق یادآور شده که داستان گشتاسپ و کتایون روایت کهن‌تری هم دارد که در آن، به جای گشتاسپ، برادرش، زریر را می‌بینیم. «به گزارش خارس موتیلنه‌ای، تاریخ‌نگار زمان اسکندر، هیستاسپس (گشتاسپ)، پادشاه ماد و سرزمین پایین آن؛ و برادر کوچک او، زَریادرس (زریر)، فرمانروای سرزمین کاسپین تا رود تانایس بود. بر سرزمین آن سوی رود پادشاهی به نام هُمارتِس فرمانروایی داشت و او دختر زیبایی داشت به نام اوداتیس (کتایون در شاهنامه) [Odatis]. زریادرس و اوداتیس بدون آنکه یکدیگر را دیده باشند، در خواب به هم ظاهر شده و به یکدیگر دل باخته بودند... . به گزارش خارس، ایرانیان این داستان عشقی را بسیار دوست داشتند و آن را به آواز می‌خواندند و صحنه‌های آن را در پرستشگاه‌ها، کاخ‌ها و خانه‌ها می‌نگاشتند و بسیاری از بزرگان نام دختر خود را اوداتیس می‌نهادند» (خالقی مطلق، 1390: 630). پس این احتمال وجود دارد که عیطینوس و صورت‌های دیگر آن، ریختِ تغییریافتة اوداتیس (کتایون) باشد و این کتایون، همان دختر شاه کشمیر و عشق کتایون و بهمن نیز روایتِ عاشقانة معروفی در کشمیر و هندِ کهن بوده باشد که نشانه‌ای از آن داستان عاشقانه به کلام امیرخسرو راه یافته است. همچنین با توجه به اینکه سرگذشتِ تاریخی ـ اسطوره‌ای بهمنِ اسفندیار دچار آمیختگی‌هایی با داستان‌ها و شخصیت‌های دیگر ازجمله اردشیر درازدست شده، این نیز محتمل است که در روزگاران پس از اسلام در برخی متون بخش‌هایی از سرگذشت عاشقانۀ گشتاسپ و کتایون (رومی)، با داستان عشق بهمن به کتایون (کشمیری) ـ که با خیانت کتایون همراه می‌شود ـ خلط شده باشد.

52- غم‌پرس (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): غمخوار، دلسوز، تسلی‌بخش.

که گر غم‌پرس من می‌پرسدم کم

چه کم دارم ز خوبی تا خورم غم                        (امیرخسرو، 1917: 180)

53- غنچه بستن (مصدر مرکب): جمع کردن، گردآوردن.

ز اوراقی که با هم غنچه بستم

چو گل در بزم سلطانان نشستم                                      (همان: 310)

در لغت‌نامه «غنچه بستن» با ذکر شواهدی از حافظ و صائب این‌گونه معنی شده است: «کنایه از غنچه آفریدن. آفریدن و ایجاد غنچه»؛ اما معنایی که از غنچه بستن در این بیت امیر آمده، یعنی جمع‌کردنِ با هم، جزو معانیی است که برای مدخل‌های «غنچه» و «غنچه کردن» نوشته شده است.

54- غنچه‌شکافی (حاصل مصدر مرکب: اسم + بن مضارع + پسوند): در اینجا اشاره‌ای است عفیفانه به اشتیاق به عمل هم‌بستری.

که بادش در پی غنچه‌شکافی است

ولی ابر حیا در پرده‌بافی است                                       (همان: 95)

55- فلک‌سنج (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): منجم، ستاره‌‌شمار.

فلک‌سنجان که شان ‌را دور افلاک

بود صفری به روی تختة خاک                                      (همان: 160)

56- فلک‌گام: (صفت مرکب: اسم + اسم): بسیار تیزرو.

ز همت ساختم رخش فلک‌گام

به یک گنبد رسیدم بر نهم بام                                       (همان: 38)

57- کاوافگندن (مصدر مرکب): کاویدن و سوراخ کردن.

مقامر کو زند بر قلب‌زن داو

به نقد کیسة خویش افگند کاو                                      (همان: 299)

در اینجا کاوافگندن به نقدِ کیسه یعنی دستبرد زدن به موجودیِ درون آن. شاعر می‌گوید قماربازی که با فرد متقلب قمار ببازد، درواقع به سرمایة خود دستبرد زده است.

58- کبک مرغزاری (ترکیب وصفی، اسم مرکب): گونه‌ای از کبک که در مراتع، کشتزارهای باز و مرغزارها زندگی می‌کند و از نظر زیستگاه، با کبک دری و کبک معمولی که اغلب در ارتفاعات و مناطق کوهستانی می‌زیند، تفاوت دارد.

بدین خوش بود آن باز شکاری

که زان اوست کبک مرغزاری                                        (همان: 92)

امیر هم در یکی از غزل‌های خویش (امیرخسرو، 1391: 226) و هم در مثنوی تغلق‌نامه)  امیرخسرو، 1933: 88 (عبارت «کبک کوهساری» را به کار برده است، که همین کاربردِ دوگانة کبک در دو ترکیب مختلف، گویای تمایز زیرگونة کبک مرغزاری از کبک کوهستانی یا کبک دری در کلام شاعر است.

59- کَرَم‌کوش (صفت فاعلی مرکب: اسم مصدر + بن مضارع): کوشنده برای کرم و سخاوت. آن‌ که در راه سخاوت و مردمی و جوانمردی می‌کوشد.

چو گشتی در درم دادن کرم‌کوش

ز فریاد درم‌خواهان مکن جوش                        (امیرخسرو، 1917: 298)

60- کشتی‌آشام (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع)

چه اندیشم کنون از رخنة بام

که طوفان بر سر آمد کشتی‌آشام                                     (همان: 188)

61- کم‌نمایی (حاصل مصدر مرکب: صفت + بن مضارع + پسوند): کم‌نوری. کم‌بینی.

چه بیند بینشی کز کم‌نمایی

دهد خاک سیاهش روشنایی                                      (همان: 268)

امین احمد رازی در معرفی شاعری به نام ضیاءالدین محمود می‌گوید: «فاضلی بوده که مشعلة خورشید، پیش اضاءت علم او چون سُها کم‌نما بود و فانوس ماه در نظر فطنت و ذکای او تاری و بی صفا نمودی» (رازی، 1389. ج2: 613).

62- کهکران یا گهکران (اسم خاص هندی): نام قبیلة سرکش از کفار هندو در ناحیة پنجاب که بسیاری از آنان در عهد سلطان معزالدین محمد سام غوری، معروف به شهاب‌الدین (م. 602 ق.) مسلمان شدند.

چو از آنجا برین­سو رخ نهاده

به قتل کهکران14 بازو گشاده                        (امیرخسرو، 715 ق: 22)

63- گجپتی (اسم خاص هندی): گنپتی. «گنشا (Ganesha) یا گنپتی (Ganapti)، یعنی خدای تودة مردم که نیمی انسان و نیمی فیل است» (رضایی، 1388: 45). مراد از گجپتی یا همان گنپتی نیز بت‌ها و تندیس‌های گرانبهایی است که نیمی از پیکر آنان به شکل فیل بوده است.

ز موج گجپتی پیل بالا

به ملکش رهنمون شد بخت والا                                       (همان: 23).

64- گره‌سنج (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): پُرچین، گره‌دار. در اینجا کنایه است از برای چهره‌ای خشمگین و عبوس.

زبانی بی‌گره، رویی گره‌سنج

به هریک موی ابرویش گره پنج                        (امیرخسرو، 1917: 240)

65- گلخن‌کش (صفت فاعلی مرکب: اسم مرکب + بن مضارع): کسی را گویند که وظیفة حمل­کردن و بیرون­بردن کثیفی‌ها و آلودگی‌های گلخن یا آتشخانة حمام را برعهده داشته است.

به گلخن‌کش نشاید مشک دادن

به کام تشنه پِست15 خشک دادن                                      (همان: 301)

66- لعنت‌انگیز (صفت فاعلی مرکب: اسم مصدر + بن مضارع): کسی یا چیزی که دیگران را به نفرین کردن برانگیزاند. درخور نفرین.

چو شام غم جبینی محنت‌آمیز

چو خوی بد طریقی لعنت‌انگیز                                    (همان: 278)

67- محکم‌آیین (صفت مرکب: صفت + اسم): سخت‌خوی، آن‌که از حرف و عقیده‌اش بازنمی‌گردد.

اشارت کرد شاه محکم‌آیین

بدان دشمن که محکم داشت تمکین                                     (همان: 250)

68- محنت‌آمیز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع) موجب غم و غصه و رنج؛ اندوه‌آور.

چو شام غم جبینی محنت‌آمیز

چو خوی بد طریقی لعنت‌انگیز                                      (همان: 278)

69- مسلمانان نعمانی (ترکیب وصفی، اسم مرکب): منظور مسلمانان حنفی مذهب است، یعنی پیروان ابوحنیفه، نعمان بن ثابت.¹⁶

مسلمانان نعمانی روش خاص

ز دل هر چار آیین را به‌اخلاص                      (امیرخسرو، 715 ق: 20).

70- مشهدافروز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): روشنایی‌بخشِ محل شهادت.

چو شد نور شهیدان مشهدافروز

برآمد شور مستوران در آن سوز                        (امیرخسرو، 1917: 285)

71- مشهدگاه (اسم مرکب: اسم + پسوند): محل شهادت.

شهیدان را ز مشهدگاه خونریز

روان کردند سوی خوابگه تیز                                      (همان: 286)

این نوع از کاربرد پسوند «گاه» که به اسم مکان فارسی یا عربی افزوده می‌شود و به‌ویژه در شعر نظامی پرتکرار است، جنبة زینت یا تأکید دارد (لغت‌نامه: «گاه»).

72- موج‌انداز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع)

پریشان چند موج‌انداز گردم

کنون در جوی اصلی بازگردم                                       (همان: 44)

73- مُهر (اسم/ اسم خاص): سکه و نیز نام خاص نوعی سکه در هند.

ز یک من تا به پنجه مُهر زر بیش

برین‌سان کرد ثابت سکة خویش                                        (همان: 55)

در لغت‌نامه ذیل مدخل مهر آمده است: «نشان و نقش سکه از درم و دینار و جز آن / دستگاه و قالب سکه‌ریزی و ضرب سکه / کیسه‌یی سربسته و مختوم محتوی مبلغی معین از زر و سیم. کیسة سربه‌مُهر». در شعر بسیاری از پیشینانِ امیر و حتی برخی معاصران او «مُهر» بدین معانی آمده است. به‌مَثَل اوحدی مراغه‌ای (م. 738 ق.) گفته است:

«در دست کوته ما مهر زر ار نبیند

کی سر نهد به مهری سروی بدان بلندی»                          (اوحدی، 1340: 381).

اما در شعر امیر «مُهر» به معنی سکه است و آمدنِ لفظ سکه در مصراع دوم نیز می‌تواند تأکیدی بر این باشد؛ نیز در هندوستان گویا مُهر، هم به مطلق سکه گفته می‌شده، چنانکه در مجالس جهانگیری می‌خوانیم که نورالدین جهانگیرشاه گورکانی (م. 1037 ق.) در شبی «چهار کس را "نورشاهی" عنایت فرمودند: مرتضی خان، دیانت خان، خواجه جهان، مصطفی خان. "نورشاهی" مُهری است که به جای "لعل جلالی" سکه شده است» (لاهوری، 1385: 255)؛ و هم نوعی خاص از سکه بوده است؛ زیرا به گواهی مؤلف کتاب مجالس جهانگیری، وقتی جهانگیرشاه دستور تغییر نام سکه‌های رایج را داد، «مُهر» نیز دچار این تغییر نام شده بود: «نورجهانی در عوضِ مُهر، نورانی عوضِ دهن، رواجی عوضِ من، جهانگیری عوضِ روپیه، سلطانی عوضِ درب، روانی عوضِ دام، روان عوضِ نیم دام، رایج عوضِ پاو دام» (همان: 211).

74- نصیب‌افزا (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع)

چو سیب بوستان در خوب‌طیبی

نصیب‌افزای گلاب نصیبی                  (امیرخسرو، 715 ق. ص. 53)

75- نهانی‌دان (صفت فاعلی مرکب: صفت نسبی + بن مضارع): غیب‌دان. دانندة رازها و حقایق.

مع‌القصه نهانی‌دان این راز

ز گنج راز زین‌سان در کند باز                        (امیرخسرو، 1917: 273)

76- نیازاندیش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): آن‌که به معشوق یا آرزوی وصال او می‌اندیشد. عاشق.

فسرده‌دل نیازاندیش گردد

نیازی را نیازش بیش گردد                                     (همان: 308)

واژة «نیاز» افزون­بر اینکه معنای حاجت می‌دهد، به معنای آرزو و میل و خواهش و نیز گرامی و عزیز و نیازی و محبوب هم به کار رفته است (رک: دهخدا: «نیاز»).

77- وجه علف (ترکیب اضافی، اسم مرکب): مقدار لازم و کافی از آذوقه لشکریان و خورش ستورانِ لشکر.

ز پیل و مال و اسپ آنچش به کف بود

سپاه شاه را وجه علف بود                                      (همان: 71)

78- وحدت‌آباد (اسم مرکب: اسم مصدر + صفت): جایگاه وحدت. عالم یگانگی و وحدانیت.

درآمد خازنی از وحدت‌آباد

جهت را شش خزینه داد بر باد                                       (همان: 13)

79- وضووار (اسم مرکب: اسم + پسوند وار): یعنی به اندازة آبی که برای وضوگرفتن لازم است.

وضوواری شمر دریای سرگُم

زمین، خاکی به مقدار تیمم                                        (همان: 23)

در این ترکیب نیز پسوند «وار» معنای اندازه و مقدار را به ترکیب می‌دهد؛ ازاین‌رو، «وضووار» یعنی آن میزان آب که برای وضو گرفتن کافی باشد.

80- هزاری‌ریس (صفت فاعلی مرکب: صفت نسبی + بن مضارع): بافندة هزار گونه نخ؛ کنایه از فرد منافق و بسیار پُرتزویر.

نبودست آن هزاری چون ز مردان

هزاری‌ریس کردش چرخ گردان                                      (همان: 237)

این بیت دربارة فردی است نامرد (هم به‌حقیقت و هم به‌مجاز) به نام کافور هزاردیناری که سلطان علاءالدین عاشقانه شیفتة او بود و این علاقه به حدّی بود که در اواخر عمر، زمام کارهای مملکت در عمل به دست کافور بود، نه سلطان؛ اما کافور را نیت این بود که با نابودکردن جانشینانِ سلطان، خود سلطنت را داشته باشد. بیت بالا نیز با اشاره به ویژگی جسمانیِ وی و اینکه ریسندگی کاری بوده که زنان آن را عهده‌دار بودند، او را «هزاری ریس» معرفی می‌کند؛ یعنی آن‌که هزار نوع نخ را به هم می‌بافد. پیش از امیر، مولانا در مثنوی معنوی تعبیر «صد رنگ‌ریس» را به کار برده است:

«این زمان سرها مثال گاو پیس

دوکی نطق اندر ملل صد رنگ‌ریس»                       (مولانا، 1390. د6: 517)؛

و مرحوم سید صادق گوهرین در توضیح این عبارت نوشته است که «صد رنگ‌ریس یعنی مردم متلون و مخالف‌گو و مخالف‌خوان و دورو» (گوهرین، 1381. ج 5: 83). بنابراین و باتوجه به متن منظومه، می‌توان «هزاری ریس» را هم کنایه از مردم منافق و هزارچهره و ناراست دانست.

81- هواباز (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): رقصنده‌ای که هم‌زمان با رقص خوانندگی هم می‌کند.

به رقص و جست خوبان هواباز

نهاده پای بر بالای آواز                       (امیرخسرو، 1917: 158)

«هوا» را افزون بر جوّ اطراف زمین و نیز عشق و هوس و آرزو، معنای دیگری است: «آهنگ، آواز، لحن، رقص:

خروش رباب و هواهای نای

ره چنگ و دستان بربط‌سرای (اسدی)»                                   (دهخدا: «هوا»).

82- هیبت‌ناک (صفت مرکب: اسم + پسوند): هول‌انگیز، ترس‌آور، هراس‌انگیز.

بدان‌سان سنگ هیبت‌ناک می‌زد

که هر کنگر کله بر خاک می‌زد                         (امیرخسرو، 1917: 66)

* این سه مورد هم جزو آن دسته از ترکیب‌ها و واژه‌هایی است که مدخلی برای آن‌ها در لغت‌نامه وجود ندارد، اما افزون بر منظومة دول‌رانی و خضرخان، در شعر و نثرِ شماری از معاصران امیرخسرو هم به کار رفته‌اند.

83- خلوت‌آباد (اسم مرکب: اسم مصدر + صفت)

چو رفتندی دگر در خلوت‌آباد

شدندی با خیال یکدگر شاد                                        (همان: 98)

این تعبیر را دو تن از هم‌روزگاران امیر، مجد همگر (به نقل از یلمه‌ها، 1391: 89) و حکیم نزاری قهستانی (نزاری، 1371. ج2: 419) نیز در شعر خویش به کار برده‌اند.

84- میو (اسم هندی): عنوانی است که به جنگیان نیرومند ناحیة میوات اطلاق می‌شد.

درشت آهرمنی نامش ستلدیو

همش راوت به فرمان و همش میو                                        (همان: 69)

در کتاب طبقات ناصری (تصنیف سال 658 ق.) ثبت است که «سیزدهم صفر خاقان معظم، الغ خان اعظم، بر طرف جبال دهلی برای دفع فساد متمردان میو که دیو ازیشان در هراس باشد، نهضت فرمود» (منهاج سراج، 1363. ج1: 496). میوات (Miwat) ناحیه‌ای کوهپایه‌ای و دارای جنگل‌ بوده که امروزه در استان هاریانا و هشتاد کیلومتری جنوب دهلی نو واقع شده است. در تواریخ سلاطین مسلمان هند، از کفار یا متمردان و راهزنان میواتی یاد شده و در برخی متون از افراد آن ناحیه با عنوان «میو» (جمع آن: میوان) نام برده‌ شده است (رک: سیهرندی، 1391: 192). پس در این بیت نیز مراد از میو همین افراد جنگاور و زورمند، یعنی میوانِ ناحیة میوات است.

85- هدیة روی (ترکیب اضافی، اسم مرکب): رونما یا همان هدیه‌ای که خانوادة داماد هنگام دیدار روی عروس، وی را می‌دهند.¹⁷

ز شاهی کوست آن بت را وفاجوی

توانم خواست لابد هدیة روی                        (امیرخسرو، 1917: 46)

این ترکیب را ضیاء نخشبی (نخشبی، 1372: 63) نیز که از معاصران امیرخسرو بوده و در بداؤن هند می‌زیسته، در طوطی‌نامه به کار برده است.

ب) واژه‌ها و تراکیب‌هایی که مدخل آن‌ها در لغت‌نامه وجود دارد، اما شاهدمثالی برایشان ثبت نیست:

1- آبی (صفت): «سرکش. نافرمان. بازایستنده. انکارکننده. آن‌که سرباززند از».

منم سنبل، تو را یک بنده داغی

نه آن سنبل که شد آبی و باغی                       (امیرخسرو، 1917: 262)

شاعر در این بیت با بهره‌گیری از معانی دوگانة سنبل (نام شخص / گیاه)، آبی (سرکش / گیاه پرورش یافته با آب) و باغی (نافرمان / آنچه در باغ می‌روید)، ایهام تناسب زیبایی پدید آورده است.

2- بیدوش (صفت مرکب: اسم + پسوند): «مانند بید. لرزان. لرزنده مانند برگ‌های بید که به اندک بادی می‌لرزد».

ز تیغ بیدوش لرزنده چون بید

ز جان خود همه ببریده امید                                      (همان: 137)

3- پتوله (اسم خاص هندی): «بافتة ابریشمی منقش کار هندوستان را گویند».

چنان بود آن پتوله گرچه دلبند ولی چون سوبه‌سو آواز می‌کرد

که جانِ پاره بتوان کرد پیوند برونِ پرده کشف راز می‌کرد                                      (همان: 122)

این دو بیتِ موقوف‌المعانی، بخشی است از گزارش دیدار پنهانیِ عاشق و معشوقِ داستان، یعنی خضرخان و دول‌رانی. شاعر در این بخش می‌گوید که دول‌رانی «پتوله» بر تن داشته و این پتوله گرچه بسیار لطیف و دلبند بوده، اما از آن صدا یا آوازی برمی‌خاست که موجب می‌شد دیدار پنهانیِ عاشق و معشوق برای دیگران برملا شود. از این اشارة امیر معلوم می‌شود که پتوله، افزون‌بر آنکه از جنس حریر و دارای نقش و نگار بوده، همچنین زیورآلاتی به‌احتمال فلزی نیز بدان متصل بوده که با حرکت‌کردنِ کسی که آن را بر تن داشته، این زیورآلات تکان می‌خورده و تولید صدا می‌کرده است؛ - بیت‌هایی هم که در ادامة ماجرا آمده، تأییدکنندۀ این ویژگیِ پتوله است:

به بازی گفت عاشق نازنین را همه جا پرده ستر راز باشد پتوله کان سخن گوید لبالب

چه کردی خاص غمّازی چنین را نشاید پرده کان غمّاز باشد برای جان من پوشیدی امشب...                        (امیرخسرو، 1917: 123)

4- پیکرآرای (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): «آرایندة پیکر/ مجسمه‌ساز، بت‌ تراش، بتگر».

به سرخ و سبز نوروز طرب‌زای

عروسان چمن را پیکرآرای                                      (همان: 166)

5- جگرکش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): بی‌طاقت‌کننده، از بین برندة صبر و قرار.

به‌ مهر، این در درونِ او جگروش

به‌ ناز، او از درونِ این جگرکش                                       (همان: 98)

در لغت‌نامه مدخل «جگرکش» این‌گونه معنا شده است: «غمخوار و محنت‌کش. اندوهگین». اما جگرکش در بیت اخیر به معنای بیرون‌کشندة جگر، یعنی از بین برندة قرار و آرام و صبر است.

6- خَزاخَز (اسم مصدر مرکب: بن مضارع + میانوند + بن مضارع): «خزنده و خزیده. بر یکدیگر خزیدن را گویند».

بزرگان را هزاهز کرد شیدا

ضعیفان را خزاخز گشت پیدا                                      (همان: 261)

  مؤلف مدارالافاضل خزاخز را این‌طور معنی کرده است: «با یکدیگر خزیدن و جفتیدن» (فیضی سرهندی، 1337. ج2: 137). بنابراین، در این بیت می‌توان خَزاخَز را تحرکات آشوب‌گرایانة زیردستان و افراد دون‌پایه معنا کرد. افزون بر این، در لغت‌نامه «خُزاخِز» هم با معنی «توانا» ذیل همین مدخل وجود دارد، که اگر بخواهیم این تلفظ را در نظر بگیریم، باید این واژه را «توانایی» معنی کنیم، نه «توانا».

7- خِسک (اسم خاص): «گل کافشه، گل کاجیره، گیاه معروف گزندة خارداری است که در زمین غیرمزروع می‌روید».

بر ابله کش نماید زعفران خسک

جوی انگوزه18 به تا خرمن مسک                        (امیرخسرو، 715 ق: 72)

کاجیره یا خِسک که «گُل رنگ» هم نامیده می‌شود و بدلی است زعفران گرانبها را، «گیاهی است یک ساله یا دو ساله، بلندیش تا پنجاه سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌هایش بیضی و دندانه‌دار، گل‌هایش نارنجی رنگ. گلبرگ‌های آن را پس از خشک کردن نرم می‌کنند و روی نان می‌زنند و گاهی به جای زعفران به کار می‌برند» (عمید: «کاجیره»).

8- دُرجک¹⁹(اسم مرکب مصغر: اسم + پسوند): «مصغر درج، پیرایه‌دان زنان».

مه روزه دُر از درجک برون داد

چو روز از مطلع دولت شد آباد                        (امیرخسرو، 1917: 160)

9- دَور (اسم): خبری که جاسوس اطلاع می‌دهد.

اگر دورِ برید این حال دارد

که آن گنجینه و این مال دارد                                       (همان: 30)

در این بیت، «دَور» بدین معنی است: «اخبار جاسوس که به امرا نویسند و جاسوسی که نویسد، سردور گویند» (تتوی، 1386: 494). در لغت‌نامه و در ذیل مدخل دور آمده است: «جاسوسی که از اخبار امرا و حکام و اعیان تحقیق نموده، به پادشاه نویسد». همچنان‌که ملاحظه می‌شود، در بیت امیر، دور به‌معنای خبرِ جاسوس‌شدة جاسوس است، نه خودِ شخص جاسوس؛ پس می‌طلبد که این معنا همراه با این بیت شاهد از دول‌رانی و خضرخان به مدخل یادشده افزوده شود.

10- دونه (اسم خاص هندی): «اسم هندی مرزنجوش است».

دگر دونه که آن ریحان هندست

ز تری بوش در هم دلپسندست                       (امیرخسرو، 715 ق: 53)

11- دیوگیری (اسم خاص): «منسوب به شهر دیوگیر؛ نوعی از قماش باشد که در دیوگیر می‌بافند».

نکو دانند خوبان پری‌کیش

که لطف دیوگیری از کتان بیش                        (امیرخسرو، 1917: 43)

دیوگیر یکی از شهرهای کهن هند در ناحیة دکن بوده که امروز به دولت‌آباد معروف است و در استان مهاراشترا واقع شده است.

12- رانی (اسم هندی): «ملکه و زن راجه. زن حاکم هندوان را خوانند».

چو رانی بود صاحب دولت و کام

دول‌رانی مرکب کردمش نام                                        (همان: 44)

در اینجا لفظ رانی هم به شاهدختِ رای گجرات بودن دول‌رانی اشاره دارد و هم به اینکه وی معشوقة ولیعهد سلطان علاءالدین خلجی بود. ازاین‌رو در هر دو موقعیت، بهره‌مندی از دولت و اقبال در رانیِ این بیت آشکار است.

13- رای چنپا (رای چنپه) (اسم خاص هندی): «نام گلی است زرد رنگ که به درازی گل زنبق باشد و به‌غایت خوشبوی بود و جز به ولایت هند در جای دیگر نمی‌شود. درخت آن به بزرگی درخت گردکان و بسیار بلندتر نیز می‌شود و آن را فاغر و فاغیه و چنپا هم گویند».

دگر آن رای چنپه شاه گل‌ها

که بویش مست‌کار آمد چو مل‌ها                  (امیرخسرو، 715 ق. ص. 52)

14- ریحان تتاری (ترکیب وصفی، اسم مرکب): «لالة خطایی».

ز خون آن همه تاتار کاری

زمین شد پر ز ریحان تتاری                         (امیرخسرو، 1917: 60)

البته در لغت‌نامه‌ برای «ریحان تتاری» مدخل مستقلی نیامده و ذیل مدخل «ریحان» معنی شده است. ریحان تتاری گیاهی است که به نام‌های خوش نظر و حماحم نیز معروف است و «هر یک از برگ آن به چند رنگ می‌شود و آن را لالة خطایی و ریحان تاتاری نیز گویند و به عربی مجنج و به ترکی قلغه خوانند. عصارة آن را بر گوش چکانند، کرم گوش را بکشد» (برهان: «خوش نظر»).

15- فرخنده‌رو (صفت مرکب: صفت + اسم): «فرخنده­رخ. فرخ­روی». خوش‌چهره، آن ‌که رویی مبارک دارد.

مشو تاریک‌رو چون بوم و خفاش

چو بازِ پادشا فرخنده‌رو باش                                      (همان: 304)

برای ترکیب فرخنده‌رو مدخل مستقلی در لغت‌نامه نیامده و ذیل مدخل فرخنده معنا شده است.

16- کرنه (اسم خاص هندی): «به زبان هندی نوعی از ترنج است، مدور و بسیاری از نارنج بزرگ‌تر می‌شود».

گل کرنه شگفته بر درختان

به بوی خوش چو خلق نیک‌بختان                                      (همان: 136)

این گل یا شکوفه بسیار خوشبو است، به گونه‌ای که از آن در عطرسازی استفاده می‌شده است (رک: دهخدا: «اترج»).

17- کمانچه‌کش (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): «کمانچه کشنده، کمانچه‌زن».

شوید از نغمه ای مرغان فردوس

کمانچه‌کش به‌سان زهره در قوس                                      (همان: 291)

18- محرابی²⁰ (اسم خاص): «نوعی از شمشیر».

به هر جایی که اسبش آب خورده

ز محرابی بسی محراب کرده                                        (همان: 51)

19- نمک‌خوار: (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع) «آن‌ که نان و نمک کسی را می‌خورد. نمک‌پرورد. تحت تکفّل».

چو او بگذاشت از حق نمک پاس

نمک‌خواران خورانیدندش الماس21                      (امیرخسرو، 715 ق: 103)

ج: ترکیب‌ها و واژه‌هایی که شاهد مثال آن‌ها از منظومة دول‌رانی و خضرخان است:

1- تال (اسم خاص): «نام سازی است در هند که از روی سازند. دو پیالة کوچک کم‌عمق باشد از برنج که خنیاگران هندوستان به هنگام خوانندگی آن‌ها را بر هم زنند و به صدای آن اصول نگاه دارند و رقص کنند [و] در میان ایرانیان، زنگ نام دارد».

دگر ساز برنجین نام آن تال گرفته چون پیاله تال در دست

بر انگشت پری‌رویان قتّال                        (امیرخسرو، 1917: 157) نه از می کز سرود خویشتن مست                                      (همان: 158)

در لغت‌نامه این دو بیت برای شاهد مثالِ این معنای «تال» آمده و افزون بر این، بیتی از ظهوری ترشیزی، شاعر قرن دهم و یازدهم هجری، نیز نقل شده است. امیرخسرو در منظومة بعدی خود، یعنی نه سپهر نیز از ساز تال یاد کرده است. تال معنای طبق مسین و برنجین یا سینی زرّین و سیمین نیز می‌دهد و در فرهنگ نظام آمده که «این لفظ مفرس از تهال هندی است و حرف ها در آن، نیم‌تلفظ است که در زبان فارسی نیست؛ از این جهت به تال مفرس گشته. لفظ مذکور را فقط شعرای فارسی که در هند بودند یا هند را دیدند استعمال کردند و در واقع هندی است، نه فارسی و من برای این ضبط کردم که در شعر امیرخسرو و نثر ظهوری آمده است» (دهخدا: «تال»). این در حالی است که خواجه نصیرالدین طوسی در تنسوخ‌نامة ایلخانی آورده که «هرچه را مس زیادت بود، هاون و هرکاره کنند؛ و هرچه را اسرب بیشتر، از آن دیگ‌های گرماوه سازند و آن را در زمین تال خوانند» (خواجه نصیر، 1363: 229).

2- چُربک (اسم): «به معنی چیستان که به عربی لغز گویند و به هندی پهیلی نامند».

نر و ماده به‌هم چون دوست با دوست

بسی مرموز و چربک گفته در پوست                        (امیرخسرو، 1917: 154)

در لغت‌نامه این بیت که تنها شاهد این معناست، از انجمن‌آرا نقل شده که به جای «به‌هم»، «چنان» آمده و از بین مرموز و چیستان نیز واو افتاده است.

3- دریده­پاشنا (صفت مفعولی مرکب: صفت + اسم): آن ‌که پاشنة پایش براثر بی‌کفشی ترک خورده است. کنایه از گدا و تهیدستِ دوره‌گرد.

چنین هم دیده‌ام که افشرده‌پایی

به تخت زر دریده پاشنایی                        (امیرخسرو، 715 ق: 91)

برای ترکیب دریده‌پاشنا در لغت‌نامه مدخلی نیست، اما ذیل مدخل «پاشنا» یعنی «پاشنه، عقب» این بیت به نقل از فرهنگ جهانگیری با ضبطی نادرست درج شده است و سبب نادرستی‌اش این است که در آن افشرده (یعنی پای خود را بر چیزی فشرده و نهاده است) به افسرده تبدیل شده.

4- سرخ‌‌مرد (اسم مرکب: صفت + اسم): «نازک‌بدن است و آن، رستنیی باشد که برگش به برگ بستان‌افروز ماند و ساق آن خوش‌آینده بود».

چه شک کانجا که آن سرخان شده پست

دمد گر سرخ‌مرد از خاک پیوست                         (امیرخسرو، 1917: 60)

در لغت‌نامه بیت از آنندراج نقل شده و مصراع نخست آن کمی تفاوت دارد: «چه شک آنجا که آن سرخار شد پست».

د) ترکیب‌هایی که در لغت‌نامه شاهدمثال آن‌ها از شاعرانِ پس از روزگار امیرخسرو انتخاب شده است:

1- انگشت‌پیچ (اسم مرکب: اسم + بن مضارع): «عهد و شرط و اتفاق. پیمان».

ز بهر خاطر شوریده ‌جانی

کنی انگشت‌پیچش هر زمانی                                      (همان: 145)

این بیت حکایت چند تار مویی است که عاشق از سر خویش می‌برد و به معشوق می‌دهد تا چونان انگشتری به دور انگشت خویش بندد. بنابراین «انگشت‌پیچ» در اینجا به‌معنای یادگاری به نشانة وفاداری به پیمانِ عشق است، همچنان‌که حلقة ازدواج نشانة وفاداری به عهد عشق و زناشویی است. در لغت‌نامه برای این معنا تنها شاهدی از شیخ کمال خجندی (م. 792 ق.) آمده است.

2- جگربار (صفت فاعلی مرکب: اسم + بن مضارع): «کنایت از حزن‌انگیز که دل را خون کند و اندوه‌بار باشد».

همی بوسیدم و دیده جگربار

همی سودم رقم بر دیده هربار                                     (همان: 191)

برای این ترکیب مدخل مستقلی در لغت‌نامه نیامده و ذیل مدخلِ «جگر» معنی شده و بیتی از فیاضی (م. 1004 ق.) هم تنها شاهد مثالی است که برای آن ثبت شده.

3- خوش‌آمد (اسم مصدر مرکب: صفت + بن ماضی): «تملق، تبصبص، چاپلوسی».

خوش‌آمد نیز دارم شکّرآلود

چو قندِ می زیانش افزون‌تر از سود                                        (همان: 22)

در لغت‌نامه «خوش‌آمد» هم مطبوع و مورد پسند معنی شده و هم تملق و چاپلوسی. برای معنای نخست شواهدی از نظامی و سعدی آمده، اما برای معنای دوم، یعنی همان معنایی که از بیت امیر نیز برمی‌آید، سه شاهد از سه شاعری آورده شده است که همگی در روزگار پس از امیرخسرو می‌زیسته‌اند: مولانا طوسی، آذری و کلیم کاشانی^.

4- رم‌خورده (صفت مفعولی مرکب: اسم مصدر + صفت): «رمیده، رم‌زده، رم‌کرده، گریخته».

رعیت هر طرف رم‌خورده می‌گشت

سپاه و پیل سرگم‌کرده می‌گشت                      (امیرخسرو، 715 ق: 30)

در لغت‌نامه برای این مدخل تنها یک شاهدمثال از صائب تبریزی آمده است.

5- غَردل (صفت مرکب: صفت + اسم): «مردم نامرد و بی‌جگر و ترسنده و واهمه‌ناک را گویند و معنی ترکیبی آن قحبه‌دل است، چه غر به معنی قحبه باشد».

قباپوشان غردل را مبر نام

غزا را کامگار از خنجر کام                      (امیرخسرو، 1917: 296)

در این مدخل هم به نقل از فرهنگ شعوری یک شاهد از شاعری به نام میرنظمی آمده است. دهخدا این میرنظمی و چند شاعر دیگری را که شعرهای سست منسوب به آنان در فرهنگ شعوری آمده است، شاعرانی غیرواقعی می‌دانند که «ایرانیان نه اسمشان را شنیده و نه دواوینشان را دیده‌اند» (دهخدا، 1330: 18).

ه‍) واژه‌هایی که در لغت‌نامه معنی شده، اما تنها شاهد مثال آن‌ها بیتی است از اثر دیگر امیرخسرو:

1- پُلوان (اسم مرکب: اسم + پسوند): «بلندی اطراف زمینی را گویند که در میان آن زراعت کرده باشند و مزارعان بر بالای آن آمدوشد کنند تا زراعت پایمال نگردد و معنی ترکیبی آن پل­مانند است، چه وان به معنی شبیه و و مانند هم آمده».

فغان زان سیل که آن دم که اندر آید

ز پلوان بگذرد بر پل برآید                     (امیرخسرو، 715 ق: 114)

در لغت‌نامه دو بیت دیگر از امیرخسرو، تنها شاهد مثال‌های این مدخل است.

2- خس (اسم): «مردمی که در کوه و کوهستان می‌باشند خصوصاً کفار صحرانشین؛ بعضی گویند به این معنی هندی است، چه خس به زبان هندی، قومی باشند از کفار که در کوه‌های مابین هندوستان و ختا ساکنند».

چنان زن در خسان کوهی آتش

که سوزد در خطا قاآن سرکش                      (امیرخسرو، 1917: 239)

در لغت‌نامه تنها شاهدمثالی که برای این معنای «خس» آمده، بیت دیگری است از امیرخسرو:

«چون برد حمله بر خس کافر تو گوییا

طوفان آتش است که رو در گیا نهاد»                                 (دهخدا: «خس»).

جمع‌بندی

صد ‌و پانزده واژة نادر و ترکیب بدیعِ گزینش‌شده از متنِ منظومة دول‌رانی و خضرخان را بدین‌ترتیب می‌توان دسته‌بندی کرد: بیست‌ویک اسم و اسم خاص؛ بیست‌وسه اسم مرکب؛ دو مصدر مرکب؛ دو اسم مصدر مرکب؛ شش حاصل مصدر مرکب؛ دوازده صفت مرکب؛ چهل‌وچهار صفت فاعلی مرکب؛ چهار صفت مفعولی مرکب؛ و یک صفت که لفظ آن در فارسی و عربی مشترک است (آبی).

بخشی از فواید لغوی این مجموعه به اسم‌ها و اسم‌های خاصِ نادری بازمی‌گردد که در این متن به کار رفته است. از میان این اسم‌ها، تعداد یازده اسم جزو اسامی خاص هندی است که نام اقوام و گروه‌ها، عنوان‌های اجتماعی، محمل‌ها و مرکب‌ها، سازهای موسیقی، گل‌ها و گیاهان، یکی از خدایان هند باستان و نیز پارچه‌ها و پوشش‌ها را دربر می‌گیرد. افزون­براین اسامی خاصِ هندی، تعدادی اسم و اسم خاصِ فارسیِ مرتبط با محیط زندگی هندوستان نیز در این منظومه به چشم می‌خورد. این اسم‌ها نیز به نام یک قوم، نوعی محمل، نوعی شمشیر، یکی از سکه‌های رایجِ آن زمان، نوعی پارچه، دو نوع گل و گیاه و یکی از معاشیق اشاره دارد. همچنین عنوانی دیگر برای «چیستان» و «خبرِ جاسوسی شده» در این میان به چشم می‌خورد.

اما در میان ترکیب‌ها، یعنی آنجا که هنر ابداعِ شاعر جلوه‌گر است، بیش از همه صفت فاعلی به چشم می‌خورد. شاعر برای ساخت صفات فاعلی تازة این متن از هفت شیوة ساخت ترکیب به شرح زیر استفاده کرده است: «اسم + بن مضارع» (32 مورد)؛ «اسم مصدر + بن مضارع» (4)؛ «اسم مرکب + بن مضارع» (2)؛ «صفت ساده + بن مضارع» (2)؛ «صفت نسبی + بن مضارع» (2)؛ «صفت نسبی + اسم» (1)؛ و «صفت + ی + بن مضارع» (1).

امیر برای ساخت اسم‌های مرکب بدیع این منظومه نیز از دوازده شیوه بهره برده است: «ترکیب اضافی» (4)؛ «اسم+پسوند مکان‌سازِ گاه» (3)؛ «ترکیب وصفی» (3)؛ «اسم+ پسوند رسانندة معنای اندازه و مقدارِ وار» (2)؛ «اسم مصدر+ پسوند مکان‌سازِ گاه» (2)؛ «اسم+ اسم» (1)؛ «اسم مصدر+ اسم» (2)؛ «اسم مصدر+ صفت» (2)؛ «صفت ساده+ های بیان حرکت» (1)؛ «اسم+ کاف تصغیر» (1)؛ «اسم+ بن مضارع» (1)؛ و «اسم+ پسوند شبیه‌سازِ وان» (1).

«سعدی هندوستان» دوازده صفت مرکب نو در این مثنوی پدید آورده که برای ساخت آن‌ها این پنج شیوه را به کار برده است: «صفت+ اسم» (4)؛ «اسم+ اسم» (4)؛ «اسم+ پسوند شبیه‌سازِ وش» (2)؛ و «اسم+ پسوند دارندگیِ ناک» (1)؛ «صفت نسبی+ اسم» (1).

شاعر شش حاصل مصدر مرکبِ تازة منظومة دول‌رانی و خضرخان را هم به این چهار شیوه ساخته است: «صفت+ اسم+ پسوند نسبت‌سازِ ی» (2)؛ «اسم+ اسم+ پسوند نسبت‌سازِ ی» (2)؛ «اسم+ بن مضارع+ پسوند نسبت‌سازِ ی» (1)؛ «صفت+ بن مضارع+ پسوند نسبت‌سازِ ی» (1).

شاعر هریک از چهار صفت مفعولی مرکب بدیع این منظومه را هم به یک روش جداگانه پدیدآورده است: «اسم + بن مضارع»؛ «اسم + بن ماضی»؛ «صفت + اسم»؛ و «اسم مصدر + صفت».

امیرخسرو در این مثنوی دو مصدر مرکب بدیع و دو اسم مصدر مرکب نیز ابداع کرده که ساخت این دو اسم مصدر مرکب از این قرار است: «بن مضارع + میان‌وند + بن مضارع» و «صفت + بن ماضی».

 

نتیجه‌

طبیعی است که در میان آثار امیرخسرو، آنهایی که مستقل از خمسة او پدید آمده‌اند و در شمار آثار تقلیدی او از خمسة نظامی به شمار نمی‌روند، بهتر بتوانند بازتاب‌دهندة ویژگی‌های مستقل سبک شاعری وی باشند. دول‌رانی و خضرخان هم یکی از این دسته آثار امیرخسروست که چون در فاصلة ده سال پایانی عمر شاعر سروده شده، کمالِ هنرِ شاعری او را نیز می‌تواند به خوبی جلوه‌گر باشد. این منظومه سرشار از آگاهی‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی دربارة هندوستان سدة هفتم و اوایل سدة هشتم هجری است. دول‌رانی و خضرخان همچنین شماری از واژگان و ترکیب‌های نادر و بدیع را در خود جای داده که افزون بر آنکه توصیف‌گر هنر شاعر در نوآوری‌های لغوی است، بخشی از فضای واژگانی زبان فارسی در هندوستانِ سال‌های پایانی سدة هفتم و آغاز سدة هشتم را نیز پیش رویِ اهل تحقیق به تصویر می‌کشد. واژه‌های نادری که در این متن وجود دارد، تعدادی از نام‌های خاص هندی و نیز برخی از نام‌های مرتبط با فضای هندوستانِ عهد سلاطین مسلمان غوری و خلجی است. از دیگر ارزش‌های لغوی این منظومه شماری از اسم‌هایی است که در دیگر متونِ پیش از امیرخسرو شاید نتوان نشانی از آن‌ها یافت. افزون‌بر واژه‌ها، در زمینة ترکیب‌سازی نیز این مثنویِ عاشقانه - تاریخی، ترکیب‌های کم‌نظیری را در سینة خود حفظ کرده است.

پس باتوجه‌به غنای لغویِ موجود در این منظومه و در نظرگرفتن اینکه امیرخسرو جزو شاعران فعال و پُراثرِ زبان فارسی است، می‌توان با بررسی تک‌تک آثار این شاعر، نویسنده و عارف بزرگ، واژگان نادر و ترکیب‌های بدیع دیگری را نیز به اهالی امروزِ زبان و ادبیات فارسی معرفی کرد.

 

سپاس‌گزاری

بدین‌وسیله از پروفسور آصف نعیم صدیقی، استاد دانشگاه علیگر هند، برای راهنمایی‌هایشان دربارة برخی از واژگان و ترکیب‌های هندی به‌کاررفته در این مقاله سپاس‌گزاری می‌شود.

 

یادداشت‌ها:

1- در متن چاپی و بسیاری از نسخ خطیِ منظومة دول‌رانی و خضرخان، ترکیب «فلک‌گام» آمده است (رک: امیرخسرو، 1917: 38).

 

2- در تاریخ فرشته آمده است: «و او [= سلطان علاءالدین خلجی] اول کسی است که عماری بر پشت فیل نهاده، سواری فرمود، چنانکه امیرخسرو فرماید:

کسی در شاهی، آنگه در سواری

جز او ننهاد بر پیلان عماری                 (استرآبادی، 1387. ج1: 417).

البته ضبط تاریخ فرشته (آنگه در سواری) درست نیست و در همة نسخ خطی و نیز چاپ سنگی منظومه دول‌رانی و خضرخان همان «اندک‌سواری» آمده است.

3- در متن تصحیح‌شدة مرحوم رشید احمد انصاری، «بالین‌گاه» آمده است؛ اما باید توجه داشت که بالین به معنای آنچه هنگام خواب در زیر سر گذارند و یا خوابگاه و کنار بستر است و نیز معنای آرامگاه و گور نیز می‌دهد که این معنا نیز با خفتن مرتبط است (رک: دهخدا. «بالین»). امیر نیز در شیرین و خسرو «بالین‌گاه» را نه در معنی تخت سلطنت، که مرتبط با همین معنای خوابیدن و مردن که شباهتی بسیار به خفتن دارد، به کار برده است: یک بار زمانی که شیرین کنار نعش بی‌جان فرهاد می‌رسد:

به بالین‌گاه او شد با دلی تنگ

به آب دیده شست از خون او سنگ                       (امیرخسرو، 1961: 200)

و بار دیگر نیز زمانی که شیرین در کنار پیکر غرق در خون خسرو اقدام به خودکشی می‌کند:

ز بالین‌گاه خسرو دشنه برداشت

پس آن قطره به جان تشنه برداشت                                      (همان: 350)

4- ایهام تناسبی که امیر در این بیت آفریده، درخور تأمل است. کتان، پارچه‌یی معروف است و دیوگیری هم «نوعی از قماش باشد که در دیوگیر [= دولت‌آباد هند] می‌بافند» (دهخدا: «دیوگیری»). بااین‌حال، اجزای ترکیب «پری‌کیش» هر یک به نوعی از پارچه و بافته نیز اطلاق می‌شود. بدین ترتیب که پری «نوعی از قماش است در نهایت ملایمی به‌سان مخمل، خوابکی هم دارد و رنگارنگ است و از آن مسند و فرش سازند» (دهخدا: «پری»)؛ کیش نیز «نوعی از بافته است که از کتان ببافند و آن را خیش نیز خوانند» (دهخدا: «کیش»).

5- در همة نسخ خطیِ در اختیار نگارنده و نیز در نسخة چاپ سنگی تصحیح‌شدة مرحوم رشید احمد انصاری، «دوجانه» نوشته شده است.

6- حرامی را افزون بر معنای دزد و راهزن، معنای دیگری نیز هست: «کولی. لوری. لولی. غربال‌بند» (دهخدا. «حرامی»). با این وضع، معنی مصراع دوم این می‌شود که کولیِ معرکه‌گیر با آوازکشیدن یا همان گلبانگ یا گلبام، به آسانی زر سرخ به دست می‌آورد. البته این نیز تواند بود که مراد از گلبانگ، صدا و آواز برخاسته از روی هم افتادن سکه‌های زر باشد.

7- نصیبی منسوب است به شهر نصیبین عراق عرب که گلابش نامی بوده است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در آثار و احیا آورده است که «هرچند که مشهور است که عرق بید در اصفهان و ابهر نیکو می‌گیرند، اما به عرق بید نصیبین نرسد؛ چه مشهور است که بیدمشک را در گلاب آغشته، عرق می‌گیرند و چون گلاب آنجا بهتر است و بیدمشک را در آنجا آغشته عرق گیرند، از آن‌جهت بهتر از دیگر مواضع است» (رشیدالدین فضل‌الله، 1368: 63 و 64).

8- در متن به شکل «بگزاشت» ثبت شده است.

9- کَهار: «قومی از هنود که پالکی یا تخت روان و امثال آن را بردارد» (دهخدا. «کهار»).

10- کُروه واحد مسافت است، برابر با حدود دو کیلومتر. «در برهان به معنی ثلث و سه‌یک فرسخ، معادل سه‌هزار گز و به قولی چهارهزار گز آورده و در هندوستان آن را برابر دو میل انگلیسی می‌گیرند» (دهخدا: «کروه»).

11- این «ها»ی خفیف که در تلفظ هندی به کار می‌رود، خللی در وزن ایجاد نمی‌کند، زیرا واژه به‌شکل «سکاسن» خوانده می‌شود.

12- سوزنی سمرقندی نیز عشوه را در همین معنای وعدة دروغ به کار برده است:

هرچه از مجلس او خواسته شد یافته شد

که ندارد دل او عشوه و زرق و تلبیس                                (دهخدا: «عشوه»).

13- در نسخة چاپ سنگی و نسخ خطی مختلف منظومة دول‌رانی و خضرخان این نام به شکل‌های مختلفی ضبط شده است.

فرس برّی و کوهی و تتاری

تذرو باغ و کبک کوهساری                         (امیرخسرو، 1933: 88)

14- در متن این نسخه، «کهکهران» آمده است. در نسخة چاپ سنگی مصحح مرحوم رشید احمد انصاری نیز «گهکهران» ضبط شده (امیرخسرو، 1917: 52). در دیگر نسخ در اختیار نیز ضبط این واژه بدین صورت آمده است: کهتران، کهوکران، کوکران، کهوکر و کهوکهران. آشکار است که به جز کوکران، باقی ضبط‌ها وزن بیت را مختل می‌کند. پس، ازآنجاکه در کتب تاریخ هند مانند تاریخ فرشته و منتخب‌ التواریخ و تاریخ مبارک‌شاهی، ضبط «کوکران» یافت نشد و در عوض، در موارد متعدد «کهکران» یا «گهکران» ثبت شده است، این ضبط برای این سیاهه برگزیده شد.

15- پِست: «هر آردی را گویند عموماً و آردی که گندم و جو و نخود آن را بریان کرده باشند خصوصاً و آن را به عربی سویق خوانند» (دهخدا: «پست»).

16- پیش از امیرخسرو، حکیم سنایی غزنوی در باب سوم از حدیق‍ه‌الحقیقه سروده است:

همه را باز رای نعمانی

آشتی داد با مسلمانی                            (سنایی، 1387: 272).

سیف فرغانی هم که حدود بیست و چهار سال پس از امیر به رحمت حق پیوسته (م. 749 ق.) در اشاره به مذهب خویش گفته است:

«از حقیقت اصل دارد وز طریقت رنگ و بوی             میوة مذهب که هست از فرع نعمانی مرا» (سیف فرغانی، 1364: 104).

اما واضح است که اصطلاح ابداعیِ امیر، یعنی «مسلمانان نعمانی» با آنچه سنایی و سیف به کار برده‌اند تفاوت دارد.

17- امیرخسرو تعبیر «هدیة روی» را با همین معنای رونما در یکی از غزل‌های خویش نیز به کار برده است:

چون نگه در تو کنم، ای دو جهان هدیة رویت

حاش لله که مرا هم دو جهان در نظر آید                       (امیرخسرو، 1391: 213).

18- انگوزه یا انگوژه یا انغوزه دارویی است بدبو و دافع تشنج که از صمغ درخت انگدان یا انجدان به دست می‌آید (دهخدا: «انغوزه»).

19- «درجک» را ضیاء نخشبی نیز در طوطی‌نامه به کار برده است: «چون دُرّ لمعانی روز، یعنی آفتاب، در درجک مغرب نهادند...» (نخشبی، 1372: 111).

20- امیر در بیتی دیگر از منظومة دول‌رانی و خضرخان، واژة «محراب» را در معنای شمشیر به کار برده است:

چو کرد از خون گبران خاک را سیر خود از خونی چنین زین‌گونه محراب

به دریا خواست شوید خونِ شمشیر به دریا پاک گردد نی به هر آب                         (امیرخسرو، 1917: 80)

و البته در لغت‌نامه و ذیل مدخل محراب، معنای شمشیر برای این واژه نیامده است.

21- الماس ساییده شده را خاصیتِ سمّی است «و گفته‌اند الماس زهری است مهلک، چون آن را خرد بسایند و بدهند» (جوهری، 1383: 141).

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 895

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 460