1.                   مقدمه و بیان مسئله

امروزه بیشتر مردم جهان در شهرها زندگی می‌کنند و جمعیت شهرنشین با شتاب فزاینده‌ای به‌ویژه در کشورهای به ‌اصطلاح کمتر توسعه‌یافته در حال گسترش است؛ این عوامل سبب بروز مسائل و مشکلاتی مانند افزایش دامنۀ نابرابری‌های اجتماعی، ناسازگاری، فقر، بزهکاری، تنزل ارزش‌ها و حتی تغییراتی در هنجارها، ارزش‌ها و رفتارهای اجتماعی افراد نسبت به گذشتگان خود می‌شود. مجموعۀ ذکرشده و عوامل دیگر موجب می‌شود انسان شهری در چارچوب محدودتر و در جمع نسبتاً کوچک‌تری از کل جامعۀ شهری زندگی و تنها در جمع محدودتری که یکدیگر را نظاره می‌‌کنند و نسبت به هم توجه دارند، گذر عمر کند. انقلاب صنعتی در غرب، انقلابی بود که موجب تغییرات ساختاری در تمام ابعاد مادی و غیرمادی فرهنگ شد. افزایش شتابان جمعیت شهرنشین و برخورد با موانع طبیعی و روبه‌روشدن با مسائل بوم‌شناختی سبب رشد عمودی شهرها و نیازمند استفاده از حداقل فضا برای حداکثر افراد شده است.

کشورهای توسعه‌یافته همراه با گسترش فیزیکی شهر و رشد متعادل جمعیت شهرنشین، اقدام به حل مشکلات به شیوۀ علمی‌ کردند؛ یعنی الگوها و نظریه‌هایی که خود ساخته ‌و پرداخته بودند، برای حل مشکلات خود به کار بردند. این امر به‌دلیل انطباق نظریه با واقعیت، مشکلات کمتری به‌همراه داشت؛ اما در کشورهای جهان سوم وضع به‌گونۀ دیگری رقم خورد. فناوری‌ها و تجلیات مادی بدون الگو‌سازی وارد شد. الگوی رشد جمعیت بدون تغییر به بقای خود ادامه داد و در کنار سایر عوامل، انفجار جمعیت را موجب شد. ازجمله پیامد این وضعیت را می‌توان شهرنشینی حاد دانست. پیامد این پدیده، تقاضای زیاد برای مسکن است که به‌دلیل محدودیت گسترش شهرها، راه‌حل جدیدی را می‌طلبد. بروز این پدیده در ایران، مدیران و برنامه‌ریزان شهری را به روی آوردن به بلندمرتبه‌سازی تشویق کرد. ازسویی، رشد جمعیت شهری و گذر زمان در چند دهۀ گذشته، در نحوۀ شکل زندگی مردم تغییرات اساسی و بنیادینی به وجود آورده است و ازسوی دیگر، خارج‌شدن خانه‌ها از فضایی که وسعت آن امروزه برای نسل جدید کمتر در تخیل می‌گنجد و تبدیل‌شدن آنها به خانه‌هایی در ابعادی کوچک‌تر، به‌گونه‌ای که هر خانه روی خانۀ دیگری بنا شده است، الگویی از زندگی را به نام مجتمع مسکونی و آپارتمانی به وجود آورده است؛ الگویی که زندگی در آن برخلاف زندگی در خانه‌های حیاط‌دار و بزرگ، تابع قواعد و قوانین خاص خودش است.

بررسی پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد بیشتر ساکنان مجتمع‌های مسکونی با شرایط سکونت در مجتمع، سازگاری لازم را نیافته‌اند و اجبار در پذیرش این نوع سکونت، مغایر با فرهنگ و نگرش جامعۀ سنتی و ناآشنا به قوانین و فرهنگ آپارتمان‌نشینی، محیط‌های مجتمع‌های مسکونی را به فضایی تنش‌زا تغییر داده است. رضایت از سکونت در مجتمع‌های مسکونی فقط به‌دلیل مشکلات مالی و آرزوی داشتن یک واحد مسکونی است (شکوهی، 1382: 489) و به‌دلیل نبود برخورد مناسب با پدیدۀ بلندمرتبه‌سازی و آپارتمان‌نشینی در ایران و در نظر نگرفتن علایق و نگرش‌های ساکنان آنها، همواره مسائل، مشکلات و نارسایی‌هایی در نحوۀ استفاده از این بناها وجود داشته است (گلابچی، 1380: 53).

سازگاری اجتماعی می‌تواند دربارۀ فرایند سرمایۀ اجتماعی پیامدهای منفی و جبران‌ناپذیری داشته باشد؛ بنابراین، باید همۀ افراد و شهروندان برای تقویت سازگاری اجتماعی با یکدیگر تلاش جدی داشته باشند. زندگی آپارتمانی مسئلۀ همزیستی جمعی را حل نکرده و معضلات اجتماعی و روانی زیادی به‌دنبال داشته است. با وجود نزدیک‌شدن ساختمان‌ها و کوتاه‌شدن فاصله‌های انسانی در حد یک دیوار یا سقف، انسان‌ها ازنظر روحی و روانی هر روز به‌مراتب بیشتر از هم فاصله می‌گیرند. همکاری، همفکری، همدلی و همزبانی و به‌طور کلی همزیستی جمعی در زندگی آپارتمانی هر روز کمتر می‌شود. این روند در جامعۀ ‌ایران و به‌ویژه اصفهان رواج داشته است. در چنین وضعیتی، ناهنجاری گسترش‌می‌یابد و سبب تضعیف انسجام مکانیکی میان ساکنان این مجتمع‌ها نیز می‌شود؛ همین امر موجب فاصلۀ اجتماعی می‌شود و نابرابری‌ها را گسترش می‌دهد.

روابط اجتماعی داخل یک مجتمع مسکونی و سطح اقتصادی و فرهنگی ساکنان، امکان شکل‌گیری امنیت و سازگاری اجتماعی را برای زندگی اجتماعی مردم مهیا می‌کند؛ به ‌بیان ‌دیگر، به‌دلیل نبودن معنا و مفهوم دیرینۀ همسایگی، سطح روابط شهروندان در مجتمع‌ها و میزان سازگاری آنها به وضعیت ناهنجاری تبدیل می‌شود و این نکته‌ای است که باید عوامل مؤثر بر آن بررسی و شناخته شود.

بنابراین، با توجه به مطالب گفته‌شده، زندگی در مجتمع‌های مسکونی، به تغییر برخی الگوهای رفتاری نیازمند است. تغییر در رفتار هم به زمان نیاز دارد وسرمایۀ اجتماعی ازجمله متغیرهایی است که می‌تواند بر میزان سازگاری افراد مؤثر باشد. پژوهش حاضر به‌دنبال تبیین جامعه‌شناختی تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی است و در آن تلاش می‌شود تا به این سؤال اساسی پاسخ داده شود: آیا سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن‌ بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی در شهر اصفهان تأثیر دارد؟

اهداف پژوهش به شرح زیرند:

الف) هدف کلی:

بررسی تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی.

ب) اهداف جزئی:

• بررسی تأثیر اعتماد اجتماعی بر میزان سازگاری ساکنان مجتمع‌های مسکونی.
• بررسی تأثیر اتصال به شبکه‌های اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی.
• بررسی تأثیر هنجارگرایی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی.

 

ادبیات پژوهش و مبانی نظری

مبانی مفهومی ‌و نظری سازگاری اجتماعی

زندگی مستلزم سازگاری است و سازگاری جریانی است که طی آن افراد برای وفق‌دادن امکانات و قابلیت‌های درونی خود با الزامات و بایدها و نبایدهای بیرونی تلاش می‌کنند (Reed Victor, 2003). بر این اساس، سازگاری اجتماعی نیز به معنی تلاش فرد برای وفق‌دادن خود با محیط اجتماعی و یا تغییر محیط اطراف به نفع ارضای نیازها و انگیزش‌های خود است (Campphel, 2009؛ ابراهیمی‌ و همکاران، 1394). سازگاری اجتماعی انعکاسی از نوع تعامل فرد با دیگران و محصول تلاش هوشمندانۀ فرد در ایجاد تعامل میان رضایت از نقش خود در محیط اجتماعی و نحوۀ عملکرد در آن نقش‌هاست (wiseman, 1975 به نقل از یارمحمدیان و شرفیان‌راد، 1390: 46).

منظور از سازگاری رابطه‌ای است که میان فرد و محیط او، به‌ویژه محیط اجتماعی، وجود دارد و به او اجازه می‌دهد به نیازها و انگیزه‌های خود پاسخ گوید. فرد زمانی از سازگاری بهره‌مند ‌است که بتواند میان خود و محیط اجتماعی رابطۀ سالمی برقرار و انگیزه‌های خود را ارضا کند. در غیر این صورت، او را ناسازگار می‌پنداریم؛ در واقع، سازگاری با محیط،‌ مهارتی است که باید یاد گرفته شود (اسلامی‌نسب، 1374: 18).

گوداشتاین و لانیون[1] (1995) سازگاری را فرایند پیوسته‌ای می‌دانند که در آن، تجارب یادگیری اجتماعی شخصی، سبب ایجاد نیازهای روانی او می‌شود و نیز امکان کسب توانایی و مهارت‌هایی را ایجاد می‌کند که ازطریق آن می‌توان به ارضای نیازها پرداخت. انجمن روان‌پزشکان آمریکا (1994) سازگاری اجتماعی را چنین تعریف کرده است: هماهنگ‌کردن رفتار برای برآورده‌کردن نیازهای محیطی که غالباً مستلزم اصلاح تکانه‌ها، هیجان‌ها یا نگرش‌هاست (نقل از حجاری، 1384: 35). سازگاری اجتماعی به‌‌منزلۀ مهم‌ترین نشانۀ سلامت روان از مباحثی است که توجه بسیاری از جامعه‌شناسان و روان‌شناسان را به خود جلب کرده است. رشد اجتماعی مهم‌ترین جنبۀ رشد وجود هر شخص و مهم‌ترین نشانۀ سلامت روان محسوب می‌شود. معیار اندازه‌گیری رشد اجتماعی هر فردی، سازگاری او با دیگران است. رشد اجتماعی هم در سازگاری با اطرافیانی که فرد با آنها ارتباط دارد و هم در میزان موفقیت شغلی و تحصیلی او تأثیر دارد (وایتسمن و همکاران، 1375: 128). ابعاد سازگاری شامل سازگاری اخلاقی، روانی، اجتماعی و جسمانی است که در رأس آنها سازگاری اجتماعی قرار دارد (اسلامی‌‌نسب، 1374: 14). سازگاری اجتماعی مؤلفه‌ها و نشانه‌های خاصی دارد که ازجمله می‌توان به استقلال، مسئولیت‌پذیری، آینده‌نگری، توانایی تصمیم‌گیری، حفظ تعادل و میانه‌روی در زندگی اشاره کرد (حجاری، 1384: 32).

 

دیدگاه‌های نظری دربارۀ سازگاری اجتماعی

بنا بر اهمیت موضوع، به برخی از دیدگاه‌های موجود دربارۀ سازگاری از دید نظریه‌پردازان مختلف پرداخته می‌شود: برای دریافت دقیق‌تر موضوع، نیاز است به مبانی نظری مرتبط با پژوهش پرداخته شود. در این بخش، از نظریه‌های برخی از روان‌شناسان و جامعه‌‌شناسان کلاسیک و معاصر در زمینۀ سازگاری استفاده ‌شده است. سازگاری به‌لحاظ روان‌شناسی یعنی تطبیق با محیط برای رفع نیازهای فردی(پورمقدس، 1367: 3)؛ بنابراین، سازگاری، فرایندی اجتماعی است که برآیند تأثیر عوامل متعدد فردی، خانوادگی و محیطی است و پدیده‌ای تک‌علیتی محسوب نمی‌شود؛ ازاین‌رو، پژوهشگران عوامل متعددی را بررسی کرد‌ه‌اند که در سازگاری شخصی و اجتماعی افراد نقش دارند (زکی، 1389: 113).

سازگاری، فرایند پیوسته‌ای است که طی آن فرد رفتار خود را با هدف ایجاد رابطۀ مفید و مؤثر با محیط، سایر انسان‌ها و خود تغییر می‌دهد. اساس سازگاری اجتماعی به وجود آوردن تعادل بین خواسته‌های فرد و انتظارات جامعه است که می‌تواند بر تمام ابعاد زندگی فرد تأثیر بگذارد (Dhingru et al., 2005).

منظور از سازگاری رابطه‌ای است که میان فرد و محیط او، به‌ویژه محیط اجتماعی، وجود دارد و به او امکان می‌دهد تا به نیازها و انگیزه‌های خود پاسخ گوید. فرد زمانی از سازگاری بهره‌مند است که بتواند میان خود و محیط اجتماعی رابطۀ سالمی برقرار و انگیزه‌های خود را ارضا کند. در غیر این صورت، او را ناسازگار قلمداد می‌کنیم؛ در واقع، سازگاری با محیط،‌ مهارتی است که باید آموخته شود (اسلامی‌نسب، 1374: 18).

توافق یا سازگاری، فرایندی است که بر فروکش‌کردن تضادها دلالت می‌کند و زمانی پدید می‌آید که روابط بالادست و فرودست موقتاً تثبیت‌ شده و ازطریق قوانین و آداب ‌و رسوم زیر نظارت درآمده باشند (کوزر، 1372: 478).

به عبارتی، توافق جمعی برای مجموعه‌ای از اصول و قواعد اجتماعی است که در میدان تعامل اجتماعی به وجود می‌آید که خود، مولد انرژی عاطفی است و انرژی عاطفی همزمان نتیجه و موجد وفاق اجتماعی است (چلبی، 1372: 17).

به سازگاری از دیدگاه جامعه‌شناسی نیز توجه شده است؛ مانند مرتون، پارسونز، دورکیم و ... که به‌طور خلاصه به برخی ازنظریه‌های آنها اشاره می‌شود:

سازگاری در دیدگاه کنت، به وفاق اجتماعی (آرون، 1354: 290) و در دیدگاه دورکیم به همبستگی اجتماعی (ریتزر، 1373: 75) تعبیر شده است.

مرتون در مقالۀ مشهورش با عنوان «ساختار اجتماعی و بی‌هنجاری»، از نوعی سازگاری‌‌ سخن گفته است که ممکن است در جایی بروز کند که تأثیر نظم معیارهای جمعی ضعیف شده باشد. او وضعیتی را گزارش می‌دهد که در آن ازنظر فرهنگی هدف‌های تعیین‌شده با وسایل مناسب برای رسیدن به آن هدف‌ها سازگاری نخواهند داشت (به نقل از ستوده، 1372: 137). پارسونز معتقد است کنش اجتماعی دو جنبه دارد؛ یعنی آنچه فرد درصدد آن است، به دو جنبه بستگی دارد: یکی آنچه فرد خود به انجام آن علاقه‌مند است و دیگری آنچه دیگران از او می‌طلبند. پارسونز معتقد است افراد برای اینکه به توافق برسند، باید مطابق با انتظارات یکدیگر رفتار کنند. در این صورت، هم رضایت فردی مدنظر گرفته و هم رضایت یکدیگر فراهم می‌شود (به نقل از توسلی، 1370: 241). دورکیم در کتاب «دربارۀ تقسیم‌ کار اجتماعی» دو نوع خاص از همبستگی در جامعه را بیان می‌کند: همبستگی مکانیکی که ناشی از تشابه و سازگاری میان افراد است و در آن تخصص‌ها یکسان‌اند و همبستگی ارگانیکی که اساس آن بر وجودنداشتن شباهت، تجانس و تضاد افراد است (دورکیم، 1378: 127).

سازگاری از دیدگاه زیست‌شناختی: پژوهشگران پیرو این مکتب، در بیشتر مواقع توصیه می‌کنند که پاره‌ای از زمینه‌های بیولوژیکی فرد، گرایش به رفتار ناسازگارانه را آسان می‌کند و زمانی که فرد در معرض روابط ناسازگارانه قرار گرفت، زمینۀ بیولوژیکی فرد با روابط نامطلوب و نامناسب محیط، عامل اصلی سازکار گرایش به ناسازگاری می‌شود (اسلامی‌نسب، 1374: 83). در عین‌ حال، "من «زمانی آنقدر قوی و توانمند است که فرد را به مقامی ‌سوق می‌دهد که در برخورد با مشکلات، سازکار‌های دفاعی را قبول ندارد؛ بنابراین، سلامت روان که از ویژگی‌های اصلی و بارز انسان‌های سازگار است، جدای از فرض روانی است؛ یعنی برای چنین فردی عدم مرض روانی فقط مصداق بارز جهت ناسازگاری نخواهد بود» (اسلامی‌نسب، 1374: 86).

سازگاری از دیدگاه روان‌شناختی: از دیدگاه روان‌شناختی، انسان سازگار به کسی می‌گویند که توانایی و قدرت پردازش صحیح اطلاعات را دارد و چون قادر به چنین کاری است، یک نظام ارزشی واقع‌بینانه برای خود در نظر می‌گیرد تا متأثر از نوسانات روانی دردناک و اختلالات با دیگران نباشد. این روند او را سوق می‌دهد تا احساس بهتری پیدا کند؛ اما پردازش اطلاعات مبتنی بر این فرض است و طی آن برخی از عملیات منحصربه‌‌فرد و مشخص، روی اطلاعات ورودی انجام خواهد گرفت. یک فرد سازگار باید در همۀ اجزا و اطلاعات توان عمل به شیوۀ سالم را دنبال کند تا از خطاهای شناختی که پایه و اساس ناسازگاری است، منفک شود (اسلامی‌نسب، 1374: 92).

سازگاری از دیدگاه پدیدارشناختی: دربارۀ متغیر سازگاری اجتماعی براساس دیدگاه پدیدارشناختی، درک هر فرد از جهان یگانه است. این ادراک‌ها میدان پدیداری فرد را هموار می‌کند. انسان‌ها همان ‌گونه به محیط حساس‌اند که آن را می‌فهمند. میدان پدیداری فرد، شامل ادراک‌های هشیار و ناهشیار اوست. ادراک‌هایی که فرد از آنها آگاه است یا نیست؛ ولی تعیین‌کنندۀ مهم رفتار، مخصوصاً در انسان‎های سالم ادراک‌هایی است که می‌توانند به‌صورت آگاه نمایان شوند. اگرچه میدان پدیداری اصولاً دنیای خصوصی انسان را شامل می‌شود، می‌توان این دنیا را آنگونه که افراد درک می‌کنند، دید و رفتار را از دریچه‌های چشم آنها و با معنای روان‌شناختی که برای آنها دارد، تفسیر کرد (Rogers, 1951 به نقل از پروین، 1374: 91).

 

تعاریف و مباحث نظری مربوط به سرمایۀ اجتماعی

سرمایۀ اجتماعی ازجمله مفاهیم جدید، سخت و پیچیدۀ جامعه‌شناسی است که اگرچه لفظ و معنای آن قدمتی طولانی در علوم اجتماعی دارد، دانشمندان مختلف مانند جان یاکوبز (1961)، کلمن (1998)، بوردیو (1986)، پاتنام (1993)، ولکاک (2001)، فوکویاما (1999) پاکستون (1999) (به نقل از کلمن، 1389) از آن بهره برده‌اند؛ ولی اولین بار «هانیفن» (1389) از این مفهوم استفاده کرد.

سرمایۀ اجتماعی به‌طور کلی مجموعه منابع بالقوه‌ای است که با عضوشدن در شبکه‌های اجتماعی کنشگران و سازمان‌ها به دست می‌آید؛ به عبارتی، سرمایۀ اجتماعی شامل روابط مبتنی بر اعتماد و بده بستان در شبکه‌های اجتماعی است (Pohchin, 2006: 15). استدلال سرمایۀ اجتماعی در ضعیف‌ترین و معمول‌ترین حالت آن، این است که سرمایۀ اجتماعی منبعی است که کنشگران می‌توانند برای دستیابی به اهدافشان از آن بهره ببرند (فیلد، 1386: 114).

سرمایۀ اجتماعی مفهومی چندبعدی و شامل هنجارها و شبکه‌های اجتماعی است؛ به‌ عبارت ‌دیگر، منظور از سرمایۀ اجتماعی شبکه‌های اجتماعی همراه با هنجارها، ارزش‌ها و تفاهمات مشترکی است که همکاری میان گروه‌ها را آسان می‌کند. ازنظر لغوی «سرمایۀ اجتماعی» از دو واژۀ «سرمایه» و «اجتماعی» به وجود آمده است. سرمایه منبعی است که افراد، اجتماع و در نهایت، کل جامعه از آن برای تحقق اهدافشان استفاده می‌کنند. مفهوم سرمایۀ اجتماعی برای اولین بار در دهۀ 1990 با انتشار مجموعه مقالاتی که بعدها پاتنام در قالب کتاب بازی بولینگ تنهایی (2000) منتشر کرد، توجه عمومی ‌را به‌دنبال داشت. در این کتاب، نویسنده به بررسی افول سرمایۀ اجتماعی طی چند دهۀ گذشته پرداخته است. دانشمندان در حوزه‌های مختلف روی مقولۀ سرمایۀ اجتماعی پژوهش کرده‌اند و متوجه شده‌اند که چگونه مناسبات میان گروه‌ها و سازمان‎ها با نتایج اقتصادی و سیاسی ارتباط دارد. به عقیدۀ کلمن، سرمایۀ اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به افراد به‌منزلۀ کنشگران اجازه صادر می‌کند تا با استفاده از آن به منافع خود برسند (کلمن، 1378: 458).

در دسته‌بندی کلی، سرمایۀ اجتماعی به سه بعد ساختاری، شناختی و ارتباطی تقسیم می‌شود که هر یک از این ابعاد کلی، خود شامل شاخص‌های گوناگونی است.

بعد ساختاری: این بعد از سرمایۀ اجتماعی بیشتر ناظر بر روابط موجود و میزان و شکل این روابط است که در واقع، نمود عینی سرمایۀ اجتماعی در جامعه است. باید توجه کرد که در سنجش سرمایۀ اجتماعی معمولاً این دو بعد اهمیت دارند.

بعد شناختی: این بعد بیشتر متناظر با اشتراکاتی است که کنشگران اجتماعی ازطریق آنها با یکدیگر ارتباط دارند. این بعد را می‌توان زبان مشترک ناشی از شناخت متقابل نیز نام گذاشت که شامل ارزش‌ها، باورها، نگرش‌ها و پنداشت‌های اجتماعی است؛ پنداشت‌هایی که زمینه را برای تعاون و همکاری اجتماعی مهیا می‌کنند.

بعد ارتباطی: این بعد، ناظر بر متغیرهایی است که بدون وجود آنها کنشگران اجتماعی با یکدیگر ارتباط برقرار نمی‌کنند و شرط لازم برای برقراری کنش اجتماعی و در نتیجه، کسب سرمایۀ اجتماعی برای کنشگر است. بعد ارتباطی شامل متغیرهای اعتماد، هنجار، تعهدات و روابط متقابل است (موسوی، 1385: 48).

 

دیدگاه‌های نظری دربارۀ سرمایۀ اجتماعی

پیر بوردیو (1930-2002)، جامعه‌شناس مطرح فرانسوی است که کارهایش، دامنۀ وسیعی از علوم را در بر می‌گرفت؛ از نظریۀ فلسفی و ادبی تا جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی. بوردیو معمولاً با علاقه به این مفاهیم شناخته می‌شود: قدرت، خشونت نمادین، انسان دانشگاهی و روابط میان ساختارهای تاریخی و کارگزاران. ایده‌های موردتوجه او شامل سرمایۀ فرهنگی، زمینه (میدان)، عادت‌واره، خودفریبی، بازتابندگی، سرمایۀ اجتماعی، سرمایۀ نمادین و خشونت نمادین است (Bourdieu, 1986).

بوردیو نخستین تحلیل منظم از سرمایۀ اجتماعی را معرفی کرده است که قوی‌ترین تحلیل بین تحلیل‌هایی است که مفهوم سرمایۀ اجتماعی را در گفتمان جامعه‌شناسی معاصر ترکیب کردند .(Portes, 1998: 4) بعضی از صاحب‌نظران معتقدند نظریۀ بوردیو منسجم‌ترین نظریۀ جامعه‌شناسانه در تبیین مفهوم سرمایۀ اجتماعی است (فیلد،‌ 1386: 27). بوردیو فعالیت‌های فکری خود را پیرامون موضوعات نابرابری اجتماعی و پایداری طبقۀ اجتماعی هدایت می‌کرد (بوردیو، 1389؛ گرنفل، 1389).

در نظر بوردیو سرمایه چهار گونه است: سرمایۀ اقتصادی (ثروت)، سرمایۀ فرهنگی (صلاحیت، دانش)، سرمایۀ نمادین (افتخار،‌ پرستیژ) و سرمایۀ اجتماعی (پیوندهای اجتماعی و اعتماد) (سیدمن،‌ 1388: 198). توزیع این چهار نوع سرمایه تعیین‌کنندۀ موقعیت طبقاتی عینی فرد در نظام اجتماعی است؛ به ‌عبارت ‌دیگر،‌ ساخت طبقاتی ازطریق ترکیب انواع این سرمایه‌ به‌وسیلۀ گروه‌ها به وجود می‌آید. طبقات بالا بیشترین میزان سرمایۀ اقتصادی،‌ اجتماعی،‌ فرهنگی و نمادین را دارند. طبقۀ متوسط مقدار کمتری از این انواع و طبقۀ پایین کمترین بهره‌برداری را از ترکیب این منابع دارد (Turner, 1998: 512-513).

اشکال گوناگون سرمایه قابلیت ‌تبدیل به هم را دارند؛ به همین ترتیب،‌ تحصیلات تبدیل‌شدنی به سرمایۀ اقتصادی است و گاه احتمال دارد به سرمایۀ اجتماعی نیز تبدیل شود؛ به‌ این ‌ترتیب، تحصیلات و داشتن مدارک عالی مشاغل پردرآمدی را در اختیار فرد می‌گذارد که با قرارگرفتن درآن موقعیت‌ها، می‌تواند هم به پول هم به قدرت برسد. همچنین‌ از نمادهایی برای مشروعیت‌بخشیدن به موقعیت خود بهره‌مند می‌شود. از دیدگاه بوردیو «سرمایۀ اقتصادی ریشۀ دیگر انواع سرمایه است» (فیلد، 1386: 31). ریشۀ این نوع تفکر را باید در تأثیرپذیری عمیق او از جامعه‌شناسی مارکسیستی پیدا کرد. او در تعریف و تشریح ابعاد هریک از انواع سرمایه‌ به‌دنبال چگونگی اثرگذاری آنها بر پایداری ساختار طبقاتی جامعه و نابرابری‌های اجتماعی است. به نظر او،‌ میزان و کیفیت موجودی هریک از این سرمایه‌های در دست افراد و گروه‌ها بیان‌کنندۀ جایگاه اجتماعی آنها در سلسله‌مراتب اجتماعی است؛ بنابراین،‌ افراد تلاش می‌کنند با افزون بر میزان سرمایه‌های مختلف خود،‌ از جایگاه و قدرت اجتماعی برتری بهره‌‎مند شوند؛ در نتیجه،‌ رقابت برای کسب سرمایه گسترش پیدا می‌کند (فیلد، 1385: 29).

جیمز ساموئل کلمن ازجمله افرادی بود که بحث سرمایۀ اجتماعی را مطرح کرد. علاقۀ او (1926-1995)، ترکیب جامعه‌شناسی با جریان‌های عمدۀ اقتصادی است؛ به‌طوری ‌که وی اصرار می‌کرد مسائل اقتصادی را با دیدی جامعه‌شناختی تبیین کند. کلمن اعتقاد داشت کنشگران به رویدادهایی علاقه داشتند که در کنترل کنشگران دیگر است و همین مسئله سبب ایجاد روابط اجتماعی، به‌‌منزلۀ منابعی برای افراد می‌شود (عطار، 1391: 68). کلمن در کتاب بنیادهای نظریۀ اجتماعی (1378) مفهوم سرمایۀ اجتماعی را به چالش می‌کشد و آن را بر مبنای کارکردی که دارد (سرمایۀ اجتماعی را با کارکردش) مطرح کرده است. «سرمایۀ اجتماعی مانند سایر اشکال سرمایه،‌ مولد است. سرمایۀ اجتماعی، برخلاف سایر اشکال سرمایه،‌ به‌طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران با هم و رابطۀ بین آنها حضور داشت» (Coleman, 1998: 49). ازنظر او سرمایۀ اجتماعی ترکیبی از ساختارهای اجتماعی است که تسهیل‌کنندۀ کنش‌های معینی از کنشگران درون این ساختارهاست.

سرمایۀ اجتماعی منبعی برای کنش افراد است که دارایی و سرمایۀ افراد است؛ این دارایی، شیء واحدی نخواهد بود؛ بلکه ویژگی‌هایی است که در ساختار اجتماعی وجود خواهد داشت و سبب می‌‌شود افراد با سهولت بیشتری وارد کنش اجتماعی شوند (کلمن، 1377: 462). کلمن سرمایۀ اجتماعی را از ابعاد مختلف مطرح کرد. وی برای تعریف سرمایۀ اجتماعی از نقش کارکرد آن بهره برد و تعریفی کارکردی از سرمایۀ اجتماعی گزارش کرد. بر این اساس، سرمایۀ اجتماعی شیء واحدی نخواهد بود؛ بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند: «اولاً همۀ آنها مشتمل بر جنبه‌ای از ساختارهای اجتماعی است. ثانیاً برخی کنش‌های خاص کنشگران را داخل محدودۀ ساختار، هموار می‌کند» (کلمن، 1389: 49).

رابرت پاتنام برای مطالعه دربارۀ امور مدنی در ایتالیا سبب گسترش مفهوم سرمایۀ اجتماعی شد. پاتنام از کتاب بنیادهای نظریۀ اجتماعی کلمن تأثیر می‌گیرد؛ او کارهای تأثیرگذارش را در فضای فکری کلمن بنیان کرد؛ یعنی حفظ‌کردن تمرکز بر کنش‌هایی که به‌وسیلۀ ساختار اجتماعی هموار می‌‌شود (Burt, 2005). «اندیشه‌های پاتنام پیرامون محورهای سه‌گانه‌ای تحت عناوین شبکه‌های مشارکت مدنی،‌ هنجارهای معامله‌ی متقابل یا بده بستان و اعتماد به دست می‌آید که برای تعریف سرمایۀ اجتماعی نیز از همین سه محور بهره‌مند است» (ازکیا و غفاری،‌ 1383: 52). پاتنام نگاهی فراتر از سطح فردی به سرمایۀ اجتماعی و کاربرد این مفهوم داشت. او سرمایۀ اجتماعی را کالایی عمومی مطرح کرد؛ بدین معنا که نگاهی کلان و ساختاری دارد. پاتنام اعتقاد دارد همکاری و تعاون داوطلبانه درجایی که ذخیرۀ انباشتی اساسی از سرمایۀ اجتماعی در قالب مبادله و شبکه‌های تعهد مدنی است، به‌آسانی انجام می‌شود. سرمایۀ اجتماعی دلالت بر اشکالی از سازمان اجتماعی چون اعتماد،‌ قواعد و شبکه‌ها داشت که می‌تواند کارآیی جامعه را ازطریق کنش‌های متناسب هموار کند؛ در نتیجه،‌ تعاون خودانگیخته ازطریق سرمایۀ اجتماعی راحت به دست می‌آید» (ازکیا و غفاری، 1383: 278).

فوکویاما، سرمایۀ اجتماعی را در سطح کلان بررسی کرد. وی برخلاف دیگر نظریه‌پردازان صرفاً‌ بر خصلت جمعی سرمایۀ اجتماعی پافشاری و آن را به‌منزلۀ دارایی گروه‌ها و جوامع مطرح می‌کند (توسلی و موسوی، 1384: 21). فوکویاما سرمایۀ اجتماعی را در ارتباط با هنجارهای اجتماعی معرفی کرد و اعتقاد داشت که «می‌توان سرمایۀ اجتماعی را به‌سادگی مجموعۀ معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیررسمی‌معرفی کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است، در آن سهیم باشند؛ هنجارهایی که سرمایۀ اجتماعی بروز می‌دهد، اساساً‌ باید شامل سجایایی از قبیل صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دوجانبه باشد» (فوکویاما، 1379: 10). ازنظر او صرف وجود هنجارهای اجتماعی جاافتاده، سرمایۀ اجتماعی را شکل نمی‎‌دهد؛ بلکه آنها باید به همکاری در گروه‌ها سوق داده شوند و بنابراین، با ارزش‌های معنوی سنتی همچون صداقت، پایبندی به تعهدات،‌ عملکرد مطمئن در انجام وظایف، رابطۀ متقابل و نظایر آن ارتباط دارند» (فوکویاما، 1385: 13-11).

در واقع، فوکویاما بر وجود هنجارها و ارزش‌های غیررسمی‌در یک گروه تأکید می‌کند. او اعتقاد دارد دربارۀ سرمایۀ اجتماعی باید دو نکتۀ اساسی مشخص شود: نخست اینکه سرمایۀ اجتماعی با توجه به علم سیاست و علم اقتصاد لزوماً‌ چیز خوبی نیست. ثانیاً در این علوم، همکاری و همیاری برای تمام فعالیت‌های اجتماعی،‌ خواه خوب یا بد،‌ لازم‎الاجراست (فوکویاما، 1385: 13-10).

 

پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های داخلی

خطیبی (1396) پژوهش «تعاملات همسایگی و تأثیر آن بر نشاط اجتماعی شهروندان شهر همدان» را بررسی کرده است که با حجم نمونۀ 384 نفر و نمونه‌گیری خوشه‌ای انجام شده است. یافته‌ها نشان داد بین تعاملات همسایگی و نشاط اجتماعی رابطۀ معناداری برقرار بود؛ اما بین زنان و مردان در تعاملات همسایگی تفاوت معناداری برقرار نبود.

نوروزی‌‌زاده و همکاران (1394) پژوهش «بررسی بازشناسی مؤلفه‌های پایداری اجتماعی مؤثر بر افزایش تعاملات اجتماعی در مجموعه‌های مسکونی محلۀ اباذر تهران» را با هدف بررسی تأثیر مؤلفه‌های پایداری اجتماعی بر بعد اجتماعی مسکن، مشارکت‌پذیری و افزایش تعاملات اجتماعی در زندگی شهری انجام دادند. ابزار گردآوری شامل مطالعات اجتماعی و پیمایش ازطریق پرسش‌نامه بود. ارزیابی مؤلفه‌ها با روش همبستگی و تجزیه ‌و تحلیل کمی‌ داده‌ها به‌‌وسیلۀ روش‌های آماری انجام‌ شد. یافته‌ها نشان داد مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی، حس تعلق، امنیت و اعتماد به‌ترتیب بیشترین تأثیر را بر افزایش تعاملات اجتماعی بین ساکنان مجتمع‌های مسکونی داشتند.

شارع‌‌پور و همکاران (1394) پژوهش «بررسی عوامل تأثیرگذار بر میزان روابط همسایگی در شهر بابل» را به روش پیمایشی انجام دادند. جامعۀ آماری شامل خانوارهای ساکن در شهر بابل در سال 1393 بود و اطلاعات ازطریق پرسش‌نامه گردآوری‌ شد. یافته‌‌ها نشان داد روابط همسایگی در این شهر کمتر از حد متوسط یا ضعیف است؛ اما هر قدر سال‌های سکونت افراد در یک محل بیشتر باشد، میزان روابط همسایگی به‌مراتب بیشتر خواهد شد. همچنین متغیرهای اعتماد اجتماعی، امنیت اجتماعی و دینداری ‌بر روابط همسایگی موثر بود. همچنین نتایج پژوهش نشان می‌دهد بیشترین عامل تأثیرگذار بر روابط همسایگی، متغیر اعتماد اجتماعی است و به‌دنبال آن، عامل دینداری و احساس امنیت بر میزان روابط همسایگی تأثیر چشمگیری داشت؛ اما با این اوصاف، حمایت اجتماعی تأثیر مستقیمی‌ بر روابط همسایگی ندارد.

انصاری و عطایی (1391) مقالۀ «بررسی ارتباط سرمایۀ اجتماعی بر روابط اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی در دو منطقۀ سپاهان‎شهر و ملک‌شهر اصفهان» را با روش پیمایشی و با استفاده از پرسش‌نامه انجام دادند که از هر منطقه 192 نفر در دسترس انتخاب شدند. یافته ها بیان‌کنندۀ این بود که سرمایۀ اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی هر دو منطقه بر روابط اجتماعی آنها مؤثر بوده است.

 

پژوهش‌‌های خارجی

چیشر و همکاران[2] (2013) پژوهش «بررسی تعاملات همسایگی با استفاده از اطلاعات سرشماری کشور استرالیا» را انجام دادند. نتایج نشان داد تنوع قومی سبب کاهش روابط همسایگی شده بود و در مقابل هرچه مشابهت قومی ‌و نژادی و دینی بالاتر بود، به‌مراتب تعاملات و روابط همسایگی هم گسترش پیدا می‌کرد.

ون ایجک[3] (2012) پژوهش «بررسی ارتباط بین عوامل مؤثر بر روابط همسایگی» را با روش ترکیبی در دو محلۀ شهر روتردام - یک محلۀ محروم که چندین نژاد در آن سکونت داشتند و محلۀ دیگر که افراد سفیدپوست در آن زندگی می‌کردند – انجام داد. یافته‌ها نشان داد تنوع قومی ‌و نژادی سبب اختلال و آشوب شده و کاهش روابط و تعامل همسایگان با یکدیگر را در بر داشته است.

بریسون و یوشر[4] (2007) در پژوهش «بررسی مفهوم‌سازی و سنجش سرمایۀ اجتماعی پیونددهنده در میان همسایگان با درآمد پایین» نشان دادند سرمایۀ اجتماعیِ پیونددهندۀ خانوارهای با درآمد پایین محله‌های شهری، به روابط اعتماد سوق داده می‌شوند و این نوع از روابط اجتماعی است که براساس آنها اعتماد پیوند همسایگی را در بر دارد.

چونگ[5] (2005) در پژوهش «بررسی سرمایۀ اجتماعی همسایگی در بین افراد جوان استرالیایی» پنج عامل زیر را برسی کرد: شمار همسایگان، رفت‌و‌آمد فامیلی، طول مدت سکونت افراد، انسجام اجتماعی، مشارکت و درک امنیت محله‌ای. یافته‌ها نشان داد همسایگان دارای سطح انسجام بیشتر، به‌مراتب سطح اعتماد بیشتری را هم داشتند و افراد جوانی که از همسایه‌ها و محله احساس امنیت داشتند، میزان اعتمادشان به دیگر همسایه‌ها نسبتاً بیشتر از آنهایی بود که نسبت به همسایه‌های خود این احساس را نداشتند.

 

شکل 1- الگوی مفهومی‌ پژوهش

Fig 1- Conceptual model of research

 

 

فرضیه‌های پژوهش

با توجه به الگوی تجربی پژوهش فرضیه های زیر استخراج می‌شود:

2.          فرضیۀ اصلی: سرمایۀ اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

3.          فرضیه‌های فرعی:

• اعتماد اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.
• اتصال به شبکه‌‌ها‌‌ی اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.
• هنجارگرایی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

 

4.                   روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش، از نوع پژوهش‌های پیمایشی است که از متداول‌ترین روش‌های پژوهش کمی‌ در پژوهش‌های پهنانگر و به‌لحاظ ماهیت، کاربردی و ازنظر زمانی، مقطعی است.

جامعۀ آماری: جامعۀ آماری این پژوهش شامل همۀ افراد و خانوارهای ساکن در مجتمع‌های مسکونی شهر اصفهان است که براساس اطلاعات گردآوری‌شده درسال 1398 حدود 1155800 نفر در این مجتمع‌ها سکونت داشته‌اند و برای به دست آوردن نمونۀ معرف، از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای استفاده شد. حجم نمونۀ برآوردشده از فرمول کوکران معادل 385 نفر به دست آمد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نسخۀ 26 نرم‌افزار SPSS و نسخۀ 24 نرم‌افزار AMOS انجام شد.

واحد تحلیل: واحد تحلیل در این پژوهش، فرد (سرپرست خانوار واحد مسکونی) و سطح تحلیل، خرد است.

واحد مشاهده و نمونه‌گیری: واحد مشاهده در این پژوهش، سرپرستان خانوارهای مجتمع‌های مسکونی است که معمولاً پاسخگویان پرسش‌نامۀ پژوهش به شمار می‌آیند و حدود80 درصد آنها مالک واحد مسکونی بودند و 20 درصد آنها در واحدهای استیجاری زندگی می‌کردند و بیشترشان علاقه‌مند بودند که درآینده درخانه‌های ویلایی ساکن شوند.

نمونه‌گیری بدین صورت بود که ابتدا به روش خوشه‌ای از بین مناطق 15‌گانۀ شهرداری اصفهان تعداد 9 منطقه که تعداد مجتمع‌های مسکونی بیشتری داشتند، به‌طور تصادفی و اتفاقی به‌منزلۀ خوشه انتخاب شدند. نمونه‌گیری سهمیه‌ای متناسب با حجم با ملاک اقتصادی برای مجتمع‌های مسکونی هر منطقه انجام شد؛ زیرا در این روش نمونه‌گیری، اطلاع دقیقی از حجم جامعۀ آماری ضرورتی ندارد؛ بنابراین، مجتمع‌های مسکونی با توجه به قیمت تقریبی مجتمع مسکونی با ملاک اقتصادی به سه سطح بالا، متوسط و پایین تقسیم شدند. مناطق و تعداد پرسش‌نامۀ اختصاص داده‌شده به هر منطقه مشخص شد که20% پرسش‌نامه‌ها به منطقۀ بالا، 45% به منطقۀ متوسط و 35% به منطقۀ پایین اختصاص داده شد (سهم‌بندی براساس نظر کارشناسی مدیریت عمران شهرداری انجام شده است). سپس پرسش‎‌نامه بین سرپرستان خانوار به روش اتفاقی توزیع شد.

 

تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای مستقل و وابسته

سازگاری اجتماعی

تعریف سازگاری بسیار پیچیده و دشوار و مفهومی ‌است که از زمان داروین تاکنون، به‌طور گسترده‌ای از آن استفاده ‌شده است. سازگاری یک فرایند روانی انطباق، مقابله و مدیریت مشکلات، چالش‌ها و خواسته‌های زندگی روزمره است (Clinciu & Cazan, 2014). سازگاری در اصل از علم زیست‌شناسی نشئت گرفته است. نخستین بار داروین در نظریۀ تکامل خود آن را مطرح کرد و سپس این مفهوم در علوم دیگر همچون روان‌شناسی و جامعه‌شناسی استفاده شد.

الف) تعریف نظری: سازگاری اجتماعی شامل توانایی ایجاد ارتباط متقابل با دیگران در زمینۀ خاص اجتماعی به طریقی خاص است که در عرف جامعه پذیرفتنی است. همچنین فرایندی است که افراد را وامی‌دارد تا رفتار دیگران را بفهمند، رفتار خود را کنترل کنند و تعاملات اجتماعی خود را نظم دهند (واینزمن، 1375: 132).

ب) تعریف عملیاتی: در این پژوهش، سازگاری اجتماعی براساس بخش دوم پرسش‌نامۀ شخصیتی کالیفرنیا تنظیم ‌شده است. سازگاری اجتماعی میزان امتیازی است که فرد از پرکردن پرسش‌نامۀ طراحی‌شده دریافت می‌کند. مؤلفه‌های سازگاری اجتماعی عبارت‌اند از: مهارت‌های اجتماعی، قالب‌های اجتماعی، روابط اجتماعی و گرایش ضد اجتماعی که شامل سؤالاتی است که سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی را می‌سنجد. در این پژوهش، برای سنجش متغیر قالب‌های اجتماعی از گویه‌های آگاهی نسبت به مقررات مجتمع، رسیدگی به مشکلات ساکنان و نگران‌بودن برای مشکلات آنها، لذت‌بردن از ملاقات با ساکنان مجتمع و شرکت در جلسات، قرض‌دادن و قرض‌گرفتن وسایل، درددل کردن با آنها، شرکت در میهمانی‌ها و مراسم با توجه به طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت استفاده ‌شده است. برای سنجش متغیر مهارت‌های اجتماعی از گویه‌های علاقه‌مندی به ساکنان مجتمع، وفق‌دادن خود با مقررات مجتمع، شناختن ساکنان مجتمع و نفوذ پیداکردن در آنها، جلب‌کردن مدیر ساختمان به خود، علاقه‌مندی به عضوشدن در هیئت‎‌مدیره،به خاطر آوردن همسایه‌ها، به‌راحتی دوست پیداکردن در مجتمع، گرم‎‌کردن و رونق‌بخشیدن به جلسات، پذیرفتن نقش رهبر و مدیر در مجتمع براساس طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت استفاده‌ شده است. برای سنجش متغیر گرایش ضد اجتماعی از گویه‌های عوض‌کردن مجتمع مسکونی خود، دوری از همسایه‌ها، خودداری از شرکت در جلسات مجتمع، درگیری با ساکنان، رفت‌وآمد نکردن با ساکنان، سازش‌نکردن با همسایه‌ها و ساکنان براساس طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت استفاده شده است. برای سنجش متغیر روابط اجتماعی از گویه‌های رفتن به پارک یا تفریح با ساکنان، محبوبیت میان همسایه‌ها، احساس غرور داشتن از سکونت در مجتمع و ساکنان آن، کمرو نبودن در برخورد با همسایه‌ها، امانت‌گرفتن وسایل از همسایه‌ها، رفت‌وآمد با همسایه‌ها، احساس تنهایی نکردن در مجتمع، سپردن فرزندان به همسایه، شرکت در جشن‌ها و مراسم، بازکردن سفرۀ دل با همسایه‌ها، فعالیت در مجتمع و پیگیری مشکلات، دوستان زیاد داشتن در مجتمع براساس طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت استفاده شده است.

در این پژوهش، متغیر وابسته (میزان سازگاری اجتماعی) در سال 1398 از مجموع نمرات پاسخگویان (ساکنان مجتمع‌های مسکونی) در چهار بعد قالب‌های اجتماعی، مهارت‌های اجتماعی، روابط اجتماعی و گرایش ضد اجتماعی به ‌دست ‌آمده است.

 

سرمایۀ اجتماعی

الف) تعریف نظری: سرمایۀ اجتماعی زیرمجموعۀ ویژگی‌های زندگی اجتماعی، شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد است که مشارکت‌کنندگان را وامی‌دارد تا به شیوه‌های مؤثرتر، اهداف مشترک خود را دنبال کنند (Putnam, 1995: 56).

ب) تعریف عملیاتی: سرمایۀ اجتماعی چندین مؤلفه دارد. در پژوهش حاضر، این متغیر با توجه به چارچوب نظری مستخرج از آرای پاتنام، با استفاده از مؤلفه‌های اعتماد اجتماعی، اتصال به شبکه‌های اجتماعی و هنجارگرایی و در طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت از خیلی کم تا خیلی زیاد سنجیده شده است.

 

اعتماد اجتماعی

الف) تعریف نظری: اعتماد اجتماعی را می‌توان داشتن حسن ظن به دیگران در روابط اجتماعی دانست که دو طرف اعتمادکننده و اعتمادشونده (فرد یا گروه) را دارد؛ این اعتماد، تسهیل‌کنندۀ روابط اجتماعی است و امکان سود یا زیان را در اعماق خود دارد (امیرکافی، 1380: 12).

ب) تعریف عملیاتی: در این پژوهش، اعتماد در قالب سه سنجۀ اعتماد رسمی، غیررسمی‌ و تعمیم‌یافته سنجیده شده است. اعتماد رسمی شامل اعتماد به مدیر مجتمع، هیئت‌مدیره و اعضا، اعتماد به ساکنان با قومیت‌های مختلف و ساکنان غیربومی ‌و اعتماد به نگهبان مجتمع می‌شود که میزان آن براساس طیف لیکرت اندازه‌گیری شده است.

 

هنجارگرایی

الف) تعریف نظری: مجموعۀ معینی از آداب ‌و رسوم یا ارزش‌های غیررسمی‌ است که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میان آنها به وجود آمده است، در آن سهیم‌اند. میزان مطابقت سرمایۀ اجتماعی با هنجارهای اخلاقی مرسوم جامعه، هنجارگرایی شناخته می‌شود (فیلد، 1386: 138).

ب) تعریف عملیاتی: در این پژوهش، هنجارگرایی ازطریق معرف‌های همیاری، همکاری، وساطت اجتماعی و حمایت اجتماعی ارزیابی شده است.

 

اتصال به شبکه‌های اجتماعی

الف) تعریف نظری: شبکۀ اجتماعی، ساختاری اجتماعی است که سبب همبستگی میان اعضای گروه می‌شود (فیلد، 1386: 9).

ب) تعریف عملیاتی: در پژوهش حاضر، متغیر اتصال به شبکه‌های اجتماعی ازطریق معرف‌های مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی سنجیده شده است.

 

ابزار جمع‌آوری داده

ابزار گردآوری داده‌ها ترکیبی از پرسش‌نامۀ استاندارد و پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته بوده است که در ادامه به توضیح آنها پرداخته می‌شود: پرسش‌نامۀ این پژوهش از سه قسمت تشکیل شده است: قسمت اول به سؤالات جمعیت‌شناختی نظیر سن، جنس، شغل، تحصیلات، تعداد فرزندان و بومی ‌یا مهاجر بودن ساکنان و قسمت دوم به سؤالات مربوط به مجتمع مسکونی نظیر مدت‌زمان ساخت مجتمع، تعداد طبقات، تعداد واحدها، مساحت واحد مسکونی، طول مدت سکونت ساکنان در مجتمع، امکانات مجتمع مربوط می‌شود. در قسمت سوم نیز سؤالات بر طیف لیکرت طراحی‌شدند. برای مقیاس سازگاری اجتماعی از پرسش‌نامۀ شخصیتی کالیفرنیا استفاده شد که این آزمون نیمرخ سازگاری فردی و اجتماعی فرد را اندازه‌گیری می‌کند که (ثورب، کلارک و تیگز) در سال 1939 برای اولین بار منتشر کردند (به نقل از خدایاری‌فرد و همکاران، 1386). این آزمون دارای دو آزمون عمومی ‌سازگاری خویشتن و سازگاری اجتماعی است که در این پژوهش فقط بخش سازگاری اجتماعی آن دربارۀ مجتمع‌های مسکونی استفاده‌ شد. این بخش از آزمون پنج مقیاس دارد که عبارت‌اند از: مقیاس قالب‌های اجتماعی، مهارت‌های اجتماعی، گرایش ضد اجتماعی، روابط خانوادگی و روابط اجتماعی که مقیاس روابط خانوادگی به‌لحاظ اینکه پژوهش در مجتمع‌های مسکونی و آپارتمانی بود، حذف شد.

پرسش‌نامه بین 30 نفر از اعضای جامعۀ آماری توزیع و تکمیل شد تا اندازه‌گیری میزان پایایی پرسش‌نامه نیز ممکن شود. برای احراز پایایی، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج تحلیل نشان داد برخی گویه‌ها بهتر است حذف یا جایگزین شوند. سپس پرسش‌نامۀ اصلاح‌شده را 30 نفر دیگر تکمیل کردند و این بار داده‌ها نشان داد دقت پرسش‌نامه در اندازه‌گیری متغیرهای پژوهش پذیرفتنی بود. روایی پرسش‌نامه با استفاده از نظرهای استادان راهنما و مشاور، خوب ارزیابی و تأیید شده است. ضریب آلفای کرونباخ برای پرسش‌نامه محاسبه شد که مقدار آن برابر 967/0 به دست آمد. همچنین از الگو‌های اندازه‌گیری تحلیل عاملی تأییدی نیز استفاده شد؛ بنابراین، می‌توان گفت پرسش‌نامۀ طراحی‌شده برای انجام این پژوهش از قابلیت اعتماد کافی برخوردار است.

مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی نیز براساس نظریۀ پاتنام انتخاب شدند. برای سنجش متغیر وابسته (سازگاری اجتماعی) از پرسش‌نامۀ شخصیتی کالیفرنیا - بخش سازگاری اجتماعی آن - استفاده‌ شد که دربارۀ مجتمع‌های مسکونی کاربرد داشته است. آزمون سازگاری اجتماعی کالیفرنیا با توجه به استانداردبودن آزمون و تأیید استادان و پژوهشگرانی که از این آزمون استفاده کردند، روایی دارد. کلارک و همکاران در سال 1953 این آزمون را برای سنجش سازش‌های مختلف فردی و اجتماعی تهیه‌کرده‌اند که نیمی ‌سازگاری فردی و نیمی ‌اجتماعی‌اند که در این پژوهش، از بخش سازگاری اجتماعی آن برای پرسش‌نامه استفاده‌ شده است. در پژوهش عمیدنیا و همکاران (1389) روایی و پایایی این پرسش‌نامه تأیید شده است (عمیدنیا، 1389: 37).

چون سؤالات این قسمت بر مبنای نظریه‌های موجود و پژوهش‌های پیشین تدوین ‌شده است، از روش اعتبار سازه برای تعیین اعتبار آنها استفاده‌ شده است.

برای برآورد اعتبار سؤالات پرسش‌نامه، از اعتبار محتوایی استفاده‌ شده است. اعتبار محتوایی، به معنای شناسایی اعتبار شاخص‌ها یا معرف‌های پژوهش ازطریق مراجعه به داوران است. بدین ترتیب، در پژوهش حاضر، پژوهشگران و استادان ازطریق بررسی ادبیات موضوع و نظر خبرگان این حوزه به این نتیجه رسیدند که شاخص گنجانده‌شده در سؤالات پرسش‌نامه، معرف حوزۀ معنایی مفاهیم مطالعه‌شده هستند. همچنین برای حصول اطمینان از پایایی ابزار سنجش، پرسش‌نامه پیش‌آزمون شد؛ به این صورت که تعداد 30 خانوار از پاسخگویان، پرسش‌نامۀ تنظیم‌شده را تکمیل کردند. پس از تکمیل، پرسش‌نامۀ ذکرشده کدگذاری و در نرم‌افزار وارد شد و پایایی آنها به‌وسیلۀ آلفای کرونباخ ارزیابی شد. سپس با توجه به نتایج حاصل از مطالعۀ مقدماتی، اصلاحات لازم در ابزار سنجش به عمل آمد تا اعتبار و پایایی آن افزایش یابد.

 

یافته‌های پژوهش

الف) یافته‌های توصیفی

با توجه به تحلیل‌‌های توصیفی نمونۀ بررسی‌شده 5/27 درصد از کل نمونه را پاسخگویان زن و 5/72 درصد را پاسخگویان مرد تشکیل می‌‌دهد. ازنظر متغیر سن، 4/38 درصد از کل نمونه 50 سال و بالاتر، 6/30 درصد بین 40 تا 50 سال، 1/28 درصد،30 تا 40 سال و 9/2 درصد زیر30 سال بودند. 9/96 درصد از کل نمونه متأهل، 1/2 درصد مجرد و 1 درصد مطلقه‌اند. متغیر سطح تحصیلات، متغیر دیگری است که در این پژوهش مطالعه شد. براساس نتایج، 1/48 درصد از کل نمونه تحصیلات کرادانی و کارشناسی دارند که بیشترین درصد از نمونه‌ها را به خود اختصاص می‌دهند و کمترین درصد یعنی 6/2، بی‌‌سوادند. ازنظر طول مدت سکونت 3/68 درصد از پاسخگویان که شامل بیشترین درصد پاسخگویان‌اند، 5 تا 10 سال و 8/7 درصد، 11 سال و بالاتر در مجتمع سکونت دارند.

6/19 درصد از کل نمونه، در مناطق سطح بالا در مجتمع‌های مسکونی زندگی می‌کردند که کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند و تعداد 175 نفر درسطح مناطق متوسط مجتمع‌های مسکونی در شهر اصفهان ساکن بودند که با توجه به نتایج، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند و تعداد 135 نفر در مناطق سطح پایین سکونت داشته‌اند. ازنظر سرمایۀ اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی مناطق (2، 8، 9، 10) بالاست (امتیاز بالای 100)، سرمایۀ اجتماعی منطقۀ 6 متوسط رو به پایین و سرمایۀ اجتماعی مناطق 1 و 4 متوسط(امتیاز 70-100) است؛ در واقع، در پژوهش حاضر، مناطق سطح متوسط و پایین‌ شهر به‌دلیل مراوده با همسایگان و خویشاوندان خویش به‌مراتب سرمایۀ اجتماعی بالاتری نسبت به مناطق سطح بالای شهر داشتند.

ب) یافته‌های استنباطی

• برآورد و آزمون الگوهای اندازه‌گیری (الگوهای تحلیل عاملی تأییدی)

برای مشخص‌کردن اینکه شاخص‌ها تا چه اندازه برای الگوهای اندازه‌گیری پذیرفتنی هستند، ابتدا الگوهای اندازه‌گیری جداگانه ترسیم و محاسبه شد.

 

 

جدول 1- شاخص‌های کلی برازش الگوهای اندازه‌گیری

Table 1- General indicators of fit of measurement patterns

شاخص		سازگاری اجتماعی	سرمایۀ اجتماعی	اعتماد اجتماعی	هنجار گرایی	شبکه‌های اجتماعی	مقدار مطلوب	وضعیت
معادل فارسی	انگلیسی
خی دو	c2	35/8	51/298	86/741	58/923	70/791	-	-
ریشۀ میانگین مربعات باقیمانده	RMR	022/0	035/0	039/0	037/0	040/0	05/0>	مطلوب
شاخص برازش تطبیقی	CFI	99/0	96/0	92/0	89/0	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص برازش افزایشی	IFI	99/0	96/0	92/0	89/0	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص نیکویی برازش مقتصد	PGFI	51/0	74/0	75/0	59/0	64/0	50/0<	مطلوب
ریشه میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	064/0	088/0	07/0	091/0	066/0	1/0>	مطلوب
خی دو بهنجارشده	CMIN/DF	09/3	33/2	60/2	35/2	06/2	بین 1 تا 3	مطلوب

 

 

 

در نهایت، با توجه به این جدول می‌توان گفت الگوهای اندازه‌گیری از برازش خوبی برخوردارند و به عبارتی، شاخص‌های کلی این مورد را تأیید می‌کنند که داده‌ها به‌خوبی از الگوها حمایت می‌کنند. با توجه به اینکه تقریباً مقدار بارهای عاملی در بیشتر موارد بالاتر از 50/0 است و با توجه به شاخص جزئی P (دارای مقدار صفر برای همۀ گویه‌ها) و شاخص‌های کلی می‌توان استنباط کرد که گویه‌ها به‌خوبی داده‌ها را می‌سنجند.

نتایج تحلیل فرضیه‌های پژوهش

فرضیۀ اصلی: سرمایۀ اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ اصلی در شکل 2 آورده شده است.

 

شکل 2- مدل معادلات ساختاری فرضیۀ اصلی

Fig 2- Structural equation model of the main hypothesis

 

جدول 2- شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادلات ساختاری فرضیۀ اصلی

Table 2- General indicators of structural equation model fit analysis of the main hypothesis

شاخص		مقدار	مقدار مطلوب	وضعیت
معادل فارسی	انگلیسی
خی دو	c2	99/506	-	-
ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده	RMR	044/0	05/0>	مطلوب
شاخص برازش تطبیقی	CFI	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص برازش افزایشی	IFI	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص نیکویی برازش مقتصد	PGFI	54/0	50/0<	مطلوب
ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	066/0	1/0>	مطلوب
خی دو بهنجارشده	CMIN/DF	06/1	بین 1 تا 3	مطلوب

 

 

در فرضیۀ اصلی پژوهش، تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی تحلیل شد. شاخص‌های کلی حاصل از برازش مدل معادلات ساختاری مربوط به این فرضیه در جدول 2 گزارش شده است. نتایج نشان داد شاخص‌های کلی برازش مدل مطلوب‌اند.

 

 

جدول 3- ضریب رگرسیونی (نتیجۀ آزمون فرضیۀ اصلی)

Table 3- Regression coefficient (Test result of the main hypothesis)

فرضیه	ضریب رگرسیونی	مقدار بحرانی	P	نتیجه
سرمایۀ اجتماعی                سازگاری اجتماعی	966/0	962/19	000/0	تأیید

 

 

نتایچ جدول 3 نشان می‌‌دهد ضریب تأثیر استانداردشده برای فرضیۀ اصلی پژوهش 966/0 است و مقدار 000/0 برای P نشان‌دهندۀ تأیید این فرضیه است؛ در واقع، می‌توان استنباط کرد که سرمایۀ اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد. در مجموع، فرضیۀ اصلی پژوهش تأیید شد.

5.                    

6.                   فرضیه‌‌های فرعی

فرضیۀ اول‌‌: اعتماد اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ اصلی در شکل 3 آورده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3- مدل معادلات ساختاری فرضیۀ فرعی اول

Fig 3- Structural equation model of the first sub-hypothesis

 

 

جدول4- شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادلات ساختاری فرضیۀ اول

Table 4- General indicators of fit of structural equation model analysis of the first sub-hypothesis

شاخص		مقدار	مقدار مطلوب	وضعیت
معادل فارسی	انگلیسی
خی دو	c2	11/1005	-	-
ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده	RMR	044/0	05/0>	مطلوب
شاخص برازش تطبیقی	CFI	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص برازش افزایشی	IFI	91/0	90/0<	مطلوب
شاخص نیکویی برازش مقتصد	PGFI	57/0	50/0<	مطلوب
ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	086/0	1/0>	مطلوب
خی دو بهنجارشده	CMIN/DF	61/2	بین 1 تا 3	مطلوب

 

 

 

در فرضیۀ اول تأثیر اعتماد اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی تحلیل شد. شاخص‌های کلی حاصل از برازش مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ اول در جدول 4 گزارش شده است. نتایج نشان داد شاخص‌های کلی برازش الگو مطلوب‌اند.

 

 

جدول 5- ضریب رگرسیونی (نتیجۀ آزمون فرضیۀ اول)

Table 5- Regression coefficient (Test result of the first sub-hypothesis)

فرضیه	ضریب رگرسیونی	مقدار بحرانی	P	نتیجه
اعتماد اجتماعی                              سازگاری اجتماعی	515/0	994/8	000/0	تأیید

 

 

نتایج جدول 5 نشان می‌دهد ضریب تأثیر استانداردشده برای فرضیۀ اول پژوهش 515/0 است و مقدار 000/0 برای P نشان‌دهندۀ تأیید این فرضیه است؛ در واقع، اعتماد اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر داشته است و در مجموع، فرضیۀ اول پژوهش تأیید شد.

فرضیۀ دوم: اتصال به شبکه‌‌ها‌‌ی اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ اصلی در شکل 4 آورده شده است.

 

 

شکل 4- مدل معادلات ساختاری فرضیۀ فرعی دوم

Fig 4- Structural equation model of the second sub-hypothesis

 

 

در فرضیۀ دوم، تأثیر اتصال به شبکه‌های اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها تحلیل شد. شاخص‌های کلی حاصل از برازش مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ دوم در جدول 6 گزارش شده است. نتایج نشان داد شاخص‌های کلی برازش مدل مطلوب‌اند.

 

 

جدول 6- شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادلات ساختاری فرضیۀ دوم

Table 6- General indicators of structural equation model fit analysis of the second sub-hypothesis

شاخص		مقدار	مقدار مطلوب	وضعیت
معادل فارسی	انگلیسی
خی دو	c2	94/1985	-	-
ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده	RMR	031/0	05/0>	مطلوب
شاخص برازش تطبیقی	CFI	93/0	90/0<	مطلوب
شاخص برازش افزایشی	IFI	93/0	90/0<	مطلوب
شاخص نیکویی برازش مقتصد	PGFI	63/0	50/0<	مطلوب
ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	067/0	1/0>	مطلوب
خی دو بهنجارشده	CMIN/DF	59/2	بین 1 تا 3	مطلوب

 

جدول 7- ضریب رگرسیونی (نتیجۀ آزمون فرضیۀ دوم)

Table 7- Regression coefficient (Test result of the second sub-hypothesis)

فرضیه	ضریب رگرسیونی	مقدار بحرانی	P	نتیجه
اتصال به شبکه‌های اجتماعی              سازگاری اجتماعی	840/0	404/14	000/0	تأیید

 

 

نتایج جدول 7 نشان می‌‌دهد ضریب تأثیر استانداردشده برای فرضیۀ دوم پژوهش 840/0 است و مقدار 000/0 برای P نشان‎دهندۀ تأیید این فرضیه است؛ در واقع، اتصال به شبکه‌های اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد و در مجموع، فرضیۀ دوم پژوهش تأیید شد.

فرضیۀ سوم: هنجارگرایی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد.

مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ اصلی در شکل 5 آورده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

شکل 5- مدل معادلات ساختاری فرضیۀ فرعی سوم

Fig 5- Structural equation model of the third sub-hypothesis

 

 

 

جدول 8- شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادلات ساختاری فرضیۀ سوم

Table 8- General indicators of structural equation model fit analysis of the third sub-hypothesis

شاخص		مقدار	مقدار مطلوب	وضعیت
معادل فارسی	انگلیسی
خی دو	c2	23/1693	-	-
ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده	RMR	034/0	05/0>	مطلوب
شاخص برازش تطبیقی	CFI	93/0	90/0<	مطلوب
شاخص برازش افزایشی	IFI	93/0	90/0<	مطلوب
شاخص نیکویی برازش مقتصد	PGFI	63/0	50/0<	مطلوب
ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد	RMSEA	063/0	1/0>	مطلوب
خی دو بهنجارشده	CMIN/DF	48/2	بین 1 تا 3	مطلوب

 

 

در فرضیۀ سوم، تأثیر هنجارگرایی بر میزان سازگاری اجتماعی تحلیل شد. شاخص‌های کلی حاصل از برازش مدل معادلات ساختاری مربوط به فرضیۀ سوم در جدول 8 گزارش شده است. نتایج نشان داد شاخص‎‌های کلی برازش مدل مطلوب‌اند.

 

 

جدول 9- ضریب رگرسیونی (نتیجۀ آزمون فرضیۀ سوم)

Table 9- Regression coefficient (Test result of the third sub-hypothesis)

فرضیه	ضریب رگرسیونی	مقدار بحرانی	P	نتیجه
هنجارگرایی                       سازگاری اجتماعی	961/0	879/4	000/0	تأیید

 

 

نتایج جدول 9 نشان می‌‌دهد ضریب تأثیر استانداردشده برای فرضیۀ سوم پژوهش 961/0 است و مقدار 000/0 برای P این فرضیه را تأیید می‌کند؛ در واقع، هنجارگرایی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان در مجتمع‌های مسکونی تأثیر دارد و در مجموع، فرضیۀ سوم پژوهش تأیید شد؛ بنابراین، هرچه ساکنان مجتمع‌های مسکونی به امور مجتمع رسیدگی کنند و در مواقع ضروری به ملاقات همسایه‌ها بروند و با هیئت‎‌مدیره در صرفه‌جویی امور مجتمع همکاری و در حل مشکلات مجتمع کمک کنند، به مراتب میزان سازگاری بیشتری خواهند داشت.

 

7.                   نتیجه

پرداختن به بحث سازگاری اجتماعی به‌ویژه دردهه‌‌های اخیر را باید ناشی از نیازی دانست که بشر امروزی با آن رودرروست؛ نیازِ هرچه بیشتر به سازگاری، به‌ویژه سازگاری اجتماعی میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف و در مجتمع‌های مسکونی، به‌سادگی مشاهده نمی‌شود. بدبینی‌ها و بی‌اعتمادی‌ها میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف ریشه‌های تاریخی و بلندمدت در پی داشته است. سازگاری اجتماعی تاکنون در محیط‌‌های شغلی، تحصیلی و خانوادگی ارزیابی شده است؛ ولی در مجتمع‌های مسکونی می‌تواند در نحوۀ برخورد برخی از افراد و رفتارهایی که انجام می‌دهند، نمایان شود. سازگاری به افراد کمک می‌کند به‌گونۀ مؤثری تفاوت‌های فرهنگی را کنترل و مدیریت کنند. فرد دارای سازگاری اجتماعی، باید تفاوت‌های فرهنگی را بفهمد؛ بنابراین، برای عملکرد مؤثر و رابطۀ بهتر باید سازگاری اجتماعی را گسترش داد.

به نظر می‌رسد سازگاری اجتماعی،کلید موفقیت در دنیای کنونی محسوب و سبب می‌‌‌شود تفاوت‌ها را درک و روی آنها تمرکز کنیم و آنها را بپذیریم یا قبول نکنیم. سازگاری اجتماعی از مهم‌ترین مباحث در حوزۀ رفتار شهروندی محسوب می‌‌‌شود که در این پژوهش، تأثیر سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن بر سازگاری اجتماعی بررسی شد. مطالعه روی ساکنان مجتمع‌های مسکونی شهر اصفهان انجام شد. یافته‌های پژوهش نشان داد میزان سرمایۀ اجتماعی پاسخگویان (ساکنان مجتمع‌های مسکونی) با توجه به مناطق منتخب شهرداری اصفهان متفاوت بود.

هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین جامعه‌شناختی تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی در شهر اصفهان است. بر این اساس، تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی سنجیده و دربارۀ آن پژوهش انجام شد.

یافته‌های مربوط به فرضیۀ اصلی پژوهش نشان داد سرمایۀ اجتماعی بر میزان سازگاری اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی در شهر اصفهان تأثیر دارد؛ یعنی هرچه سرمایۀ اجتماعی ساکنان بالاتر باشد، میزان سازگاری اجتماعی آنها نیز بیشتر است؛ بنابراین، با افزایش سرمایۀ اجتماعی افراد، میزان سازگاری اجتماعی آنها نیز افزایش ‌یافته است و هرچه افراد با یکدیگر تعامل، ارتباط و مشارکت بیشتری داشته باشند، سبب افزایش میزان سازگاری اجتماعی آنها خواهد شد و این با پژوهش انصاری و عطایی (1391) همسوست که یافته‌‌های آن بیان‌کنندۀ این بود که سرمایۀ اجتماعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی بر روابط اجتماعی مناطق سپاهان‌شهر و ملک‌شهر تأثیر دارد. در نظریۀ پاتنام، سرمایۀ اجتماعی دربردارندۀ شبکه‌ها، هنجارها، پیوندها و اعتماد اجتماعی است که همکاری و هماهنگی برای منافع متقابل را هموار می‌کند و به نهادهای اجتماعی اجازۀ تولید بیشتر را می‌دهد. بنا برعقیدۀ پاتنام (2000) شبکه‌های اجتماعی خلق‌شده ازطریق مشارکت در انجمن‌ها، گروه‌ها و سازمان‌ها، کانال‌هایی را برای جریان نوع‌دوستی و هم‌نوع‌گرایی رواج می‌‌دهند که همکاری‌های متقابل را به وجود می‌‌آورد. به نظر وی، سرمایۀ اجتماعی در گروه‌های مدنی و دینی، پیوندهای خانوادگی، دوستان و خویشاوندان، داوطلب‌شدن، ازخودگذشتگی و اعتماد جای گرفته است. ازنظر وی، سرمایۀ اجتماعی، شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد است که مشارکت‌کنندگان را وامی‌دارد تا به‌طور مؤثری با یکدیگر در تعامل باشند و اهداف مشترکشان را دنبال کنند (Putnam, 1995: 56). ازنظر او هنجارهای اعتماد و عمل متقابل بین شبکه‌ها منابع سرمایه و اساساً اجتماعی‌اند؛ بنابراین، سرمایۀ اجتماعی بالا در جامعه موجب آسایش و آرامش افراد، ایجاد امنیت و افزایش مشارکت اجتماعی می‌شود و متعاقب آنف نبود سرمایۀ اجتماعی به افزایش ناسازگاری و بروز رفتارهای نامناسب بین ساکنان مجتمع‌های مسکونی خواهد شد. سازگاری اجتماعی از مواردی است که در صورت وجود سرمایۀ اجتماعی مناسب در کنشگران و ساکنان مجتمع‌های مسکونی نمایان می‌شود.

یافته‌های مربوط به فرضیۀ اول پژوهش نشان داد اعتماد اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی شهر اصفهان تأثیر دارد؛ بنابراین، هرچه ساکنان نسبت به یکدیگر اعتماد بیشتری داشته باشند، میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی به‌مراتب گسترش پیدا می‌کند و این با نتایج پژوهش صدیق‌سروستانی و نیمروزی (1389) که نتیجه گرفت اعتماد به همسایه‌ها سبب احساس امنیت بیشتر در محله‌های شهر خواهد شد و پژوهش شارع‌پور و همکاران (1394) نتیجه گرفتند متغیر اعتماد اجتماعی بر میزان روابط همسایگی بیشترین اثر را دارد و نتایج پژوهش نوروزی‌زاده و همکاران (1394) که نتیجه گرفتند اعتماد اجتماعی سبب گسترش تعاملات اجتماعی بین ساکنان مجتمع‌های مسکونی در محلۀ اباذر تهران شد، همسوست.

یافته‌های مربوط به فرضیۀ دوم پژوهش نشان داد اتصال به شبکه‌های اجتماعی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی شهر اصفهان تأثیر دارد؛ بنابراین، هرچه افراد، شبکه‌های اجتماعی قوی‌تری را کسب کرده باشند، میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی به‌مراتب از سطح بالاتری برخوردار است.

یافته‌های مربوط به فرضیۀ سوم پژوهش نشان داد هنجارگرایی ساکنان بر میزان سازگاری اجتماعی آنها در مجتمع‌های مسکونی شهر اصفهان تأثیر دارد؛ یعنی هرچه افراد هنجارهای مربوط به مجتمع مثل همکاری با هیئت‌مدیرهو رسیدگی به امور مجتمع را در نظر داشته باشند و احساس مفیدبودن در حل مشکلات مجتمع بکنند، میزان سازگاری اجتماعی آنها گسترش می‌یابد.

8.                    

9.                   پیشنهادهای کاربردی

1- پیشنهاد می‌شود در هر مجتمع مسکونی مکانی برای مراسم دعا و نیایش و یا محلی برای اعیاد مهم اختصاص یابد تا ساکنان بیشتر با یکدیگر آشنا شوند و رابطۀ دوستانه ایجاد شود.

2- پیشنهاد می‌‌‌شود هیئت‌مدیره هنگام اجاره و فروش واحدهای مسکونی در حد امکان سعی کند سطح فرهنگی و اقتصادی ساکنان نزدیک به هم باشد تا مشکلات کمتری به‌دنبال داشته باشد.

3- وضع قوانینی برای برقراری نظم بیشتر و ایجاد یک مرکز تجمع در مجتمع‌های مسکونی برای رسیدگی به مسائل و مشکلات ساکنان مجتمع در ساعت خاصی از روز یا هفته.

4- آموزش فرهنگ زندگی جمعی در مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند اثربخشی بیشتری برای افراد داشته باشد و آنها را برای زندگی در این محیط‌ها آماده کند.

5- آموزش فرهنگ آپارتمان‌نشینی ازطریق رسانه‌های جمعی یا تهیۀ بروشورهای تبلیغاتی مرتبط در این زمینه به‌وسیلۀ شهرداری‌ها و یا ادارۀ ارشاد یا سازمان تفریحی - ‌ورزشی شهرداری.

10.                 

11.                پیشنهادهای پژوهشی

1- از آنجا که مطالعات میدانی دربارۀ مجتمع‌های مسکونی و آپارتمانی بسیار نادرند، پیشنهاد می‌شود با توجه به گستردگی و رشد این الگوی زندگی، زمینۀ انجام مطالعاتی از این ‌دست، با روش‌های متفاوت مثل روش‌های کیفی یا ترکیبی به‌وسیلۀ پژوهشگران و دانشجویان فراهم شود.

2- پیشنهاد می‌شود دربارۀ عوامل ناسازگاری در مجتمع‌های مسکونی پژوهش شود.

3- مقایسۀ سازگاری اجتماعی بین خانه‌های ویلایی و آپارتمانی به‌وسیلۀ پژوهشگران مقایسه شود.

4- توسعۀ مجتمع‌های مسکونی و تأثیر آن در رفتار شهروندی تحلیل و بررسی شود.

 

[1] Goodestein & Lanyon

[2] Cheshire et al.

[3] Van Eijk

[4] Brisson & Usher

[5] Chong

تعداد مشاهده مقاله: 594

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 211