پیشنهاد‌هایی دربارة تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)

1ـ مقدمه

شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) ¹ ازجمله منظومه‌های کمترشناخته‌شدة پهلوانی ـ عامیانه است که به عقیدة مصحح آن، در عهد صفویه سروده شده است. گویا نسخة دست‌نویس این منظومه برای هیچ‌یک از حماسه‌پژوهان متقدّم شناخته‌شده نبوده است. پیش از چاپ این منظومه، برای نخستین‌بار در سال 1372، سلطانی گردفرامرزی در کتاب سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، به‌شکلی موجز و خلاصه به معرفی آن پرداخت. ایشان دربارة نسخة دست‌نویس شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) که محمدحسین سرداغی در اختیارشان گذاشته است، چنین می‌نویسد: متأسفانه این کتاب از اول و آخر مقداری افتادگی دارد و نمی‌توان دانست که چه نام دارد؛ اما هرچه هست حماسه‌ای دینی است که عناصر ملی و دینی را با هم درآمیخته است (سلطانی گردفرامرزی، 1372: 66‑67).

شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) با 23123 بیت، بلندترین منظومة چاپ‌شده بعد از شاهنامة فردوسی است. در این منظومه، سلیمان نبی فرستاده‌ای به نام زرّین‌قبا را در زمان پادشاهی کیخسرو به دربار ایران روانه می‌کند و از او می‌خواهد تا شاه و پهلوانان ایرانی را به دین خدا دعوت کند. زرّین‌قبا که پهلوانی رویین‌تن است به همراه لشگری از جن و پری به ایران می‌آید و تعدادی از پهلوانان ایرانی را به بند می‌کشد. کیخسرو در هندوستان است و از رستم یاری می‌طلبد؛ او به‌شتاب خود را به ایران و سپس به دربار سلیمان نبی ^(ع) می‌رساند. رستم در دربار سلیمان ^(ع) به پرسش‌های دینی پاسخ می‌دهد و رضایت حضرت سلیمان ^(ع) را جلب می‌کند. پیامبر خدا، رستم را مأمورِ به بند کشیدن عفریت‌دیو می‌کند که در کوه قاف است. رستم در ابتدا در طلسمِ عفریت‌دیو گرفتار می‌شود؛ ولی سرانجام خود را می‌رهاند و او را به بند می‌کشد و به نزد سلیمان ^(ع) می‌آورد. هم‌زمان با نبرد رستم با دیوانِ کوه قاف، در ایران نیز هفت لشکر، از هند و چین گرفته تا مازندران و روم، به نبرد با لشگر ایران و تعدادی از نوادگان رستم می‌پردازند. در پایان منظومه، رستم که از نزد سلیمان نبی ^(ع) آمده است، بر انیرانیان شکست سختی وارد می‌کند و سرانجام، زرّین‌قبا را ـ که نوة او و پسر جهانگیر است ـ مغلوب می‌کند و پایان داستان به صلح و آشتی می‌انجامد.

منظومة شاهنامة اسدی در نسخ خطی به نام‌های شاهنامة حکیم اسدی، داستان‌های رستم و سلیمان، گرشاسب‌نامه و کریمان‌نامه و رستم‌نامه، زرّین‌قبای هفت لشکر و زرّین‌قبای حکیم اسدی طوسی آمده است؛ ولی مصحح منظومه، به استناد ذکر نام زرّین‌قبا در سرآغاز و ترقبة نسخة خطی دومِ کتابخانة مجلس از این کتاب و نیز به‌نوعی، محوریّت زرّین‌قبا در این منظومه، عنوان زرّین‌قبانامه را برای آن پیشنهاد داده است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، مقدمة مصحح: 39). نام و نشانی از شاعر در متن منظومه نیست؛ ولی در نسخة کتابخانة ملی و در دست‌نویس دوم کتابخانة مجلس، نام شاعر «اسدی» ذکر شده است «که با توجه به زبان متأخر این متن نسبت‌به زبان عصر اسدی طوسی، انتساب متن به اسدی طوسی قطعاً غلط است» (قائمی، 1391: 118).

منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، در سال‌های اخیر به‌همّت دکتر سجاد آیدنلو، پژوهشگر پُرکار و نکته‌سنجِ ادبیات حماسی، تصحیح و تعلیق شده است. تصحیح چنین منظومة بلندی با بیش از بیست و سه هزار بیت، کاری دشوار و طاقت‌فرساست که به نظر نگارنده، آیدانلو با احیا و معرفی آن، کاری ستودنی و بسیار باارزش ارائه داده است. آیدنلو مقدمه‌ای مفصل بر زرّین‌قبانامه نوشته است؛ به‌گونه‌ای که در این مقدمة 176 صفحه‌ای به مواردی مانند نام منظومه، سراینده و زمان نظم منظومه، موضوع زرّین‌قبانامه، کیفیت نظم، برخی ویژگی‌های سبکی مانند نکات زبانی، مسائل دستوری، بلاغت، نکات موضوعی یا اندیشگی، نکات داستانی و الگوگیری از داستان‌های دیگر پرداخته است.

آیدنلو در تصحیح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) از سه نسخة خطی زیر بهره برده است:

1)        نسخة کتابخانة ملی ایران به شمارة 1609 که اساس تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) بوده و با نشانة اختصاری «ک» مشخص شده است. این نسخه را کاتبی به نام محمدباقر قزوینی به تاریخ پنجم شوال 1271 ق. در شهر لاهیجان کتابت کرده است؛

2)        نسخة اول کتابخانة مجلس که به شمارة 1170 ثبت شده است. این نسخه در تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) با نشانة اختصاری «م» مشخص شده است؛

3)        دست‌نویس دوم کتابخانة مجلس با نشانة اختصاری «م ا» و به شمارة 13581.

نسخة کتابخانة ملی با نام اختصاری «ک»، از دو نسخة دیگر قدیمی‌تر و معتبرتر است؛ ازاین‌رو، اساس کار تصحیح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) قرار گرفته؛ البته مصحح از دو نسخة دیگر نیز استفاده کرده است.

1ـ1 پیشینة پژوهش

پیشتر دربارة شاهنامة اسدی، پژوهش‌هایی صورت گرفته است؛ ازجمله: برای نخستین‌بار، سلطانی گردفرامرزی در کتاب سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، در بخش سیمرغِ چاره‌گر، به معرفی اجمالی شاهنامة اسدی پرداخته و به نسخه‌ای بی‌نام از آن اشاره کرده است (سلطانی گردفرامرزی، 1372: 66‑67). سجاد آیدنلو، مصحح شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) نیز سه مقاله با عنوان‌های «برخی نکات و بن‌مایه‌های داستان منظوم پهلوانی عامیانة زرّین‌قبانامه» (1392 الف: 1‑40)، «چند واژة نادر و نویافته در منظومة پهلوانی زرّین‌قبانامه» (1392 ب: 21‑38) و «زرّین‌قبانامه، منظومة پهلوانی ناشناخته» (1393: 7‑38) دربارة این اثر نوشته که البته این سه مقاله را برای مقدمة منظومة زرّین‌قبانامه استفاده کرده است.

یکی از پرکارترین پژوهشگران در حوزة شاهنامة اسدی، فرزاد قائمی است که نخستین مقالة خود را در این زمینه با عنوان «معرفی انتقادی، متن‌شناسی و نقد متنی حماسة ناشناختة شاهنامة اسدی» (1391: 105‑131) پیش از چاپ منظومة تصحیح سجاد آیدنلو به رشتة تحریر درآورده و در آن، به بررسی و توضیح نسخة دست‌نویس این منظومه پرداخته است. او در قسمت‌هایی از مقالة «بررسی متن‌شناختی جایگاه سلیمان ^(ع) در روند تکوین حماسه‌های ایرانی» اشاراتی به جایگاه حضرت سلیمان در منظومة شاهنامة اسدی داشته (1394: 117‑136). او در مقالة «بررسی سنت‌های قصه‌خوانی ـ نقالی و ساختار روایی «دایره‌ای» در حماسه‌های شفاهی بنیاد (بر مبنای مطالعه تطبیقی و موردی سنت‌های نمایشی و ادبی)» بخش‌هایی را به ساختار روایی این منظومه اختصاص داده است (1395: 101‑132). فرزاد قائمی همچنین در مقالة «تبلور ادبی عرفان اشراقی در ادبیات شفاهی شیعه پیشاصفوی (مطالعة موردی شاهنامة اسدی)» متن منظومة شاهنامة اسدی را ازنظر ایدئولوژی تصوف و تشیع بررسی کرده است (1398: 105‑125)؛ همچنین در مقالة انگلیسی « When Literature and Religion Intertwine: Rostam as a Pre-Historic Iranian Hero or the Shi’itic Missionary» به تأثیرات ایدئولوژیک مذهب رسمی شیعه در شکل‌گیری شخصیت رستم ـ قهرمانی ملی و مذهبی که قهرمانی را با عرفان و دین اسلام را با دین زرتشتی درهم می‌آمیزد ـ در منظومة شاهنامة اسدی پرداخته است (2019: 242‑261). او در مقالة «متن‌شناسی انتقادی (نقد متنی) نسخ یکی از نظیره‌های شاهنامة فردوسی (شاهنامة اسدی) و ارائة الگوی عملی جدیدی برای ارزیابی کیفی ـ کمّی نسخ یک متن به یاری مطالعة موردی» ـ ارائه‌شده در همایش «شاهنامه پس از شاهنامه» ـ به طرح عملی یکی از نظریات مهم نقد متنی (دوازده قانون بنیادین آلند) در نقد متنی شاهنامة اسدی پرداخته و اصالت روش التقاطی ـ انتقادی را با الگوی ترجیح سلسله‌مراتبی برای ویرایش این متن نشان می‌دهد (1395: 426‑445).

از بین مقالات و آثار نگارش‌یافته دربارة شاهنامة اسدی، تنها در مقالة کامران ارژنگی با عنوان «چو زرین قبایش بخوانی رواست؟ نقد و بررسی زرین‌قبانامه (منظومة حماسی شاهنامة اسدی)» به نقد تصحیح منظومة زرین‌قبانامه به‌کوشش سجاد آیدنلو پرداخته شده است (1397: 111‑124). این اثر، نکات مهمی را دربارة تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرین‌قبانامه) مطرح کرده است؛ ولی با توجه به دلایل زیر، نگارنده‌ ضروری دید تا این مقاله را با عنوان «پیشنهادهایی دربارة تصحیح منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)» به رشتة تحریر درآورد:

الف) مقالة یادشده به همة ابیاتی که به تصحیح دوباره نیاز دارد، نپرداخته و تنها گلچینی از آنها را ارائه کرده است؛

ب) بسیاری از مواردی که در ذیل «پیشنهادی برای تصحیح متن کتاب» آمده است، فقط اشتباهات چاپی است و این امر باعث شده است تا چنین اشتباهات چاپی‌ای جزو تصحیح نادرست ابیات به شمار آید؛

ج) در این مقاله به موضوع «شرح و تعلیق واژگان و ابیات» و ضرورت بازنگری در برخی از آنها پرداخته نشده است؛

د) به غلط‌های ویرایشی و سجاوندی و ضرورتِ پرداختن به آن اشاره نشده است؛

ه) در بخش سرنویس‌ها، فقط به جابه‌جایی دوازده سرنویس اشاره شده است؛ درحالی‌که حدود پنجاه سرنویس به اصلاح نیاز دارد.

گفتنی است نگارنده، به‌جز ذکر برخی غلط‌های چاپی، نکات یادشده در مقالة کامران ارژنگی را در این مقاله مطرح نکرده است و نکات ذکرشده در این مقاله برای نخستین‌بار است که بررسی می‌شود.

 

2ـ بحث و بررسی

یکی از جریانات مهم و البته ضروری در چند دهة اخیر، تصحیح متون حماسی منظوم و منثوری است که جزو میراث ادب حماسی به شمار می‌آیند. منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) نیز ازجملة همین متون حماسی است که می‌تواند برای منبع درسیِ «متون حماسی پارسی» و «تحقیق در نسخه‌ها و تصحیحات متون حماسی» در مقطع دکتری ادبیات حماسی تدریس ‌شود. چنین منابعی به تصحیحی دقیق و کامل نیاز دارند؛ بنابراین نویسندة این مقاله با توجه به روش تصحیح علمی ـ انتقادی، پیشنهادهایی را در ادامه ارائه می‌کند تا مصحح محترم در صورت لزوم در چاپ دوم، به آنها توجه داشته باشد.

2ـ1 زمان سرایش منظومه

همانگونه که در مقدمة مصحح بر منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) آمده است، «چون نام و هویّت سرایندة زرّین‌قبانامه دانسته نیست و برخلاف شاهنامه و منظومه‌هایی نظیر گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه و کوش‌نامه هیچ اشاره‌ای نیز به ممدوح یا مهتران عصر در آن وجود ندارد، تعیین قطعی زمان نظم آن ممکن نیست» (زرّین‌قبانامه، 1393: 43). با توجه به این توضیحات، مصحح محترم بنابر استفادة شاعر از چندین واژه مانند «بابا»، «عرضه»، «نوچه»، و «یابو»، آمدن ساقی‌نامه در منظومه، استفادة شاعر از بیتی از سام‌نامه و نیز اشاره به داستان زنده‌ماندن کیخسرو تا آخرالزمان و کمربستن نزد حضرت مهدی ^(عج) نتیجه می‌گیرد که زمان نظم منظومه مربوط به عهد صفویه و احتمالاً قرن دهم هجری است (همان: 6‑43 و 170). به نظر می‌رسد به استناد دلایل یادشده نمی‌توان به‌طور قطع، زمانِ سرایش شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) را در بازة عصر صفوی و حتی دقیق‌تر، در قرن دهم دانست؛ زیرا همة ویژگی‌هایی که مصحح محترم برشمرده‌اند، بدون استثنا در اشعار عصر افشاریه، زندیه و اوایل قاجاریه نیز دیده می‌شود.

قائمی، برخلاف عقیدة آیدنلو، به استناد مصرع «به روز جوانی به عمر دراز» در نسخة خطی این کتاب در کتابخانة مجلس که زیر آن خط کشیده شده است، نتیجه می‌گیرد که این مصرع، ماده‌تاریخ زمان سرایش منظومه است؛ یعنی سال 809 ق. که ابتدای قرن نهم می‌شود.

به عقیدة نگارنده، با توجه به اینکه احتمالاً بازة زمان سرایش شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) از اوایل قرن نهم تا اوایل سلطنت قاجاریه است، بهتر است در تعیین دقیق زمان سرایش این منظومه در قرن دهم بازنگری شود.

2ـ2 اصلاح سرنویس‌ها و جایگذاری دقیق آنها

در نسخة چاپ‌شدة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، تقریباً بیشتر سرنویس‌ها در جای اصلی خود قرار ندارند و همین امر موجب سردرگمی خوانندگان می‌شود؛ ازاین‌رو لازم است که هریک از سرنویس‌ها اصلاح و در جای اصلی خود قرار گیرند.

 

جدول شمارة 1: توضیح سرنویس‌ها

 

2ـ3 ضبط صحیح ابیات

در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه‌) به‌تصحیح آیدنلو، با ابیاتی روبه‌رو هستیم که ظاهراً به‌درستی ضبط و تصحیح نشده است و باید در تصحیح آنها بازنگری شود. نگارنده در ادامه به تعدادی از آنها می‌پردازد و وجه صحیحشان را پیشنهاد می‌دهد:

با توجه به نسخة «م»، «آرد» صحیح است؛ زیرا با توجه به معنا و بافت بیت، کیخسرو منتظر است تا چرخ چه تقدیری برایش رقم بزند.

***

با توجه به واژة «چو» در مصرع اول که جمله را شرطی می‌کند، مصرعِ اولِ بیت دومِ یادشده در متن، به‌صورت جمله‌ای حالیه آمده است که صحیح نیست و باید این مصرع، جواب شرط باشد؛ پس نسخه‌بدل «م» و «م ا» صحیح‌تر به نظر می‌رسد: «نشست از برِ تخت بر سر کلاه».

***

بیت، سؤالی است که گودرز با نامه از زرّین‌قبا می‌پرسد. به نظر می‌رسد مصرع اول، انتخاب‌شده از نسخة «ک» و «م ا»، صحیح نباشد؛ زیرا گودرز می‌داند که زرّین‌قبا، با رای سلیمان ^(ع) به رزم ایرانیان آمده است و در دو بیت بعد اشاره می‌کند که:

با توجه به این توضیحات، نسخه‌بدل «م» صحیح است:

در این بیت، «کمین‌برگشودن» (نسخه‌بدل م ا) صحیح است، نه «کمین‌کردن»؛ زیرا در دو بیت قبل‌تر، بیژن سرِ راه بر پری می‌بندد (راه او را می‌بندد) و سپس در این بیت، کمین بر او می‌گشاید (بر او حمله می‌کند) تا از جانش دودِ تیره برآرد. درحقیقت، بعد از بستن راه بر کسی، بر او کمین می‌گشایند و حمله می‌کنند، نه اینکه بر او کمین کنند.

***

از آنجا که در بیت 470، بیژن به زرّین‌قبا می‌گوید: «نژاد از که کاری (؟) (شاید: داری) تو ای بدگهر؟»، ازاین‌رو، صحیح به نظر نمی‌رسد که در بیت 473 بگوید: «تو را هم بدانم نژاد و گهر». شاید این بیت در اصل اینگونه بوده است: «تو را من ندانم نژاد و گهر» (تصحیح قیاسی).

***

«نگویی همی» از نسخة «م» و «م ا» انتخاب شده است؛ درحالی‌که نسخة اساس (ک)، «همی ناوری» است که با توجه به معنای صحیح آن، می‌تواند در متن بیاید و «نگویی همی» به پی‌نویس برده شود.

***

نسخة «ک» اساسِ تصحیح است؛ ازاین‌رو واژة «گاه» که از نسخة «م» انتخاب شده است، ازنظر معنایی و سبکی، هیچ‌گونه برتری‌ای به «کاید» موجود در نسخة «ک» ندارد. پس بهتر است «کاید» در متن آورده شود و «گاه» به پی‌نویس برده شود.

***

با توجه به معنا و بافت داستان، «من» موجود در نسخة «م» و «م ا» صحیح است.

***

هیچ شاهی به همراه رستم در این جنگ نیست؛ بنابراین به نظر می‌رسد «شاهو» صحیح باشد؛ زیرا این پهلوان از ابتدای جنگ، همراه رستم است.

***

در ابیات بالا، حضرت سلیمان ^(ع) که در سرزمین چین است به باد دستور می‌دهد تا لاقیس دختر طغرایِ چینی را به بیت‌المقدس ببرد. در زبان فارسی وقتی فردی به فرد دیگری می‌گوید که کسی یا چیزی را به فلان‌جا «بیاورد»، درحقیقت خودِ آن فرد باید در آنجا باشد؛ مثلاً در جملة «علی به حسن گفت که محمد را به تهران بیاورد»، باید علی خود، در تهران باشد؛ ولی اگر علی در تهران نباشد، گفته می‌شود «علی به حسن گفت محمد را به تهران ببرد» یا «علی به حسن گفت محمد را در تهران بگذارد». در این بیت نیز نسخة اساس (ک)، صحیح است که از فعل «گذاردن» به معنی «نهادن» استفاده شده است: «به بیت‌المقدس که بگذاردش»؛ و استفاده از فعل «آوردن» ناصحیح است.

***

با توجه به معنای ابیات، صحبت از آمدن خورشید به برج اسد (یعنی فرارسیدن مرداد ماه) نیست؛ بلکه سخن از سوارشدن خورشید بر اسب آسمان با سنان زرّین و یورش بر لشکر شب است؛ پس نسخة «م ا» صحیح است: «نشست از برِ خنگ سبز سپهر».

***

در نسخة اساس (ک)، «کتف» آمده و حتی در دو بیت بعدتر نیز واژة «کتف» آمده است؛ ولی مصحح در این بیت به‌جای «کتف» از «کفت» استفاده کرده است و نسخه‌بدل را بر نسخة اساس مرجح دانسته است؛ احتمالاً با این استدلال که «ضبط دشوارتر، برتر است» (آیدنلو، 1397: 4). این درحالی است که همیشه اینگونه نیست (به‌ویژه در این بیت)؛ زیرا مثلاً در دو بیت بعدتر هم شاعر باید از «کفت» استفاده می‌کرد؛ ولی از واژة «کتف» بهره برده است.

***

رستم در برابر لشکر دیوان درمانده است؛ ازاین‌رو به یاری پاک یزدان چشم دارد؛ پس «داوری» در مصرع دوم معنای درستی ندارد. احتمالاً «یاوری» بوده که نسخه‌نویسان آن را تحریف کرده‌اند.

***

مصحح محترم در مقدمة کتاب نوشته‌اند: «تا جایی که نگارنده بررسی کرده است، «سارنج» به معنای نوعی رزم‌افزار در فرهنگ‌ها و متون نیست و این معنای واژه، فعلاً منحصر به یگانه کاربرد آن در زرّین‌قبانامه است» (زرّین‌قبانامه، 1393، مقدمة مصحح: 75).

با بررسی دقیق طومارهای متاخّر نقالی، ازجمله مشکین‌نامه و زریری‌نامه، موسوم به شاهنامة نقالان، می‌بینیم که واژة سارنج، واژه‌ای کم‌کاربرد نیست و حتی بارها در این طومارها رزم‌افزاری در دست پهلوانان یا دیوان است و ازاین‌رو منحصر به یگانه کاربرد آن در زرّین‌قبا نیست (برای نمونه رک. مشکین‌نامه، 1386: 60 و شاهنامة نقالان، 1396: 689، 1037، 1655، 2119). مرشد عباس زریری در تشریح حربة سارنج می‌نویسد: «دستة سارنج، میلی از فولاد و طول آن، به‌قدر عصایی است که در دست می‌گیرند و سر آن میل، کاسة بزرگی از فولاد و لب کاسه، دور تا به دور، یک ردیف سوراخ و در هر سوراخ، حلقه‌ای و در هر حلقه، یک قطعه زنجیر و بر سر هر زنجیری، یک عدد گوی مفرغ است. زنجیرها کوتاه و بلند و گوی‌ها، کوچک و بزرگ است...» (همان: 2164).

این رزم‌افزار در فرهنگ‌‌لغت‌ها و متون متقدّم نیامده و فقط در طومارهای نقالی متأخر از آن یاد شده است؛ به عقیدة نگارنده، علت این امر آن است که احتمالاً واژة «سارنج» محرّفِ «ساریخ»، نوعی سلاح چوبی است که بر سر آن چند زنجیر کوتاه تعبیه کرده‌اند و بر سر هر زنجیر، گویی از فولاد نصب می‌کنند (خلف تبریزی، 1393: 1070؛ محمد پادشاه، 1363: 2298 ذیل ساریخ). واژة ساریخ بارها به همین معنا در منظومة سام‌نامه نیز استفاده شده است (رک. سام‌نامه، 1392: 571‑574 و 575 و 578). واژة «ساریخ» نیز شکلی دیگر از «سالیخ» است که به همان معنی در کتاب راحة‌الصدور به کار رفته است: «سراج‌الدین طیره شد، گرزی براند تا بر سر سرهنگ زند؛ او هم جان را به سالیخ دفع کرد. سالیخ شکسته شد ملاطف‌ها بیرون افتاد» (راوندی، 1386: 349).

***

براساس نسخه بدلِ «م» در مصرع اول و نسخة اساس «ک» در مصرع دوم، بیت به این شکل صحیح است:

زیرا براساس داستان، رستم برای نجات اسبش به‌سوی قلّة چهارم می‌رود نه به‌سمت قلّة هفتم. در بیت 4382 نیز آمده است که قلعه در قلّة چهارم است و در بیت 4398 می‌گوید که اسب رستم در آن دژ است.

***

«خدیو» با «بلا» هم‌قافیه نیستند. «خدیو» احتمالاً محرّفِ «خدا» بوده است.

***

در نسخة اساس (ک)، «شاه» آمده است که باید به‌جای «شیر» در متن آورده شود. شاه در اینجا معنای استعاریِ «برتر و مقدّم» را دارد (رک. دهخدا، 1377: ذیل شاه). مصحح ظاهراً شاه را به معنی حقیقی پادشاه دانسته؛ به همین دلیل از نسخه‌بدلِ «شیر» به‌جای «شاه» استفاده کرده است؛ این درحالی است که «شاه» در اینجا معنای استعاری دارد، نه حقیقی؛ مانند واژه‌های شاه‌دزد، شاه‌کلید و... .

***

ضبط هر سه نسخه اینگونه است؛ ولی با توجه به اینکه انکوس جادو (مادرِ قهرش دیو)، در کوه قاف و درحال نبرد با رستم است و در این جنگ (نبرد هفت لشکر) حضور ندارد و همچنین تنها ساحرة موجود در نبرد هفت لشکر، براقیس جادوست، ازاین‌رو مصرع اول اینگونه تصحیح قیاسی شود: «که ناگه براقیس جادو رسید...».

***

در هیچ‌جای شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) سخن از هفت قلعه نیست؛ بلکه از هفت قُلّة کوه قاف سخن به میان آمده است که دیوان در آنجا سکونت دارند (برای نمونه رک. ابیات 2581 و 10353)؛ پس «قلعه» به «قلّه» تصحیح قیاسی شود.

***

«پیل را» موجود در نسخة اساس (ک) صحیح نیست؛ زیرا در چند بیت قبل‌تر (بیت 7063) شمیلاس، در نبرد با زال بر اسب سوار است نه بر پیل؛ پس نسخة «م» و «م ا» با واژة «بارگی» صحیح است.

***

منظور از خادم خاص در اینجا، خادمِ خاصِ مهرناز (دختر خاقان چین) است که پیغام عاشقانة مهرناز را برای زرّین‌قبا آورده است. خادم خاص مهرناز، اگر پیغام‌آور جنگ و ستیز بود، عبارت «با داوری» صفت مناسبی برای او می‌توانست باشد؛ ولی چون او پیغام‌آور دوستی و عشق است، «باداوری» صفت نامناسبی است و براساس نسخة «م» صفت «بی‌داوری» صحیح است.

***

واژة «داوری» که براساس نسخة «ک» و «م» در متن آمده، نادرست است و نسخة «م»، یعنی «یاوری» صحیح است؛ زیرا سرخاب دیو به سیمرغ می‌گوید: «از صخره دیو نمی‌ترسی که دشمنش (یعنی رستم) را یاوری دهی؟».

***

«پا و پر» به معنای تاب، طاقت، قدرت و توانایی و نیروست. در این بیت با توجه به ابیات پس‌و‌پیش، سخن از بزرگی و بی‌کرانگی دریای اخضر است؛ بنابراین به نظر می‌رسد ضبط صحیح، «پا و سر» باشد؛ یعنی از پا تا سر؛ اول و آخر. نمونه:

اگر ضبط صحیح نسخه، «پا و سر» باشد، معنی ابیات اینگونه می‌شود: هرگز کسی از بحر اخضر گذر نکرده است و هیچ‌کس، اول و آخر آن دریا را نمی‌داند (به‌قدری گسترده است که کسی ابتدا و انتهای آن را نمی‌داند).

***

«را» به «از» تصحیح قیاسی شود؛ زیرا با توجه به متن که «را» است، معنی اینگونه می‌شود: رستم نامه‌ای را به نزد «جبّار شاه» می‌برد؛ که این معنی با توجه به سیاق داستان صحیح نیست؛ زیرا حاملِ نامه، بهرام است نه رستم و به همین دلیل «از» صحیح است و معنی بیت اینگونه می‌شود: [بهرام] نامه‌ای از رستم به نزد جبار شاه می‌برد.

***

جای این دو بیت باید عوض شود؛ زیرا کریمان [فاعل بیت] کاردِ رستم را که با آن، سر از تنِ ارژنگ جدا کرده بود، از بند بیرون می‌آورد و سر از تنِ ارچنگ (ارژنگ) جدا می‌کند.

***

ابرش به فتح «را» صحیح است.

***

زُهره مطرب فلک و سیاره‌ای منتسب به مغنیان و آوازخوانان و رقاصان است (رک. معین، 1391: ذیل زهره)؛ ازاین‌رو، اینکه دهرة نهصد منی مهراسِ عادی، دل زُهره از هم بدرد، معنای درستی ندارد. اگر مثلاً به‌جای زُهره، بهرام (جنگجوی فلک) بود، معنای بیت صحیح می‌شد. به عقیدة نگارنده، نسخة «م» با واژه‌های «دل و زَهره» صحیح است؛ زیرا دل و زَهره مجاز از جرأت و جسارت است و شاعر می‌گوید: دهرة نهصد منیِ مَهراس، جرأت و جسارت انسان را از هم می‌درد. شاعر در بیت بعد نیز از ترکیب «دهرة دل شکر» استفاده کرده است.

***

«گاویش» به معنیِ ظرف دوغ و شیر است و در اینجا با توجه به داستان، معنای صحیحی ندارد. لازم است «گاویش» به «گامیش» تصحیح قیاسی شود. گامیش مخفف گاومیش است و بارها به این صورت در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) آمده است؛ ازجمله در بیت 9017.

***

«جهان‌بخش جنگی نهنگ» نادرست است؛ زیرا «جنگی نهنگ»، صفت جهان‌بخش(پورِ رستم) نیست؛ بلکه منظور از جنگی نهنگ، «نهنگ دژم»، پورِ ارژنگ‌دیو است که در این بخش از داستان، با جهان‌بخش به رزم و نبرد می‌پردازد؛ پس مصرع اول اینگونه تصحیح قیاسی شود: «کنون از جهان‌بخش و جنگی نهنگ».

***

با توجه به قافیة مصرع دوم، نسخة «م» که «سر» است در متن آورده شود؛ زیرا «چهر» با «پرخاشخر» هم‌قافیه نیست. در سنت ادب حماسی، بارها از عبارت «سر زیر سپر نهان‌کردن» استفاده شده است، نه «چهره زیر سپر نهان‌کردن».

***

مصحح محترم در مصرع دوم، سرخیِ بر و گردن و ساعد یار را باج‌ستان و برتر از یاقوت سرخ دانسته است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1344)؛ این درحالی است که چنین معنایی از بیت برداشت نمی‌شود؛ زیرا در مصرع اول آشکارا سپیدیِ بر و گردن و ساعد یار به عاج (که سپید است نه قرمز) تشبیه شده است. به نظر می‌رسد به‌جایِ یاقوت رمّان، «آهوی چینی» موجود در نسخة «م» و «م ا»، صحیح باشد؛ زیرا در مصرع اول سخن از سرخی بر و گردن یار نیست. با توجه به «آهوی چینی» معنی بیت اینگونه می‌شود: بر و گردن و ساعد او مانند عاج، سپید است و [در زیبایی و خوش‌خط‌و‌خالی] مانند آهوی چین است. قاآنی نیز در غزلی، خوش‌خط‌و‌خالی و زیبایی یار را به آهوی چین تشبیه کرده است:

«از» که در نسخة اساس (ک) آمده، صحیح است و باید در متن آورده شود؛ زیرا یکی از ویژگی‌های سبکی شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه)، استفادة حرف اضافه در معانی متنوع و متفاوت است. از آن جمله، در این منظومه بارها «از» به معنای «در» به کار رفته است (برای نمونه رک. ابیات 16324، 17102، 17519، 17475، 17977).

***

نسخة اساس (ک)، «وارو» است که ریختِ کوتاه‌شدة «وارون» است؛ ازاین‌رو می‌توان «وارو» را به متن آورد و «وارون» را به پی‌نویس برد.

***

رستم، گرشاسب را در خواب می‌بیند و گرشاسب خود را به او معرفی می‌کند؛ بنابراین، چون مخاطب گرشاسب، رستم است، به نظر می‌رسد «ای» صحیح باشد، نه «این»؛ زیرا منظور از «پهلو نامدار»، «رستم دستان» است که گرشاسب او را خطاب قرار داده است.

***

در بعضی از لهجه‌ها ازجمله لری و کردی، عامیانة «خیابان» (خیابون) را «خیاوو» یا «خیاون» تلفظ می‌کنند؛ یعنی «ب» به «و» بدل می‌شود. «خیاوان» شکلی دیگر از «خیابان» است و شاید در گویش شاعر رواج داشته است؛ بهتر است این کلمه که در نسخة اساس (ک) آمده است، در متن ذکر شود.

***

نسخة اساس (ک)، «بر» است. یکی از معانی «بر» در شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) و متون کهن پارسی «از» است (رک. خطیب رهبر، 1367: 214 و زرّین‌قبانامه، 1393: بیت 17866)؛ ازاین‌رو شایسته است در متن آورده شود.

***

هماوردِ جوانِ نقابدار در این داستان، «شمیلاس»، پسرِ رستمِ یک‌دست است نه «هزبر بلا»؛ بنابراین احتمالاً این بیت اینگونه بوده است: «شمیلاس چون نعره‌ی او شنید».

2ـ4 غلط‌های چاپی

یکی از مهم‌ترین مواردی که باید در چاپ‌های بعدی زرین‌قبانامه به آن توجه شود، زدودن اشتباهات فراوان تایپی و چاپی است. در جدول زیر تنها به تعدادی از این غلط‌ها اشاره می‌شود.

 

جدول شمارة 2: برخی از اشتباه‌های چاپی

 

2ـ5 تفسیر و توضیح واژگان و ابیات

در تعلیقاتِ منظومة زرین‌قبانامه، گاهی معانی‌ای از واژگان و ابیات ارائه شده است که به‌ عقیدة نگارنده، به بازنگری نیاز دارد. در زیر به تعدادی از آنها اشاره و معنای صحیح‌ ارائه می‌‌شود:

مصحح محترم، «دندان» را به سکونِ «نونِ» دوم خوانده است؛ ازاین‌رو تصور کرده است که وزن سکته دارد و در توضیحات نوشته است: «گاز به دندان آمدن: دچار درد و درماندگی شدن» (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1297).

به عقیدة نگارنده، خوانش صحیح بیت اینگونه است که «دندان» به کسرِ «نونِ» دوم خوانده شود: «دندانِ گاز» و مراد از «دندان گاز»، همان «دهانِ گاز» است:

با توجه به این توضیحات، در دهان یا دندانِ گاز قرارگرفتن، کنایه از در سختی و تنگی افتادن است. حافظ نیز در این باره می‌گوید:

مصحح، در تعلیقات «نشان کسی را بر آب جستن» را کنایه از جست‌وجوی بسیار کردن دانسته است. این معنی به نظر نادرست می‌رسد. به عقیدة نگارنده، «نشان کسی را بر آب جستن» کنایه از بی‌خبری و بی‌اطلاعی از کسی است؛ زیرا ردّ و نشان پای کسی بر آب نمی‌ماند، به همین دلیل نمی‌توانند نشانی از او بجویند و درنتیجه، از او بی‌اطلاع خواهند بود.

محتوای داستان نیز معنای پیشنهادی نگارنده را تأیید می‌کند؛ زیرا براساس داستان، جهان‌بخش (پسر فرامرز) پس از سالیان طولانی، از مغرب‌زمین به ایران و نزد فرامرز می‌آید و فرامرز دربارة او می‌گوید: نشانش اَبَر آب جویم همی؛ یعنی [سالیان طولانی است] که از او خبری ندارم.

***

مصحح، ترکیب «مهرخا» را ترکیبی برساخته دانسته و حدس زده است که احتمالاً به معنی کسی است که سخنان مهرآمیز می‌زند. به عقیدة نگارنده، با توجه به اینکه چنین ترکیبی معنای روشنی ندارد و استفاده از آن در ادب پارسی بی‌سابقه است، «مهرخا» شاید در اصل «مَه رُخا» بوده است که کاتبان به‌اشتباه آن را بر روی هم نوشته‌اند. «مه رخ» در این بیت، صفتِ مادرِ عفریت‌دیو است که برای پُرکردن وزن، به همراه الف اطلاق آمده است؛ همانگونه که قافیة مصرع دوم نیز از الفِ اطلاق بهره برده است.

***

آیدنلو در تعلیقات نوشته است: «با توجه به روند ابیات، «ز شادی»، ضبط درستی نیست؛ زیرا گلندام، از اینکه در اختیار بیژن قرار بگیرد، ناشاد است. وجه درست می‌تواند چنین باشد: بگفت و ز اندوه بارید آب» (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 549).

به عقیدة نگارنده، «ز شادی» به‌درستی ضبط شده است. با توجه به ابیات 7380 تا 7400، گلندام، عاشقِ دلخستة بیژن است و حتی به او می‌گوید:

او از وصال با بیژن «شادمان» است و اندوهی ندارد. اگر گلندام نزد مهرناز (دختر شاه چین) به بیژن ـ به‌سبب بی‌وفایی‌اش ـ اظهار بی‌علاقگی می‌کند، ظاهراً به این دلیل است که مهرناز و زرّین‌قبا به رابطة پنهانیِ او با بیژن شک نکنند؛ زیرا طبق داستان، گلندام برای اینکه بیژن راضی به وصلش شود، به پیشنهاد بیژن، دارویِ هوش‌بر در شراب مهرناز و زرّین‌قبا می‌ریزد و آنان به بند کشیده می‌شوند. پس می‌توان نتیجه گرفت که گفتار گلندام در بی‌میلی به وصال بیژن، سخنی از روی فریب است؛ درحالی‌که در اصل، ریختن اشک از روی شادی، واقعیت حالِ درونی اوست.

***

آیدنلو دو واژة «شیر» و «مار» را بر روی هم و به‌صورت «شیرمار» خوانده و حدس زده است که منظور، اژدها و اندام ترکیبی آن است که سرِ شیر و بدن مار دارد (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1324). این درحالی است که «شیر» و «مار» باید جدای از هم خوانده شود و هریک واژه‌ای مستقل هستند. «شیر» استعاره از «کریمان» است و منظور از «مار»، اژدهای دمانی است که کریمان با او نبرد می‌کند. معنی مصرع اینگونه می‌شود: بار دیگر، اژدها به‌سوی کریمان (شیر) روانه شد و هجوم آورد.

***

مصحح محترم در تعلیقات نوشته است: ازنظر دستوری یا باید در مصرع اول «نیارد»، «نیاورد» باشد و یا در مصراع دوم «بماندند» به «بمانند» تغییر یابد.

به نظر نگارنده ضبط بیت که در هر سه نسخه چنین آمده، صحیح است؛ زیرا «سراقه جادو» به شاه چین می‌گوید: به‌سوی ایرانیان لشکر بکش و همة دلیران را بکش. هیچ‌یک از ایرانیان نمی‌توانند روی سوی پیکار نهند؛ زیرا گُردان پیکار‌جوی ایران [به‌دلیل بارش برف] زمین‌گیر و درمانده شده‌اند. با توجه به این معنی، اشکال دستوری وجود ندارد و نیازی به تغییر کلمات نیست.

***

مصحح محترم، معنیِ «به تن» را به‌درستی درنیافته و حدس زده است که «ظاهراً در معنای سراسر و گسترده و عرصه به کار رفته است» (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1338).

در حدّ جست‌وجوی نگارنده، «به تن» در هیچ‌یک از متون ادبی در چنین معنایی به کار نرفته است. با اندکی تأمل می‌توان پی‌برد که حرف اضافة «به» در اینجا به معنای «از لحاظِ» و «از جهتِ» است و «به تن» ازنظر دستوری، قید تمیز است (دربارة قید تمیز رک. خیام‌پور، 1344: 92) و معنی بیت اینگونه می‌شود: تاکنون چنین چمنی ندیده‌ام؛ گویی که ازنظر تن و پیکر (بافت و ترکیب) مانند بهشت (سرسبزی بهشت) است.

***

آیدنلو «مُلک چین» را ناظر بر شکنج زلف یار دانسته است (زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1344) که به عقیدة نگارنده، معنای صحیحی نیست. با توجه به سنّت ادبی، حبش استعاره از زلف و خطِ سیاه یار است و مُلک چین که مردمانش سپیدپوست‌اند، استعاره از رخسار سپید یار است. پس بیت اینگونه معنی می‌دهد: زلف سیاه و خط یار بر عارض سپید او، مانند یورش حبشیانِ سیاه‌پوست به سرزمین چینیانِ سپیدپوست است.

***

مصحح محترم «بستن» را «تکیه‌دادن» معنی کرده است (رک. زرّین‌قبانامه، 1393، تعلیقات: 1352)؛ درحالی‌که چنین معنایی در متون ادبی، تا جایی که نگارنده تحقیق کرده است، سابقه ندارد.

به نظر می‌رسد مصحح محترم، بیت را به‌اشتباه خوانده است. در خوانش صحیح بیت، پس از «بسته» باید توقفی کرد (کاما گذاشت)؛ ازاین‌رو، دو جملة «سلح بسته» و «بر یال، گرز گران»، جملة حالیه است و معنی بیت اینگونه می‌شود: جهان‌بخش، ابلق دمان خود را از جای برانگیخت؛ درحالی‌که سلاح بر خود بسته و گرز گران را بر یالش تکیه داده بود.

2ـ6 ویرایش و سجاوندی ابیات

سجاوندی کاربرد نشانه‌هایی در متن است که خواندن و درنتیجه فهم مطلب را آسان و به رفع برخی ابهامات کمک می‌کند (خدایار و دیگران، 1392: 103). در تصحیح یک متن باید با کاربرد بهترین شکل از این قواعد خوانشی صحیح به خواننده ارائه شود. در تصحیح زرّین‌قبانامه، در بسیاری موارد، از قواعد سجاوندی استفاده نشده است و در ابیات استفاده‌شده نیز این نشانه‌ها گاهی به‌درستی اعمال نشده است؛ نمونه:

علامت سؤال در بیت بالا باید پس از «ای سوار» بیاید، نه «که‌ای»؛ زیرا علامت سؤال در پایان جملة سؤالی می‌آید و اگر مصرع دوم بیت را به نثر روان برگردانیم، اینگونه می‌شود: «به او گفت ای سوار، بگو که هستی (که‌ای)؟».

***

ابیات بالا، جملاتی پرسشی است؛ ازاین‌رو لازم است در پایان هر دو بیت از علامت سؤال (؟) استفاده شود.

***

بیتْ پرسشی است؛ ازاین‌رو در پایان هر دو مصرع باید از علامت سؤال استفاده شود.

***

با توجه به پرسشی‌بودن بیت، در پایان مصرع دوم باید علامت پرسش گذاشته شود.

***

در سرنویس صفحة 912 اینگونه آمده است: «گفتار در فروبردن اژدهای شهر فریلاس، دیو را». در این جمله، ویرگول در جای درستی به کار نرفته است و باید پس از واژة «شهر» گذاشته شود: «گفتار در فروبردن اژدهای شهر، فریلاس دیو را».

***

آوردن علامت پرسش پس از «که ای» صحیح نیست؛ زیرا بهرام، کریمان را می‌شناسد و بنابراین از هویّت او سؤال نمی‌کند؛ بلکه معنی جمله چنین است: «ای توای که کسی مانندت را در زمانه ندیده است».

تعداد ابیات بسیار زیادی در متن وجود دارد که باید برای خوانش درستشان از نشانه‌های سجاوندی استفاده کرد و یا در این تصحیح، از علامت‌های سجاوندی در آن ابیات به‌درستی استفاده نشده است؛ نگارنده برای نمونه به چند بیت بالا بسنده کرد.

 

3ـ نتیجه‌گیری

منظومة شاهنامة اسدی (زرّین‌قبانامه) که تا چندی پیش، ازجمله‌ متونِ کمتر‌شناخته‌شدة ادبیات حماسی به شمار می‌آمد، در سال 1393 به‌کوشش سجاد آیدنلو تصحیح و چاپ شد. در ضبط، تصحیح و تعلیق این منظومه، مواردی وجود دارد که نیازمند بازنگری است؛ ازاین‌رو نگارندة این مقاله، موارد زیر را برای بررسی و بازنگری پیشنهاد داد:

الف) در متن منظومه، بیشتر سرنویس‌ها جابه‌جا هستند؛ بنابراین لازم است همگی در جایِ اصلی خود قرار گیرند؛

ب) اصلاحِ غلط‌های فراوان چاپی که موجب خوانش نادرست متن شده است؛

ج) بازنگری در ضبط بعضی ابیات؛

د) بازنگری و اصلاحِ شرح و تعلیق بعضی واژگان و ابیات؛

هـ) ویراستاری و سجاوندی درست متن.

 

پی‌نوشت

1. نام این منظومه در دست‌نویس آن، شاهنامة اسدی است و زرین‌قبانامه عنوانی است که مصحح محترم برای آن برگزیده است؛ ازاین‌رو در این مقاله از عنوان اصلی این منظومه، یعنی شاهنامة اسدی استفاده می‌کنیم و عنوان زرین‌قبانامه را در پرانتز می‌آوریم.

تعداد مشاهده مقاله: 489

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 305