جستاری در عذرخواهی‌های سیاسی در ایران

1. مقدمه

چه بسیارند دلخوری‌ها و ناراحتی‌هایی که با یک عذرخواهی برطرف گشته و عداوت و کینه جای خود را به دوستی داده‌اند. عذرخواهی، برخلاف تشکر، تعریف و تمجید و شکایت کردن، کنش‌گفتاری است که پس از تخطی از هنجارهای اجتماعی نمود می‌یابد. از نظر هلمز[1] (1990:159) عذرخواهی کنش‌گفتاری است که خطاب به نیاز‌های وجهۀ B، برای جبران خطایی که A مسئولیت آن را به عهده گرفته است، ابراز می‌شود تا آرامش را بین A وB برقرار کند (A عذرخواه و B کسی است که رنجیده است). فریزر[2] (1981:262) عذرخواهی را «پذیرش مسئولیت برای کاری نادرست، و بیان پشیمانی برای آن» می‌داند. اولشتاین[3] (1989:156) هدف عذرخواهی را «فراهم آوردن حمایت برای شنونده»‌ای می‌داند که «واقعاً و یا بالقوه با عمل خطای X از سوی گوینده رنجیده است». داچمن[4] (2003:46) کنش‌گفتار‌ عذرخواهی را مشتمل بر چهار عنصر خطاکار، آزرده، خطا/تقصیر و جبران دانسته است. بلوم ـ کولکا و اولشتاین (1984) که بنیان نظری این پژوهش را می‌سازد، این کنش گفتار به ترتیب از پنج راهبرد ابزار منظورنما[5] (فعل‌های مبین عذرخواهی)، پذیرش مسئولیت، شرح/توضیحی بر دلیل انجام خطا، پیشنهاد جبران[6] و قول اجتناب از تکرار مجدد[7] آن تشکیل می‌شود. بسیاری از پژوهشگران[8] معتقدند راهبرد اول و دوم در اغلب عذرخواهی‌ها مشترک و سه مورد دیگر به موقعیت بستگی دارند. عذرخواهی‌های سیاسی نوعی عذرخواهی عمومی، یعنی عذرخواهی‌هایی که خطاب به عموم ابراز می‌شوند، است که برخی پژوهشگران ازجمله گیل[9] (2000)، تامپسون[10] (2007) و دی گریف[11] (2008) آن را عملی اخلاقی می‌نامند که پشیمانی صادقانه و اذعان به اشتباه را شرط پذیرش آن دانسته‌اند. اگرچه عذرخواهی سیاسی تاریخی طولانی دارد و دولت‌ها بایستی آن را به‌عنوان قدمی مهم برای شفای زخم‌هایی که به نام آنها ایجاد شده است، در نظر داشته باشند، رواج و گسترش آن بیشتر از سال 1945 و پس از پایان جنگ جهانی دوم آغاز شد. فراوانی عذرخواهی‌های سیاسی[12] در 25 سال گذشته به همراه افزایش تقاضا برای عذرخواهی‌های عمومی، به‌ویژه از سوی سیاستمداران، در دهۀ قبل در سراسرجهان افزایش زیادی داشته است و این باعث شده است که این دوره را «عصر عذرخواهی» (Brooks, 1999; Lakoff, 2000; Harris, et al. 2006; Gibney, et al. 2008; Lind, 2008; Sanz, 2012) بنامند. عذرخواهی سیاسی با نام‌های دیگری مانند عذرخواهی دولت،[13] عذرخواهی عمومی[14] و عذرخواهی آشتی‌جویانه[15] نیز شناخته می‌شود (Sanz, 2012: 12).

در این پژوهش، منظور از عذرخواهی‌های سیاسی، عذرخواهی‌های اعضای دولت و مدیران دولتی است و از این‌رو در چهار گروه سیاسی 1. رئیس‌جمهور، معاونان و سخنگویان او 2. وزرای مختلف، 3. استانداران، 4. فرمانداران قابل تقسیم است. پژوهش حاضر در نظر دارد با استفاده از الگوها و راهبرد‌‌های عذرخواهی به بررسی عذرخواهی‌های انعکاس‌یافتۀ آنها در رسانه‌های داخلی بپردازد و مشخص کند که آیا تفاوتی بین عذرخواهی‌های این گروه‌های سیاسی وجود دارد و با درنظر داشتن  این امر که از نظر بلوم‌ـ‌کولکا و اولشتاین (1984) دو راهبرد اول نشانه عذرخواهی صادقانه و راستین به‌نظر آید، آیا عذرخواهی‌های آنها صادقانه است. داده‌های پژوهش از 93 نمونه عذرخواهی تشکیل شده است. راهبردهای موجود در هر عذرخواهی براساس نمودشان شماره‌گذاری می‌شود و بر این اساس الگوهای عذرخواهی به دست می‌آید و سپس در جدولی کلی فراوانی و درصد هریک از این الگوها وارد می‌شود. این کار برای عذرخواهی‌های این چهار گروه سیاسی تکرار می‌شود، سپس فراوانی و درصد همۀ آنها در جدولی جداگانه وارد می‌شود. از آزمون آماری خی دو برای تحلیل داده‌ها استفاده می‌شود. در زمینۀ کنش‌گفتار عذرخواهی را به‌صورت موردی بررسی کرده‌اند؛ اما براساس آگاهی و جستجوی پژوهشگر این جستار هنوز پژوهشی در زمینۀ عذرخواهی‌های سیاسی در ایران صورت نگرفته است و اگرچه فریزر در سال 1981 پژوهش‌ در زمینۀ عذرخواهی عمومی در اروپا را در دوران «نوجوانی دردناک» (1981:70) آن توصیف کرده بود، در ایران چنین پژوهش‌‌هایی هنوز در دورۀ جنینی هستند. این پژوهش، که بررسی الگوها و صدق عذرخواهی سیاسی را بررسی می‌کند، تلاشی است تا راهگشای پژوهش‌های بعدی در زمینۀ عذرخواهی‌های سیاسی باشد.

2. پیشینۀ پژوهش

علی‌رغم وجود پژوهش‌های خوبی در زمنۀ کنش‌گفتار عذرخواهی در دودهۀ اخیر، بررسی عذرخواهی‌های عمومی به‌عنوان یک موضوع پژوهشی در قیاس با دیگر زمینه‌ها دیر آغاز شد. پژوهشگرانی مانند اولشتاین (1989)، گروبر[16] (1993)، بول^[17] و همکاران (1996)، تامپسون[18] (2000) و دی آیالا[19] (2001) با نگاهی به ملاحظات وجهه، عذرخواهی را برای جایگاه‌ اجتماعی عذرخواه و ابقا در عرصۀ اجتماعی حیاتی فرد ضروری تشخیص داده‌اند. بلینی^[20] و بنوا[21] (2001) و بنوا (1995) عذرخواهی را در برگرداندن وجهۀ رهبران سیاسی و سازمان‌های تجاری بااهمیت توصیف‌ کرده‌اند و لیند[22] (2008)، جیمز[23] (2008) و رِنر[24] (2010) از عذرخواهی به‌عنوان راهی برای برقراری آشتی مجدد در جامعه نام برده‌اند. لیند (2008) عذرخواهی دولت‌ها را به نیات خوب و تجلیل از خطاهای گذشته و یا سکوت در برابر آن را برابر با نیت بد دولت‌ها دانسته است. هریس^[25] و همکاران (2006) ویژگی‌های این نوع عذرخواهی را برشمرده‌اند. از نظر آنها یک عذرخواهی ایدئال عمومی، علاوه‌بر پذیرش آشکار مسئولیت، باید شامل ابزر منظورنما و فارغ از هر نوع بهانه و توجیهی باشد. آرویو[26] (2010) علاوه‌بر این ویژگی‌ها، عذرخواهی‌های سیاسی را فاقد درخواست بخشش می‌داند. ابادی[27] (1990)، بروکس[28] (1999)، لیبرسون^[29] و دیگران (2004)، هریس و دیگران (2006) فرایند این نوع عذرخواهی‌ها را بررسی کرده‌اند: شایعه‌ای عمومی در رسانه‌ها پخش می‌شود، در آن یک شخصیت عمومی به یک خطایی که قبلاً ناآشکار بوده است، متهم می‌شود، که ممکن است به ضرر یک نفر یا جمعیت زیادی باشد و سپس فرد برای حفظ وجهه و جایگاه خود مجبور به عذرخواهی می‌شود. تروسبورگ[30] (1995) و اوگیرمن[31] (2009) و لیچ[32] (2014) شرایط تحقق[33] (شرط گزاره‌ای، شرط مقدماتی، شرط صدق و شرط ضروری) کنش‌گفتار سرل[34] (1969) را برای اینکه عذرخواهی عمومی، کنش گفتاری راستین محسوب شود، ضروری می‌دانند.

پژوهش‌های بلوم-کولکا (1989) و شریعتی و چمنی (2010) ویژگی‌های عذرخواهی به‌عنوان یک کنش‌گفتار را بررسی کرده‌اند. شریعتی و چمنی (2010) در بررسی پیکره‌ای مشتمل بر 500 عذرخواهی دریافتند که درخواست بخشش (ببخشید)، مانند سایر زبان‌ها، رایج‌ترین راهبرد عذرخواهی در فارسی است. پژوهش‌های ایجمر[35] (1996)، بلوم ـ کولکا و اولشتاین (1984)، هالتگریوز[36] (1989)، هاوس[37] (1989)، هلمز (1990) و مییِر[38] (1992) دال بر فراوانی بیشتر «متأسفم ، عذرمی‌خوام ، ببخشید و غیره» است. برخی دیگر عذرخواهی و نمود آن را در زبان‌های مختلفی به‌صورت منفرد و یا به‌صورت مقایسه‌ای با زبان انگلیسی بررسی کرده‌اند: کوهن^[39] و اولشتاین (1981) و اولشتاین (1989)، مییر(1996)، گارسیا[40] (1989) و هاوس (1989) به‌ترتیب به مقایسۀ انگلیسی با عبری، اتریشی، اسپانیولی، آلمانی پرداخته‌اند. در فارسی می‌توان به شریعتی و چمنی (2010)، افقری (2007)، پژمان‌فرد (1382)، اسلامی راسخ (2004) و تجویدی (1378) اشاره کرد. برخی دیگر از پژوهش‌ها از جمله گونزالس[41] و دیگران (1990)، کودی[42] و مکلافلین[43] (1990)، داچمن (2003)، میلز[44] (2003)، فریزر (1981) و هلمز (1989) به بررسی عذرخواهی براساس جنسیت پرداخته‌اند و اغلب، به‌جز میلز (2003:213-214) و فریزر (1981) دریافته‌اند که زنان بیشتر از مردان عذرخواهی می‌کنند. اما همچنان که از بررسی پیشینه مشهود است، هیچ‌کدام از این پژوهش‌ها شناسایی الگوی راه‌برد‌‌های کلامی عذرخواهی عمومی (سیاسی) توسط سیاستمداران را مدنظر قرارنداده‌اند و نیز در ارتباط با جایگاه سیاسی فردعذرخواه انجام نشده‌اند؛ این پژوهش تلاشی است تا جای خالی بررسی عذرخواهی در گفتمان سیاسیون را تا حدی پر کند.

3. سیمای پژوهش

3-1. بنیان نظری پژوهش

براساس نظریۀ بلوم-کولکا و همکاران (1989:206-209)، عذرخواهی به‌عنوان یک کنشِ گفتاری متشکل از پنج راهبرد است که عبارت‌اند از:

 ابزار منظورنما: یک عذرخواهی از طریق ابزار منظورنما، عباراتی متداول مانند متأسف بودن، عذرخواهی کردن، پشیمان شدن، درخواست بخشش و غیره، به‌صورت مستقیم نمود می‌یابد. ابزار منظورنما به تنهایی نشان از پشیمانی از سوی گوینده به‌خاطر عمل X دارد و بنابراین، در راستای آرام‌کردن شنونده انجام می‌شود.

پذیرش مسئولیت: برای آرام‌کردن شنونده، گوینده اغلب مسئولیت انجام خطا/تقصیری را می‌پذیرد که به‌خاطر آن عذرخواهی می‌کند. پذیرش و تشخیص خطا اغلب وجهۀ گوینده را تهدید می‌کند و قصد آن آرام کردن شنونده است. این پذیرش می‌تواند پیوستاری باشد از شکسته‌نفسی بیش از حد تا عدم پذیرش مسئولیت. بنابراین، پذیرش مسئولیت از نظر شنونده می‌تواند عذرخواهی تلقی شود و سر باز زدن از مسئولیت به معنای انکار نیاز به عذرخواهی تفسیر شود.

توضیح یا شرح مبنی بر مُبرّا بودن از خطا: وقتی‌گوینده قصد دارد، خطا/ تقصیر را با نسبت دادن آن به عوامل بیرونی که بر آنها کنترلی ندارد و یا کنترل کمی دارد، توجیه کند، توضیح یا شرح موقعیت می‌تواند عملکرد عذرخواهی داشته باشد. این توضیح می‌تواند با خطا به‌طور مستقیم در ارتباط باشد یا به‌طور کلی شرایط را توصیف کند. به عبارتی دیگر، فرد با ارائه توضیحاتی مبراگر، خطای خود را به عواملی دیگر نسبت می‌دهد.

پیشنهاد جبران: گاهی می‌توان صدمه/ناراحتی که شنونده را تحت تأثیر قرارداده است، جبران کرد. در این موارد، گوینده خسارت یا ناراحتی را به شکلی خاص جبران می‌کند و شنونده آن را عذرخواهی قلمداد می‌کند.

قول ترک فعل خطا: خطاهایی وجود دارد که گوینده احساس می‌کند می‌بایست قول دهد در آینده آنها را مجدداً انجام ندهد. این هم اگرچه، به‌وضوح بیان می‌شود، به نوعی پذیرش مسئولیت است.  

آنها یک نمونه‌ عذرخواهی را ذکر می‌کنند که همۀ راهبردها را دربردارد: «متأسفم (ابزار منظورنما)، به اتوبوس نرسیدم (پذیرش مسئولیت) و ترافیک سنگینی هم بود (توضیح یا شرح)، بیا یک قرار دیگر بگذاریم (پیشنهاد جبران)، قول می‌دهم سر وقت بیام (قول ترک آن فعل)». بلوم‌ـ کولکا و اولشتاین (1984) دو حرکت اول را در صداقت و راستین بودن عذرخواهی اساسی ارزیابی می‌کنند و بقیه راهبردها را راهبردهای پشتیبان می‌نامند. برای مثال، وقتی که بر روی ژاکت کسی قهوه ریخته می‌شود و به او قولِ عدم تکرار این عمل داده شد، به نظر نمی‌رسد این عذرخواهی کارساز باشد؛ اما پیشنهاد جبران آن و اقدام فوری نسبت به تمیز کردن آن قابل قبول‌تر است و به فرونشاندن خشم قربانی بیشتر کمک می‌کند.

3-2. داده‌ها و روش پژوهش

از آنجا‌ که «عذرخواهی و دل‌جویی از مردم، در فرهنگ سیاسی ایران جایی ندارد»[45] (پایگاه خبری آفتاب، تاریخ دسترسی 14/11/99) و تعداد عذرخواهی‌های سیاسی بسیار کم است، داده‌های پژوهش مشتمل بر تمامی عذرخواهی‌هایی است که در وبگاه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه در دو دورۀ ریاست‌جمهوری آقای روحانی، یافت شدند، می باشد؛ ولی الزاماً محدود به آن نیست و عذرخواهی شخصیت‌ها در ادوار گذشته را نیز دربر می‌گیرد. برای یافتن عذرخواهی‌های هرگروه، در موتور جستجوگر گوگل عبارت «عذرخواهی+ یکی از چهارگروه»، برای مثال عذرخواهی رئیس جمهور، معاون رئیس جمهور، وزیر و غیره، جستجو شد. تعداد عذرخواهی‌های شناسایی‌شده یا داده‌های پژوهش مشتمل بر 94 نمونه عذرخواهی است که از این تعداد 20 نمونه عذرخواهی متعلق به مجموعه ریاست‌جمهوری است که علاوه‌بر ریاست‌جمهوری، معاونان و سخنگویان را نیز دربر می‌گیرد؛ 30 نمونه را وزرا رقم زده‌اند؛ 22 نمونه را استانداران بیان کرده‌اند و فرمانداران 21 نمونه عذرخواهی را ابراز کرده‌اند. داده‌های پژوهش (عذرخواهی‌های یافت‌شده) در ابتدا براساس شخصیت عذرخواهی‌کننده مرتب شدند؛ سپس، فراوانی هریک از الگوهای یک تا سه حرکتی و به‌همراه الگوهای زیرمجموعۀ آنها در میان گروه‌های مختلف سیاسی، در جدول‌هایی که به این منظور اختصاص داده شد، وارد شد؛ با توجه به نابرابری تعداد عذرخواهی‌ها و در راستای همسان‌سازی داده‌ها، درصد این عذرخواهی‌ها نیز در این جدول‌ها مرقوم‌ شد و برای هریک از این جدول‌ها، آزمون آماری خی ‌دو انجام پذیرفت. از آنجا که پذیرش مسئولیت در کنار عذرخواهی از نشانه‌های راستین بودن یک عذرخواهی قلمداد شده‌اند، در جدولی متفاوت، فراوانی الگوهای همراه با پذیرش مسئولیت و بدون آن مرقوم شد و براساس یافته‌های آن مورد تحلیل آماری قرار گرفت تا به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده شود.

4. توصیف و تحلیل داده‌ها

در این بخش عذرخواهی‌های یافت‌شدۀ شخصیت‌های سیاسی کشورمان براساس اینکه با یک تا سه حرکت صورت گرفته‌اند به سه دسته تقسیم شدند. الگوی دو حرکتی خود دارای زیرمجموعه‌ای شش الگویی و الگوی سه حرکتی شامل هشت الگو است. براساس این الگوها، داده‌های پژوهش، توصیف و از هرکدام مثالی ارائه می‌شود:

4-1. عذرخواهی با یک راه‌برد‌

عذرخواهی‌های یک حرکتی صرفاً مشتمل بر فعل عذرخواهی است و بدون همراهی راهبردهای دیگر صورت می‌گیرد. مثال:

 حسن روحانی: «اگر[46] مردم در زمینۀ سبد کالا به زحمتی افتادند، من به‌عنوان رئیس‌جمهور از آن‌ها عذرخواهی می‌کنم».[47]

وزیر امورخارجه: «از مردم ایران به‌شخصه ‌عذرخواهی می‌کنم بابت آسیب‌هایی که از تحریم‌ها دیده‌اند»[48].

تعداد عذرخواهی‌هایی که با یک راهبرد در میان گروه‌های سیاسی صورت می‌گیرد، در جدول (1) در آمده است و نتایج آزمون آماری خی ‌دو نیز در جدول شمارۀ (2) ذکر شده است:

جدول 1- تعداد عذرخواهی‌های یک حرکتی

Table 1- One movement apology frequencies

جدول 2- جدول آزمون خی دو

Table 2- X²- Test Results

براساس داده‌های پژوهش مندرج در جدول (1)، از مجموع 30 عذرخواهی یک حرکتی، مشخص شد که استانداران با 10 نمونه عذرخواهی یک‌حرکتی بیش از دیگر گروه‌های سیاسی از این راهبرد استفاده می‌کنند. بعد از آنان مجموعه ریاست‌جمهوری و فرمانداران با 7 نمونه و سپس وزرا با 6 نمونه قرار دارند. علی‌رغم تفاوت کمی، از نظر آماری با توجه به نتایج آزمون خی ‌دو مندرج در جدول (2)، تفاوت معنی‌داری میان گروه‌های سیاسی از حیث استفاده از الگوهای عذرخواهی یک حرکتی وجود ندارد.

4-2. عذرخواهی‌با دو راهبرد‌

عذرخواهی‌هایی که با دو راهبرد صورت می‌پذیرند از چهار الگوی زیر پیروی می‌کنند: 

• شرح ـ عذرخواهی/ عذرخواهی‌ـ ‌شرح: در این الگو، عذرخواه ابتدا شرحی دربارۀ دلیل انجام آن خطا/تقصیر ارئه می‌کند و سپس عذرخواهی می‌کند. مثال:

وزیر امور خارجه، ظریف: «خطای انسانی که در حین بحران موجود در نتیجۀ ماجراجویی ایالات متحده امریکا به میان آمد، موجب این فاجعه شد. (شرحی دربارۀ دلیل انجام خطا) بسیار پشیمان هستیم. از ملت، خانواده قربانیان و همۀ ملت‌مان که تحت تاثیر قرا گرفته‌اند، عذرخواهی میکنیم[49]». (عذرخواهی)

وزیر صنعت، معدن، تجارت: «عذرخواهی می‌کنم... (عذرخواهی) حتماً آقای سینکی خسته بوده و خطاب اظهاراتش نسبت به اصحاب رسانه و جراید نبوده است»[50].(شرح)

• عذرخواهی ـ جبران: در این الگو، عذرخواه ابتدا عذرخواهی می‌کند و بعد قول می‌دهد خطا را جبران کند. مثال:

استاندار مرکزی: «بنده به سهم خودم به‌خاطر ناهماهنگی‌ها و مشکلات عذرخواهی کرده (عذرخواهی) و به اندازۀ خود تلاش کردم تا مشکلات حل شود و خوشبختانه تا حد زیادی هم برطرف شده است»[51].(قول جبران)

فرماندار لنده «باید از صبر و حوصلۀ مردم عذرخواهی کنیم (عذرخواهی) و باید به مطالبۀ به حق مردم شهرک سرآسیاب به‌خصوص در حوزۀ تأمین آب شرب باید سریعاً اقدام شود»[52]. (قول جبران)

• عذرخواهی ـ پذیرش مسئولیت: در این الگو، عذرخواه ابتدا عذرخواهی می‌کند و مسئولیت انجام آن خطا/تقصیر را بعهده می‌گیرد. مثال:

رئیس‌جمهور خاتمی«با همۀ وجود از مردم عذرخواهی می‌کنم. (عذرخواهی) ما می‌توانستیم بهتر از این به ایران و ایرانی خدمت کنیم»[53]. (پذیرش مسئولیت)

• عذرخواهی ـ قول ترک فعل / قول ترک فعل ـ عذرخواهی: در این الگو، عذرخواه ابتدا عذرخواهی می‌کند و بعد قول می‌دهد که در آینده این فعل را دوباره انجام نخواهد داد. مثال:

سخنگوی دولت: «از همۀ مردم و همکاران عذر خواهی می‌کنیم (عذرخواهی) و مطمئنیم که با این اصلاح قانون که مجلس هم همکاری خواهد کرد برای تکرار این رفتارها در آینده پیشگیری خواهد شد. هرگز اجازه نمی‌دهیم عده‌ای با چند مجوز خاص پاداش‌های بالا بگیرند و همۀ دولت را بد نام کنند»[54]. (قول ترک فعل)

وزیر کار: «بنده به نوبۀ خودم و بنا بر وظایف قانونی، شرعی و اخلاقی خود، تلاش خواهم کرد تا از طریق مذاکره با برادران بزرگوارم و مسئولان قوۀ قضاییه از این‌گونه اتفاقات کارگری در آینده جلوگیری شود (قول/وعدۀترک فعل) و اطمینان دارم اگر تصور این است که من در این میان قصوری نیز داشته‌ام، مرا خواهند بخشید»[55]. (عذرخواهی)  

مجموع عذرخواهی‌های انجام‌شده با استفاده از دو راهبرد صورت می‌گیرد به‌همراه درصد آنها در جدول شمارۀ (3) به شرح زیر است؛ در جدول‌های 4ـ1 و 4ـ2 نتایج آزمون آماری خی ‌دو برای الگو‌ها و گروه‌های سیاسی وارد شده است:

جدول 3- تعداد عذرخواهی‌های دو حرکتی

Table 3- Two movement apology frequencies

براساس داده‌های جدول (3)، در میان الگوهای دو ‌حرکتی، الگوی «شرح ـ عذرخواهی»/«عذرخواهی ـ شرح» با 26 نمونه (52/56%) دارای بیشترین فراوانی است و در مجموع در کل داده‌ها 95/27% الگوهای عذرخواهی را به خود اختصاص می‌دهد. در میان الگوهای دو حرکتی، الگوی «عذرخواهی ـ جبران» با 17 نمونه بعد از الگوی «شرح ـ عذرخواهی»/«عذرخواهی ـ شرح» دارای بیشترین فراوانی است (95/36%) و در مجموع در کل داده‌ها 27/18% الگوهای عذرخواهی را به خود اختصاص می‌دهد. الگوی «عذرخواهی ـ قول/وعدۀترک فعل»/« قول/وعدۀترک فعل ـ عذرخواهی» با فراوانی دو مورد، 34/4% عذرخواهی‌های دو حرکتی را تشکیل می‌دهد و الگوی «عذرخواهی ـ پذیرش مسئولیت»، با یک مورد 1/2% در آخر قرار می‌گیرد. بررسی فراوانی الگوهای دو حرکتی نشان از تفاوت بین گروه‌های سیاسی و فروانی استفاده از این الگو دارد. به‌ عبارتی، وزرا بیش از سایر گروه‌های سیاسی از عذرخواهی‌های دوحرکتی استفاده می‌کنند و 32% از راهبردهای عذرخواهی دو حرکتی مربوط به آنان است. علی‌رغم وجود تفاوت‌های کمی، از نظر نتایج آزمون آماری خی ‌دو مندرج در جدول 4ـ2، (خی دو= 82/1، درجۀ آزادی= 3، سطح معناداری= 609/0)، تفاوت معنی‌داری میان گروه‌های سیاسی در میزان استفاده از راهبرد عذرخواهی‌های دو حرکتی وجود ندارد. با این وجود، از نظر آماری و براساس نتایج آزمون آماری مندرج در جدول 4ـ2، با اطمینان می‌توان دریافت که الگوی شرح ـ عذرخواهی/ عذرخواهی ـ شرح بیش از سایر الگوهای دو حرکتی مورد استفاده سیاستمداران ایرانی قرار می‌گیرد.

4-3. عذرخواهی ‌با سه راهبرد

در این نوع عذرخواهی‌ها، سه راهبرد ‌وجود دارد و در مجموع از پنج الگوی مختلف پیروی می‌کند.

• الگوهای مشتمل بر «شرح»، «جبران» و عذرخواهی: در این الگو، عذرخواه ابتدا شرحی بر دلیل انجام خطا می‌دهد، بعد پیشنهاد جبران می‌دهد و در نهایت عذرخواهی می‌کند. مثال:

وزیر ارتباطات: «قطع شبکه بین‌المللی اینترنت مشکلات بسیاری را در زندگی مردم ایجاد کرد و از مشکلات عدیدۀ ایجادشده در یک هفته اخیر به‌واسطۀ تماس‌های فراوان مطلع هستم ... مسئولیت خطیر حفظ امنیت و آرامش کشور با مراجع عالی امنیتی است و تصمیم محدودیت اینترنت به دلیل حفظ آرامش جامعه اخذ و به اپراتورها ابلاغ شد. ... (شرح) برخی خسارات جبران‌ناپذیر است؛ به نوبۀ خود تلاش می‌کنیم آن را جبران کنیم (قول جبران). از اپراتورهای تلفن همراه خواستیم زمان بسته‌های اینترنتی را به میزان قطع ارتباط تمدید کنند؛ همچنین، بستۀ یک گیگ اینترنت هدیه نیز به همۀ مشترکان اعطا می‌شود و مردم می‌توانند با شمارگیری #۹۸* این بستۀ اینترنتی را فعال کنند به نوبۀ خود بابت همۀ مشکلات به وجود آمده در زمان قطع اینترنت برای مردم به‌عنوان عضوی از دولت و حاکمیت عذرخواهی کرده و لحظه‌ای از انجام وظایف خود فروگذاری نمی‌کنیم»[56]. (عذرخواهی)

وزیر صمت:«بابت خودروهای بی کیفیت از مردم عذرخواهی می‌کنم و شرمنده‌ایم که نتوانستیم برای مردم خودروی باکیفیت تولید کنیم. (عذرخواهی) امیدواریم در جهت ساخت داخل بهتر حرکت کنیم (جبران) و در زمینۀ خودرو تصمیمات خوبی می‌گیریم و شرکت های دولتی را باید ایجاد کنیم»[57] (شرح)

وزیر راه و شهرسازی: «از اینکه نتوانستیم آزادراه را در تابستان زیر بار ترافیک ببریم از مردم عذرخواهی می کنم ... (عذرخواهی) پیش از این عنوان شده بود این آزادراه تا پایان تابستان 98 به بهره‌برداری می‌رسد، خیلی تلاش کردیم». استاندار خوزستان: «ضمن اینکه بابت این مشکلات از مردم عذرخواهی می‌کنم (عذرخواهی) ولی این کار برای حل سه هزار نفر شبانه‌روز فعال بودند (شرح)؛ اما بالأخره این مسیر آزادراهی در منطقه یک دهه فجر امسال افتتاح می‌شود»[58]. (جبران)

وزیر آموزش و پرورش: «یک بی‌سلیقگی در حذف تصویر دختران از کتاب سوم ابتدایی انجام ‌شده است (شرح) لذا از این بابت عذرخواهی می‌کنیم (عذرخواهی) و آن را اصلاح می‌کنیم»[59]. (جبران)

• عذرخواهی ـ پذیرش مسئولیت ـ جبران: در این الگو، عذرخواه ابتدا عذرخواهی می‌کند، سپس مسئولیت خطا را می‌پذیرد و بعد پیشنهاد جبران می‌دهد. مثال:

سخنگوی دولت: «همین جا از همۀ ملت ایران، افکار عمومی و روزنامه‌نگاران عزیز عذرخواهی می‌کنم. (عذرخواهی) واقعیت این است که دولت خود گرفتار این چرخۀ معیوب اطلاع‌رسانی و کسب اطلاعات است. برخی انتقاد می‌کنند که چرا قبل از اعلام موضع، تحقیق بیشتری به عمل نیاوردی؛  اما واقعیت این است که پیش از اظهارنظر از همۀ مسئولان ذی‌ربط استعلام کردم و آنها هم همگی براساس اطلاعاتی که داشتند اطمینان دادند که موشکی در کار نبوده است. (پذیرش مسئولیت) دغدغه‌مند و نگران هستیم چون به هر حال ذهن همۀ ما و ملت ما را درگیر کرده است. دغدغۀ اینکه چه باید بکنیم که دیگر هیچ‌گاه این خطای بزرگ اتفاق نیافتد و دغدغۀ دیگر اینکه چگونه این لطمه بزرگی که به اعتماد عمومی مردم و مرجعیت رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی کشور وارد شد را جبران کنیم»[60]. (جبران)

• شرح ـ عذرخواهی ـ قول/وعدۀ ترک فعل: در این الگو، عذرخواه ابتدا شرحی بر دلیل خطا ارائه می‌کند، بعد عذرخواهی می‌کند، سپس قول می‌دهد که آن خطا را در آینده تکرار نمی‌کند. مثال:

وزیر ارتباطات: «مجدداً از اختلالاتی که ناخواسته و به دلیل شرایط داخلی ترکیه و قطع بخش‌هایی از فیبر نوری دریایی در یک ماه اخیر برای سرویس‌های اینترنت کاربران پیش آمده است (شرح)، پوزش خواسته (عذرخواهی) و امیدواریم با تدابیر جدید در مقابله با این نوع حوادث نیز بیش از این مقاوم باشیم»[61]. (قول/وعدۀترک فعل)

• شرح ـ پذیرش مسئولیت ـ عذرخواهی: در این الگو، عذرخواه ابتدا شرحی بر دلیل خطا ارائه می‌کند و بعد از پذیرش مسئولیت، عذرخواهی می‌کند. مثال:

استاندار کردستان: به دلیل کاهش قیمت نفت و مشکلی که دولت در تحقق درآمدها با آن مواجه شد تخصیص کافی نداشتیم (شرح) و ما هم بدقول شدیم (پذیرش مسئولیت)که از این بابت عذرخواهی می‌کنم»[62].(عذرخواهی)

• عذرخواهی ـ جبران ـ قول/وعدۀ ترک فعل در این الگو، عذرخواه ابتدا عذرخواهی می‌کند و بعد از پیشنهاد جبران، قول می‌دهد که دیگر آن خطا را در آینده انجام ندهد. مثال:

وزیر آموزش و پرورش: «از تغییر متن نویسندۀ فاخر کشورمان در کتاب فارسی پایۀ هفتم، متأسف شدم. (عذرخواهی) (هرچند تغییر در دورۀ مسئولیت من نبوده است). در همان ماه‌های اول مسئولیت، فرایند دقیق، منسجم و حرفه‌ای را برای بررسی و اصلاح تغییرات تدوین و ابلاغ کردم (جبران) تا مطمئن شویم که در آینده شاهد چنین مواردی نخواهیم بود[63]».(قول/وعدۀترک فعل)

مجموع عذرخواهی‌های صورت‌گرفته با استفاده از سه راهبرد صورت می‌گیرد به‌همراه درصد آنها در جدول شمارۀ (5) به شرح زیر است. همچنین، نتایج آزمون آماری برای سنجش الگوهای عذرخواهی سه حرکتی و در میان گروه‌های سیاسی، به‌ترتیب در جدول‌های 6ـ1 و 6ـ2 آمده است:

جدول 5. تعداد عذرخواهی‌های سه حرکتی

Table 5. Three movement apology frequencies

براساس داده‌های جدول (5) مشخص شد که عذرخواهی‌‌های سه ‌حرکتی، در مجموع، از پنج الگوی مختلف پیروی می‌کنند و الگوهای مشتمل بر ترکیبی از «شرح»، «عذرخواهی» و «جبران»، که دارای چهار گونه است، بیشتر از دیگر الگوهای سه حرکتی مورد استفادۀ سیاستمداران قرار گرفته است. این الگو با 9 نمونه(94/52%) دارای بیشترین فراوانی در این دسته است و در مجموع در کل داده‌ها، حدود 10% عذرخواهی‌ها را به خود اختصاص می‌دهد. در بررسی الگوهای سه حرکتی در میان گروه‌های سیاسی براساس آزمون آماری خی دو (خی دو= 11/9، درجۀ آزادی= 3، سطح معناداری= 028/0) مندرج در جدول 6-2، مشخص شد که تفاوت معناداری بین عذرخواهی گروه‌های سیاسی از نظر آماری در الگوهای سه‌ حرکتی وجود دارد و وزرا بیش ازدیگر گروه‌های سیاسی از عذرخواهی‌های سه ‌حرکتی استفاده می‌کنند. همچنین، از نظر آماری و نیز براساس نتایج آزمون آماری خی ‌دو مندرج در جدول 4ـ2، با اطمینان می‌توان دریافت که الگوهای مشتمل بر «شرح»، «عذرخواهی» و «جبران» در میان عذرخواهی‌‌های سه ‌حرکتی بیش از سایر الگوهای سه حرکتی مورد استفادۀ سیاستمداران ایرانی قرار می‌گیرد.

از آنجا که بلوم‌ـ‌کولکا و اولشتاین (1984) دو راهبرد عذرخواهی و پذیرش مسئولیت را نشانۀ عذرخواهی صادقانه و راستین می‌داند، در جدول (7) فراوانی الگوهایی که همراه با پذیرش مسئولیت و یا بدون آن هستند، ذکر شده است. جدول (8) نیز نتایج آماری  آزمون خی دو را برای ارزیابی این موضوع نشان می‌دهد:

جدول7- فراوانی و درصد عذرخواهی همراه یا بدون پذیرش مسئولیت خطا در میان چهار گروه سیاسی

Table 7- The frequencies and the percentages of apologies with/out accepting responsibility among the four political groups

جدول 8- جدول آزمون خی دو کلی

Table 8-Collective X²- test results 

چیزی که بسیار حائز اهمیت است فراوانی حرکت‌های عذرخواهی مشتمل بر عذرخواهی و پذیرش مسئولیت در میان همۀ الگوهای عذرخواهی است. براساس داده‌های جدول (7)، از مجموع 93 نمونه عذرخواهی صورت‌گرفته، از سوی مسئولان سیاسی کشور، تنها در چهار نمونه (مجموعۀ ریاست‌جمهوری دو نمونه، وزرا صفر نمونه، استانداران و فرمانداران هر کدام یک نمونه) مسئولیت خطا را پذیرفتند. به عبارت دیگر، تعداد عذرخواهی‌هایی که در آن افراد در کنار عذرخواهی، مسئولیت خطا را پذیرفته‌اند، بسیار معدود است و این دربارۀ همۀ گروه‌های سیاسی مورد بررسی صادق است. در مقایسۀ عذرخواهی‌های همراه با پذیرش مسئولیت و عذرخواهی‌های بدون پذیرش مسئولیت براساس آزمون آماری خی دو مندرج در جدول (8)، (خی دو =688/77، درجۀ آزادی =1 و سطح معناداری کمتر از 00/0)، می‌توان با اطمینان اعلام کرد که میان  استفاده از عذرخواهی همراه با پذیرش مسئولیت و عذرخواهی‌های بدون پذیرش مسئولیت، تفاوت معنادار آماری وجود دارد و افراد در موارد بسیار نادری مسئولیت ارتکاب اشتباه را می‌پذیرند.

5. بحث

داده‌های آماری و تحلیل نتایج آنها حاکی از آن ‌است مقامات دولتی کشور از راهبردهای عذرخواهی یک تا سه حرکتی استفاده می‌کنند. الگوهای دو ‌حرکتی با بسامد 46 نمونه بیش از دیگر الگوهای عذرخواهی مورد استفاده سیاسیون قرار دارد. بعد از آن الگوهای تک حرکتی با 30 نمونه و در انتها الگوهای سه حرکتی با 17 نمونه قرار دارند. آزمون آماری خی ‌دو حاکی از وجود تفاوتی معنادار میان گروه‌های سیاسی در استفاده از عذرخواهی‌های یک و دو حرکتی نیست. به عبارتی دیگر، میان گروه‌های سیاسی در استفاده از راهبردهای عذرخواهی با یک و دو حرکت تفاوتی وجود ندارد؛ اما در استفاده از راهبردهای عذرخواهی سه حرکتی، آزمون آماری مبیّن وجود اختلاف بین گروه‌های مختلف سیاسی است و نشان می‌دهد که وزرا از این راهبرد بیش از دیگر گروه‌های سیاسی استفاده می‌کنند. دربارۀ الگوهای دو حرکتی، الگوی «شرح ـ عذرخواهی/ عذرخواهی ـ شرح» بیشتر از سایر راهبردهای دو حرکتی مورد استفاده قرار گرفته است و آزمون آماری نیز این تفاوتِ معنادار را مورد تأیید قرار می‌دهد. به همین صورت در میان الگو‌های سه ‌حرکتی الگوهای مشتمل بر «شرح»، «عذرخواهی» و «جبران» در میان عذرخواهی‌‌های سه ‌حرکتی بیش از سایر الگوهای سه حرکتی مورد استفادۀ سیاستمداران ایرانی قرار می‌گیرد و معناداری این تفاوت را آزمون آماری خی ‌دو نشان می‌دهد. در بررسی الگوهای دو و سه حرکتی مشخص می‌شود که الگوهای عذرخواهی حاوی «شرح» و «عذرخواهی»، دارای بیشترین فراوانی در میان گروه‌های سیاسی مختلف است و این نشان می‌دهد که سیاسیون در عذرخواهی‌های خود در کنار عذرخواهی دربارۀ دلایل وقوع اشتباهات و تقصیرات به تشریح و ارائۀ دلایل وقوع آنها می‌پردازند. در الگوهای سه حرکتی علاوه‌بر تشریح و ارائۀ دلایل وقوع خطا، قول و وعدۀ جبران نیز داده می‌شود. سیاستمداران دولتی در ابراز عذرخواهی‌های خود در 82 نمونه از فعل «عذرخواهی‌ می‌کنم» استفاده کرده‌اند و به‌ندرت از دیگر ابزارهای منظورنما، مانند «پوزش می‌طلبم» (6 نمونه)، «متأسفم» (2 نمونه)، «ببخشید»، «حلال کنید» و «دل‌جویی می‌کنم» (هرکدام یک‌ نمونه)، استفاده کرده‌اند و از این نظر با پژوهش شریعتی و چمنی (2010) که درخواست بخشش (ببخشید)، را رایج‌ترین استراتژی عذرخواهی در فارسی یافته‌ بودند، متفاوت است. هم در عذرخواهی کردن و هم در درخواست بخشش، فاعلین معتقدند که کاری اشتباه صورت گرفته است؛ اما در عذرخواهی فرد وجهۀ مثبت خود را تهدید می‌کند (Brown and Levinson: 1987:68) و از این طریق سعی می‌کند مقداری از آسیب‌ها و ناراحتی‌های مخاطبین بکاهند. اما در درخواست بخشش، فرد علاوه‌بر اینکه قبلاً خطایی مرتکب شده است، اکنون هم با درخواست بخشش از مخاطب وجهۀ منفی او را تهدید می‌کند (Brown and Levinson: 1987:66)؛ به همین دلیل، عذرخواهان سیاسی برای پرهیز از تهدید دوبارۀ وجهۀ مخاطبان، ترجیح می‌دهند که همراه با تهدید وجهۀ مثبت خود اقدام به عذرخواهی‌ کنند و این تأییدی است بر یافتۀ پژوهش آرویو (2010) که عذرخواهی‌های سیاسی را فاقد درخواست بخشش می‌داند. به‌علاوه، این یافته با ادعای اولشتاین (1989)، گروبر (1993)، بول و همکاران (1996)، تامپسون (2000) و دی آیالا (2001) که عذرخواهی سیاسی را تلاشی از سوی عذرخواه برای حفظ جایگاه اجتماعی خود و و ابقا در عرصۀ اجتماعی می‌دانند، منطبق است.

همچنین، داده‌های آماری و نتایج حاصل از تحلیل آنها با آزمون خی ‌دو در ارتباط با عذرخواهی‌های راستین، عذرخواهی‌های مشتمل بر ابزار منظورنما و پذیرش مسئولیت نشان دهندۀ این مطلب است که میان سیاستمداران دولتی از نظر پذیرش مسئولیت خطا تفاوت معناداری وجود ندارد و همۀ آنها از پذیرش مسئولیت شانه خالی می‌کنند و به‌جای آن همان طوری‌که در بالا شرح داده شد به تشریح دلایل انجام یا وقوع خطا پرداخته‌اند و لذا با معیارهای عذرخواهی ایدئال عمومیِ هریس و همکاران (2006)، پذیرش آشکار مسئولیت فارغ از هر نوع بهانه و توجیهی، سازگاری ندارند و در نتیجه عذرخواهی سیاستمداران دولتی، عذرخواهی‌های راستین و صادقانه محسوب نمی‌شوند.

6. نتیجه‌گیری

این پژوهش به منظور بررسی راهبردهای عذرخواهی سیاستمداران ایرانی بر مبنای مدل بلوم ـ کولکا و اولشتاین (1984) بر روی 93 نمونه عذرخواهی آنان انجام شد. داده‌های حاصل از پژوهش نشان دادند که عذرخواهی‌های‌ سیاستمداران دولتی از سه راهبرد یک تا سه حرکتی پیروی می‌کنند و میان گروه‌های سیاسی از نظر استفاده از راهبردهای یک و دو حرکتی تفاوت معناداری وجود ندارد و این تفاوت تنها در استفادۀ آنان از راهبردهای سه حرکتی معنادار است و نشان از استفادۀ بیشتر وزرا از این الگو دارد. بنابراین، با درنظرداشتِ یافته‌ها و آزمون آماری در پاسخ به پرسش اول می‌توان اعلام کرد در میان الگوهای فرعی را‌هبردهای دو و سه حرکتی، الگوهایی که علاوه‌بر فعل عذرخواهی شامل شرحی بر دلایل وقوع یا ارتکاب خطا هستند، با تفاوت معناداری از دیگر الگوها، بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند و این الگوها، الگوهای رایج عذرخواهی در میان سیاستمداران ایرانی است. به‌علاوه، در پاسخ به پرسش دوم، یافته‌ها و تحلیل آماری نشان می‌دهد که بین عذرخواهی‌های همراه با پذیرش مسئولیت و عذرخواهی‌های فاقد آن تفاوت معناداری وجود دارد و اغلب عذرخواهی‌ها بدون پذیرش مسئولیت انجام خطا صورت‌گرفته‌اند. به بیانی دیگر، میان گروه‌های سیاسی مختلف تفاوت معناداری از نظر پذیرش مسئولیت خطا وجود ندارد و همۀ آنها از پذیرش مسئولیت که نشانۀ عذرخواهی راستین است، شانه خالی می‌کنند و همین امر، صداقت و راستی عذرخواهی‌های سیاسی در میان سیاستمداران دولتی را با چالش جدی مواجه می‌کند.