1ـ مقدمه

تصحیح نسخه‏های خطی یکی از کارهای ارزنده‏ای است که افزون‏بر تقویت غنای ادبیات فارسی به شناخت زوایای ناشناختۀ ادبیات و اهل ادب کمک شایانی می‏کند. دورۀ صفوی از دوره‏های ادبی فارسی است که نسخه‏های خطی متعددی از آن هنوز تصحیح و چاپ نشده‌اند؛ درنتیجه، این آثار هنوز نقد و ارزیابی نشده است و چه‏بسا شاعران آنها هنوز در گمنامی کامل به‏ سر می‏برند و یا فقط به ذکر نام و ابیاتی چند از اشعار ایشان در تذکره‏ها بسنده شده است. بوداق اظهری شیرازی نیز یکی از شاعران ناشناختۀ عصر صفوی است که خود او و نسخۀ منحصربه‏فرد دیوانش به نام رسالۀ کمال‏ برای ادب‏دوستان و ناقدان ادبی هنوز ناشناخته است. اظهری از شاعران سدۀ دهم و یازدهم هجری است که فقط آقابزرگ تهرانی در جلد نهم الذریعه به ذکر نام وی و نقل یک بیت از او بسنده کرده و از متأخران نیز فقط مرحوم صفا مطالب الذریعه را به فارسی ترجمه کرده است. دانسته‏های دیگر دربارۀ وی و دیوانش نیز فقط مطالب ابن‏یوسف شیرازی در فهرست کتاب‏های کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار را در بر می‏گیرد که درواقع همان مطالب دو منبع قبلی و مطالبی مختصر دربارۀ مشخصات دیوان ـ اعم از تعداد ابیات، قالب‏های شعری، نوع جلد و کاغذ آن ـ است؛ ازاین‏رو نگارنده به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی برمبنای مستندات موجود در متن نسخه با پاسخگویی به پرسش‏های «اظهری چه کسی بوده و در چه دورانی می‏زیسته است؟ با چه کسانی معاصر بوده و چه مضامینی را در شعر خود گنجانده است؟ به کدام شاعران پیشین بیشتر توجه داشته و چه ساختاری برای اشعار خود انتخاب کرده است؟» کوشیده است ضمن معرفی نسخه به تحلیل ساختاری و محتوایی دیوان 10385 بیتی شاعر در قالب‏های قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی بپردازد تا ضمن کمک به شناخت جایگاه شعری شاعر، تبیین کند او نیز مانند دیگر همعصران خویش شاعری پیرو بوده؛ هرچند از نازک‏خیالی‏ها و پیچیده‏گویی‏های آنها دوری ورزیده است.

1ـ1 پیشینۀ پژوهش

چنانکه گفته شد اظهری یکی از شاعران گمنام عصر صفوی است و به گواهی منابع مطالعاتی، فهرست نسخ خطی و چاپی، سایت‏های اینترنتی و بانک‏های اطلاعاتی، تاکنون هیچ پژوهشی در قالب کتاب، پایان‏نامه و مقاله دربارۀ او و دیوان وی انجام ‏نشده است و نگارندگان برای نخستین‏بار به معرفی شاعر و شعر او پرداخته‏اند.

2ـ بحث اصلی

2ـ1 معرفی شاعر

بوداق اظهری شیرازی از شاعران شیعه‏مذهب قرن یازدهم است که تنها در الذریعه ¹ چند سطر دربارۀ او آمده است و اطلاعاتی از او در دست نیست. دانسته‏های ما دربارۀ وی محدود به استنباط‏هایی است که از اشعار او به دست آمده است. ² با اینکه اطلاعات دقیقی دربارۀ تاریخ تولد و وفات اظهری در دست نیست، احتمالاً در سال 991 هجری قمری متولد شده است. اظهارات شاعر در پایان دیوان خود مبنی بر اتمام دیوان در «زکم ³ قراباغ» در سال 1054 ق. و اشارۀ وی به 63 سالگی خود در ادامۀ این مطلب، تأییدکنندة این موضوع است: «به تاریخ هفدهم شهر ربیع‌الاول سنۀ پیچی ئیل ⁴ 1054 قلمی شد» (رک. اظهری، بی‏تا: 337 ب)؛ «الحمدلله که در سن شصت و سه سالگی به هواداری عینک... به ترتیب و تحریر این نسخه مبادرت نمود» (رک. همان: 336 آ).

اظهری در دیباچۀ دیوانش خود را اینگونه معرفی می‏کند: «این فقیر خسته‌ضمیر، الشهیر به بوداق اظهری...» (همان: 3 آ) و در یکی از قطعاتش می‏گوید:

نام شعری این شاعر همان «اظهری» است که شاعر در پایان قصاید و غزلیات و بعضی اشعار دیگر خود آورده و غزلی هم با ردیف اظهری سروده است.

دربارۀ خانواده و نیاکان اظهری اطلاعات چندانی در دست نیست. بر مبنای اشعار وی نیاکان او از نسل خاندان زنگی شیراز هستند که شاعر به آن افتخار می‏کند:

اظهری دربارۀ پدر و مادر خویش می‏گوید:

از مرثیۀ شاعر برای فرزندش «مقصودبیک» برمی‏آید که نام پدر اظهری نیز «مقصودبیک» بوده است:

اظهری همسر و فرزندانی هم داشته است که دربارۀ آنها اطلاعاتی جز ذکر نام یکی از فرزندان او نداریم:

بنابر ماده‏تاریخ آخرین مصراع، مقصودبیک در 1035 ق. متولد شده است. اظهری قبل از مقصودبیک نیز فرزندی داشته است که نام او مشخص نیست و طبق ماده‏تاریخ یادشده در ابیات ذیل در سال 1022 ق. متولد شده است:

البته هر دو فرزندش براثر بیماری وبا از دنیا رفته‏اند و اظهری برای آنها مرثیه‏سرایی کرده است (رک. قصاید 69 و 70):

در جایی دیگر نیز به ازدست‏دادن شش نفر از بستگان خویش دراثر بیماری وبا اشاره کرده‏ است:

بنابر اشعار شاعر، او از درباریان دربار صفوی بوده و بدین سبب از رفاه هم برخوردار بوده است:

برپایة اظهارات اظهری، او از وزیر روزگار خود لقب «مولانا» گرفته است:

گویا اظهری مدتی هم والی قلعۀ بست ⁷ بوده و چنانکه در قطعه‏های 157، 167 و 180 و غزل‏های 428 و 627 خویش تبیین کرده، این شغل برای او گرفتاری‏های بسیار ایجاد کرده است:

و در قصیده‏ای با این ابیات آغازین:

به تقلید از مسعود سعد ⁹ حضور در قلعۀ بست را چون حضور در زندانی سخت توصیف می‏کند.

اظهری دربارۀ رسیدن خود به مقام وزارت سخن می‏گوید:

در جایی هم به‏سبب از دست‏دادن مقام وزارت و قطع مقرری آن شکوه می‏کند:

شواهد موجود در اشعار اظهری ¹⁰ نشان‏ می‏دهد که وی در لشکرکشی‏های صفویان به گرجستان حضور داشته است: ¹¹

چنانکه به فتح قلعه‏هایی مثل قرلانقوج و الکاءِ گرجی و... اشاره کرده است:

همچنین در ماده‏تاریخی به ساخت قلعۀ کاخت اشاره کرده است:

او مدتی نامعلوم در قراباغ زندگی کرده است که این موضوع می‏تواند در گمنامی شاعر نیز مؤثر باشد و در دیوان اشعارش ـ که همان‏جا پایان یافته ـ بارها آرزوی بازگشت به زادگاهش، شیراز را مطرح کرده است:

از یکی قطعات اظهری نیز مشخص می‏شود که او معاصر حکیم «شفایی اصفهانی» ¹⁵ (996‑1038 ق.) و «محمدرضا فکری اصفهانی» ¹⁶ (ت. 1020 ق.) بوده؛ او به موضوع ستیزه‏های پیوسته بین این دو اشاره‏ کرده است: ¹⁷

اظهری در قطعۀ 39 خود از خودستایی‏های «مقیم جعفری شیرازی» ¹⁸ شکوه کرده است:

همچنین در قطعات 115 و 117 خود با ذکر نام «مقیم» آشکارا علیه او هزل‏پردازی کرده است.

«فتحی قزوینی» نیز از دیگر معاصران اظهری است ¹⁹ که در قطعه‏ای، از بنایی که ساخته و اشعار نیکویی که سروده، یاد کرده است.

اظهری از جوانی شاعری خود را آغاز کرده است؛ پاسخگویی وی به قطعۀ عذرخواهی «ابوالفضل علّامی» (958‑1011 ق.) خطاب به داوودخان ـ که با توجه به تاریخ تولد اظهری و وفات علّامی باید حداکثر در 20 سالگی شاعر سروده شده باشد ـ و همچنین ماده‏تاریخ موجود در مدیحۀ فتحی مورَخ به سال 1012 یعنی 21 سالگی (نیز رک. آقابزرگ تهرانی، 1403، ج 9: 80) شاعر تأییدکنندة این موضوع است؛ البته باید یادآور شد بنابر سخن خود شاعر در دیباچۀ آغازین دیوانش، کتابت دیوان وی از سال 1030 ق. شروع شده و 1059 ق. به‏ پایان رسیده است. وجود ماده‏تاریخ‏هایی با تاریخ‏های 1012 ق.:

و 1022 ق. (قطعۀ 46) و 1028 ق. (قطعۀ 76) نشان‏دهندۀ این است که قبل از کتابت دیوان، شعر می‏سروده است و چنانکه ذکر خواهد شد در صفحات پایانی رباعیات خویش به این موضوع اشاره دارد.

نکتۀ دیگر اینکه اشعار اظهری در متن و حواشی دیوان وی ثبت شده است. با مطالعۀ حواشی دیوان و به‏ویژه ماده‏تاریخ‏های موجود در آن مشخص می‏شود که اشعار این بخش بعد از اتمام متن سروده شده است؛ چنانکه علی‏رغم ثبت سال 1054 ق. به‏عنوان سال اتمام دیوان که مطابق با 63 سالگی شاعر است، در برگ‏های 337 تا 343 دیوان، 108 رباعی دیگر آمده است و در اشعار حواشی دیوان نیز عبارات یا ماده‏تاریخ‏های مبیّن این موضوع دیده ‏می‏شود؛ مثلاً در بیت ذیل که از حواشی دیوان است، به 65 سالگی شاعر اشاره شده است:

و در قصیده و قطعه‏ای که در حاشیه نوشته ‏شده‏، ماده‏تاریخ‏هایی است که هر دو، عدد 1059 را به‏عنوان سالِ ساخت یک بنا ثبت کرده‏اند: ²⁰

همچنین:

بدین‏ترتیب می‏توان گفت اشعار حواشی دیوان در 1059 ق. پایان ‏یافته است.

اظهری در دیباچۀ آغازین دیوانش به محتوا، قالب‏های شعری، سال کتابت و زادگاه خویش اشاراتی کرده است:

«المنة لله که مجموعۀ سخنم گنجینه‏ای است پُرجواهر آبدار خیال و بحری است از لآلی معانی مالامال، بی‏تکلف، جواهر معانی قصایدش، رعاث طنطنۀ خسروان را سرمایه‏ای است تمام و گهر لطایف غزلش رخسارۀ غرور گلرخان را پیرایه‏ای است به‏اندام و از رمز مقطعاتش رموز عرفان آشکار و از طرز رباعی سایر ابیاتش حکیم سخن در افتخار

2ـ2 مذهب شاعر

حضور اظهری در دربار صفویان و اشعار وی آشکارا نشان‏دهندة شیعه‏بودن اوست؛ چنانکه از 83 قصیدۀ شاعر، 51 قصیدۀ او در نعت و منقبت خاندان نبوت به‏ویژه پیامبر ^(ص) و حضرت علی ^(ع) سروده شده که اختصاص دو قصیده از قصاید وی به امام عصر ^(عج)، مهر تأییدی بر تشیّع شاعر است؛ همچنین اظهری در قطعات 205 و 206 دیوان خود به توصیۀ کتابدار شاه در پاسخ به فردی که در مجلس بزرگان قلعۀ تفلیس؛ او ²¹ را اهل سنت دانسته است، آشکارا تشیع خود را اظهار و اعتراض می‏کند:

در جای دیگر به سه خلیفۀ اول لعن‏فرستاده و به غصب خلافت از امیرمؤمنان ^(ع) اشاره کرده است:

2ـ3 دیوان اشعار اظهری

تنها اثر به‏جامانده از اظهری همین دیوان اشعار اوست که شامل قالب‏های مختلف شعری قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی است: «و تنظیم رسالۀ کمال به توفیق صانعی که مجمع‌طراز اقسام و انواع گهر عالم و چهره‌پرداز اجسام و اشخاص صور بنی‌آدم است» (اظهری، بی‌تا: 2 آ).

اظهری در قطعۀ 161 خود به ربوده‏شدن اشعارش اشاره می‏کند و می‏گوید: شخصی به نام «رونقی» ²³ که عازم سفر هند بوده است، قصاید، غزلیات، مقطعات و مثنوی‏های او را به‏عنوان یادگار گرفته است تا باخود به هند ببرد:

همچنین گفته است:

اما در ادامه می‏گوید:

و چنین ادامه می‏دهد:

همچنین از شاعری اصفهانی شکایت می‌کند که تخلص او را برگزیده و اشعار وی را به خود نسبت داده است:

شاعر از هم‌عصران خود شکوه می‏کند که شاعرانی مثل عرفی (م. 996) و طالب آملی (م. 1036) را بر او برتری می‏دهند و او را به ربودن اشعار شفایی متهم می‏کنند:

شاعر گفته به دو زبان فارسی و ترکی شعر می‏سروده است؛ ولی فقط دیوان فارسی او در دسترس است:

2ـ4 معرفی نسخه

دیوان اظهری منحصربه‏فرد است و به قلم خود شاعر کتابت شده است. این نسخه و عکس آن با شمارۀ 377 در مدرسۀ عالی شهید مطهری (سپهسالار) و روگرفت همین نسخه با شمارۀ «6078- ف» در کتابخانۀ دانشگاه تهران و لوح فشردۀ آن درکتابخانۀ ملی نگهداری می‏شود. ضیاءالدین حدائق شیرازی معروف به ابن‏یوسف (1282‑1366)، در جلد اول فهرست نسخ خطی کتابخانه سپهسالار دربارۀ دیوان اشعار اظهری چنین نوشته است: نسخۀ مدرسۀ سپهسالار 343 برگ حدوداً 15 سطری دارد که با خط نستعلیق خوب بر روی کاغذ کاهی با طول 24 و عرض 15 سانتیمتری در قطع وزیری نوشته شده است؛ جلد آن از جنس مرغش است. این دیوان حدوداً یازده هزار بیت دارد و تاکنون نسخة دیگری از آن را در کتابخانه‏ای نیافته ‏است (رک. حدائق شیرازی، 1316، ج 2: 560‑564). اظهری عنوان‏های قصاید خود را با شنگرف نوشته است و صفحات فرد دیوانش رکابه دارد.

با بررسی‏های انجام‏شده مشخص شد دیوان اشعار اظهری 10385 بیت دارد که میان صفحۀ اول قصیدۀ اول و قصیدۀ دوم نسخه، برگ‏هایی افتاده و کنار بعضی از صفحات نیز پاره شده است؛ به‏گونه‏ای ‏که کلمات آغازین یا پایانی آنها مشخص نیست. قسمت بیشتر برگ آخر نسخه نیز پاره شده و از میان رفته که بعداً ترمیم شده است؛ همچنین بین غزل 160 و 161 اظهری، ورق یا اوراقی افتاده است؛ چنانکه قافیة غزل 160 وی به حرف «ت» ختم می‌شود؛ درحالی‌که قافیة غزل صفحۀ بعد آن، حرف «د» با وزن شعری متفاوت است و بیت مصرع نیز ندارد:

این امر سبب اختلاف تعداد ابیات نسخۀ فعلی و اصل نسخۀ موجود در فهرست نسخ‏خطی سپهسالار شده‏ است.

هفت برگ آخر نسخه هم دربردارندۀ رباعیاتی است که اظهری پس از تنظیم دیوان، آنها را یافته و بعداً به دیوان خود افزوده است: «بعد از تحریر نسخه، بعضی رباعیات که در میان سیاهی­های اشعار پیدا شد و صورت تنظیم یافت، همچنین مرقوم شد» (اظهری، بی‌تا: 337 ب).

اظهری نیز مانند شاعران معاصر خود ویژگی‏های رسم‏الخطی‏ای مانند سرهم‏نویسی‏های کلمات و حروف، کاهش و افزایش، یکسان‏نویسی و نقطه‏گذاری به شیوۀ قدما را در نوشتن اشعار خویش به کاربرده‏ است.

2ـ5 بررسی ساختاری و محتوایی دیوان اظهری

دیوان اظهری با دیباچه‏ای به نثر مسجع آغاز شده است. شاعر پس از آن، قصاید خود را آورده و سپس دیباچۀ موزون دیگری قبل از غزلیات خود ذکر کرده است. در ادامه، قطعات و رباعیات خود را قرار داده است. افزون‏بر آنها، شش مثنوی کامل و دو بیت مجزا در قالب مثنوی دارد ²⁵ که بین قطعات و رباعیات وی جای دارد.

2ـ6 دیباچۀ آغازین

اظهری در نخستین دیباچۀ منثور خود با نثری آهنگین دربارۀ قالب اشعار، مضامین و چگونگی و تاریخ کتابت دیوان خود سخن گفته و به تناسب از اشعاری زیبا در جای‏جای مقدمه بهره‏ برده است که تعدادی از آنها در متن دیوان او وجود دارد و بعضی دیگر فقط در مقدمه آورده شده است.

مقدمۀ منثور شاعر با «بسم الله الرحمن الرحیم» و یک رباعی ـ که در ابتدای بخش رباعیات شاعر نیز آمده است ـ آغاز می‏شود:

سپس مانند تحمیدیه‏ای منثور با ستایش آفریدگار ادامه یافته است: «... افتتاح ابواب خزاین سخن به مفتاح دلگشای ثنای یگانه‌ای که شیرازه‌بند مجموعۀ کاینات و چمن‌پیرای سرابُستان حیات است...» (همان: 1 ب) و با طلب تداوم لطف الهی، مانند دیگر تحمیدیه‌های فارسی، ادامه می‏یابد؛ پس از آن مانند دیگر تحمیدیه‏های فارسی به نعت رسول اکرم ^(ص) می‏پردازد: «درود نامحدود نثار قبۀ بارگاه خجستۀ شهریار کونین، پادشاه عرصۀ ثقلین، قاسم خزائن رحمت، فاتح ابواب جنّت...» (همان: 2 آ و ب)؛ سپس به آستان امیرمؤمنان و ائمه اطهار ـ علیهم‏السلام ـ عرض ادب می‏کند: «سپاس بی‌قیاس بر فرمان‌فرمای مسند ولایت و قافله‌سالار رهروان هدایت و والی اقلیم عظمت...» (همان: 2 ب)؛ «و از آن سپس بر مجمع انوار ائمۀ اطهار که ریاحین روضۀ نبوت و گلدستۀ بوستان فتوت‌اند» (همان: 3 آ). در ادامه به دعاگویی شاه‏عباس صفوی می‏پردازد: «... دیگر دعایی واجب اهل اسلام و طوایف انام است بر وارث سریر عظمت و اجلال... شاه عباس...» (همان). در ادامه به معرفی اثر خویش می‏پردازد و رنج‏هایی را که متحمل شده است، تبیین و بر هنرنمایی‏های خود افتخار می‏کند: «و شاهد معرفتم را لطافتی است متجاوز از تعریف» (همان: 6 آ)؛ او گمنامی خود را نتیجۀ حوادث روزگار می‏داند: «و لیکن ناصیۀ اعتبار این، از تیره‌بختی روزگاری غبار گرفته و آیینۀ اشتهار آن زنگ کدورت از اثر حوادث پذیرفته» (همان)؛ اما امیدوار به لطف الهی بر این باور است که هنوز فرصت «جلوه‌نمایی» برای او باقی است: «شاید به عون الطاف ایزدی در این دُرد جام زندگانی... شاهد اصالت را هنگام جلوه‌نمایی و عندلیب سرابستان سعادت را محل دستان‌سرایی بازمانده باشد» (همان) و در پایان تاریخ سرودن دیوان را نیز می‏آورد:

2ـ7 قصاید اظهری

پس از تمام‏شدن دیباچۀ پنج‏برگی یادشده، درحقیقت دیوان اشعار اظهری آغاز می‏شود. اولین قصیدۀ او با عنوان «التوحید موسوماً بورد الابرار» و با بیت زیر آغاز می‏شود که در تحمید سروده شده است:

اظهری درمجموع، 83 قصیده در متن و حواشی دیوان خویش آورده‏ است که روی‏هم‏رفته 3402 بیت دیوان را در بر می‏گیرد. شاعر در قصاید خود به نعت خدا و پیامبر ^(ص)،منقبت حضرت علی ^(ع) و ائمۀ اطهار ^(ع) و مدح شاهان صفوی به‏ویژه شاه‏عباس و بزرگان دربار آنها پرداخته است و در بین قصاید خود افزون‏بر درونمایۀ اصلی، مضامینی مانند مفاخره، بثّ شکوی، سوگندنامه، مرثیه و... را نیز به‏ کار برده ‏است.

اظهری در نخستین قصیدۀ خود تحمیدیه‏سرایی می‏کند. 17 قصیدۀ بعدی وی به نعت رسول اکرم ^(ص)، 33 قصیده به منقبت ائمۀ اطهار ^(ع)، 25 قصیده به مدح، 3 قصیده در شکایت از روزگار و مردم زمانه، 2 قصیده به مرثیه‏سرایی برای اعضای خانواده‏اش، یک ماده‏تاریخ و در پایان قصیده‏ای با مضمون مناجات با خداوند اختصاص دارد؛ بدین‏ترتیب رایج‏ترین مضمون قصاید اظهری، منقبت معصومین ^(ع) است؛ همچنین وی قصیده‏ای با نام «جامع المناقب» در منقبت چهارده‏معصوم ^(ع) دارد.

اظهری 74 قصیده از قصاید خود را نامگذاری کرده و برای بعضی از آنها نیز توضیحاتی نوشته است؛ از آن جمله است: ضیاءالقلوب، منتخب‏النفایس، مجمع‏النوادر، تحفۀ خیال، امواج‏البحار، فخرالمساکین، افتخارالملوک، نزهةالارواح، تسکین‏القلوب، ملح‏الکلام، تحفةالاغنیا، مفرح‏الفؤاد، نغمات الطیور، ابکارالافکار، کنز المعانی، غازۀ حُسن، ارواح‏الابدان، انوارالسعادت.

ممدوحان اظهری عبارت‏اند از: شاه‏عباس اول؛ شاه‏صفی؛ شاه‏عباس ثانی؛ حاتم‏بیک ²⁷ (وزیر شاه‏عباس اول)؛ میرزاتقی‏خان (وزیر شاه‏عباس دوم معروف به «ساروتقی») ²⁸؛ مرتضی‏قلی‏خان وزیر ²⁹؛ بدیع‏الزمان که به گفتۀ شاعر در یک مکتب درس می‏خوانده‏اند؛ میرزاصالح (حاکم بروجرد و گیلان)؛ میرزامعصوم (وزیر قراباغ)؛ میرزاقاسم (ندیم دربار). در این میان بیشترین مدایح اظهری به شاه عباس اول و شاه‏صفی اختصاص دارد.

اظهری بارها مانند شاعران سبک‏های خراسانی و به‏ویژه آذربایجانی در میان مدح ممدوح مفاخره‏سرایی کرده است:

اظهری افزون‏بر ابیات پراکندۀ مفاخره در تغزل‏های قصاید 7، 9، 13 و 14 دیوان خود نیز فخریه‏سرایی کرده ‏است. مفاخره‏های اظهری، فخریه‏های خاقانی را به‏ خاطر می‏آورد؛ چنانکه خود بارها با اشاره به خاقانی و شعر وی و حتی برتری‏دادن خود بر وی، این موضوع را تبیین می‏کند:

اظهری در قصیده‏سرایی به شیوۀ خاقانی و انوری بیش از دیگر شاعران توجه داشته است و از این میان توجه وی به خاقانی نمود خاصی دارد؛ مثلاً در قصیدۀ دوم خویش اصطلاحات مسیحیّت را بسیار به‏ کار برده است:

همچنین در قصیده‏ای با ابیات آغازین ذیل قصیدۀ 155 خاقانی را استقبال ‏کرده ‏است: ³⁰

به‏کارگیری اصطلاحات نجومی در قصاید 8، 11، 34 و... شاعر نیز یادآور تصویرسازی‏های نجومی خاقانی است:

قصیدۀ 18 شاعر با نام «نغمات الطیور» مانند «منطق‌الطیر» خاقانی دربارۀ نعت رسول اکرم ^(ص) و دربردارندۀ تصاویر متعدد دربارۀ انواع پرندگان است:

اظهری گاه خاقانی و انوری را والاتر از خود می‏داند:

و گاه خود را برتر از آنها می‏شمرد:

مضمون قصیده‏های 68، 71، 72 و 73 اظهری بثّ شکوی است که در آنها از نامرادی‏های دنیا شکوه می‏کند:

همچنین اظهری در قصاید خود، سوگندنامه‏هایی زیبا و مفصل سروده است. او در این قصاید که خطاب به خداوند سروده است، با سوگندهای متعدد به اولیای دین، عناصر طبیعت و دیگر موجودات، خواستار دوری از خشم خدا و بخشش گناهانش است (رک. احمدی دارانی، 1394: 12‑15)؛ این مضمون در قصاید 5، 29، 50، 80 (49 بیت) و 81 اظهری دیده می‏شود؛ مثلاً در قصیدۀ پنجم خود با 22 بار سوگنددادن خداوند به عناصر طبیعت، در امان ‏ماندن از خشم خدا را می‏طلبد:

در بیشتر موارد (قصاید 72، 73 و 80) برای بخشش گناهان خود، خداوند را به اولیاءالله سوگند می‏دهد:

اظهری در قصیده‏ای به نام «شواهد البلاد»، شهرآشوبی دربارۀ مردم گرجستان سروده است و آنجا را خاستگاه زیبارویان و جایگاه هوسرانی می‏داند:

مدح از مضامین رایج قصاید اظهری است؛ ولی در قصاید او درخواست از ممدوح دیده نمی‏شود؛ وی سؤال را شیوۀ بی‏خردان می‏داند:

کاربرد فراوان اصطلاحات دانش‏های مختلف مثل موسیقی (قصاید 18، 33، 34، 48 و...)، نجوم (قصاید 33، 35، 36 و...)، طب (قصاید 13، 33، 40 و...)، ریاضیات، فلسفه، علوم دینی و... نشانۀ تسلط اظهری بر این دانش‏هاست.

اکثر قریب به اتفاق قصاید اظهری ازنظر ساختار عمودی کامل است؛ به‏گونه‏ای‏ که ساختار آنها از تغزل، بیت تخلص، تنۀ اصلی و شریطه تشکیل شده است و در این میان تنها دَه قصیدۀ وی مقتضب است. بیشتر تغزل‏های اظهری به توصیف طبیعت اختصاص یافته است و تنها سه قصیدۀ وی با وصف معشوق شروع می‏شود:

اظهری در قصاید 29 (دو بار)، 53 و 72 خود تجدید مطلع کرده و فقط در هشت قصیده، تخلص خود را نیاورده است که در بیشتر موارد از نوع تجرید است؛ حُسن مطلع، حسن مقطع، تنوع قافیه و سرودن قصاید مردّف هم از دیگر برجستگی‏های قصاید اظهری است.

2ـ8 دیباچۀ دوم

اظهری پس از اتمام قصاید خود، دیباچه‏ای دوصفحه‏ای با نثر مسجع و به تقلید از مقدمة گلستان قرار داده است. این دیباچه نیز با «بسم الله الرحمن الرحیم» و حمد خدا و نعت رسول اکرم ^(ص) آغازمی‏شود و شاعر در ادامۀ آن به‏شیوه‏ای مفاخره‏آمیز غزلیات خود را معرفی می‏کند و می‏نویسد: «پوشیده نماند که به میامن تأییدات الهی، مجموعه غزلی است که بیاضش از دیدۀ رمددیدۀ یعقوبی، نشانی و سوادش از گلستان حسن یوسفی، داستانی و نقوطش بنفشه‌ای است از بوستان رخسارۀ بتان رسیده و خطوطش سبزه‌ای است که از چمن جمال نوخطان دمیده...» و در پایان با بیت ذیل مخاطب را به خواندن غزلیات خویش فراخوانده است:

یادآوری می‏شود شاعر شش بیت نیز در این دیباچه آورده است که سه بیت آنها در دیوان یافت شد.

2ـ9 غزلیات اظهری

اظهری افزون‏بر قصاید خود 627 غزل به پیروی از شیوۀ شاعران سبک عراقی به‏ویژه شاعران قرن هشتم سروده است. غزلیات اظهری 4494 بیت از متن و حواشی دیوان اشعار او را در بر گرفته است.

در آغاز چهل غزل اظهری نیز واژۀ «هو» با شنگرف نوشته شده است؛ وی برخلاف قصاید خود برای غزل‏هایش جز دو غزل 197 و 503 که با عنوان‏های «الموشح باسم یوسف بیگ» و «الموشح باسم رستم بیگ» نامگذاری شده است ـ که می‏تواند مؤیّد مذکربودن معشوق وی باشد ـ عنوانی در نظر نگرفته است.

بیشتر غزلیات اظهری مردّف است و تنها 91 غزل او ردیف ندارد. ردیف‏های غزلیات اظهری از نوع عبارت، فعل، اسم، ضمیر و حروف است؛ مثلاً «محبت است» (غزل 150)؛ «می‌باید کشید» (غزل 230) و... . برخی ردیف‏های اظهری نیز از نوع اسم‏ها یا صفت‏هایی کم‏کاربرد و مختوم به حروفی است که قافیه‏سازی و ردیف‏پردازی با آنها دشوار است؛ مثلاً ردیف‏های «لذیذ» (غزل 339)، «کاغذ» (غزل 340)؛ «رقّاص» (غزل 393)؛ همچنین اخلاص؛ فیاض؛ عرض؛ اختلاط؛ شرط؛ محظوظ؛ لفظ؛ شمع؛ استماع؛ دریغ؛ باغ؛ چاک و... که هنرنمایی شاعر در این مقوله را آشکار می‏کند. اظهری در شش غزل، تخلص خود را نیاورده است.

مضمون اصلی غزل‏های اظهری، توصیف معشوق و تبیین عشق است. عشق موجود در غزلیات اظهری مانند بسیاری از شاعران هم‏عصرش عشق مجازی است و در بعضی موارد معشوق وصف‏شدۀ او مذکر است. غزل‏های وقوعی و واسوختی نیز در شعر اظهری دیده می‏شود؛ چنانکه گاه از وقایعی که بین وی و معشوق اتفاق افتاده است، سخن ‏می‏گوید و گاهی از ستم‏های او شکوه ‏می‏کند و می‏گوید دیگر تحمل جفای او را ندارد:

اظهری در بعضی از غزلیات خود مانند حافظ، تخلص را قبل از ابیات پایانی آورده و در ابیات بعد مفاخره‏سرایی کرده ‏است:

می‏توان گفت مفاخره با غزلیات اظهری عجین شده است و در بیشتر آنها خود را «بلبل شیراز» نامیده ‏است:

همچنین گاهی نیز مانند حافظ مضمون مدح را نیز در ابیات پایانی غزلیات خود گنجانده است:

اظهری 603 غزل مرتب دارد؛ اما بعد از آنها 25 غزل دیگر آورده است که ازنظر ترتیب مرسوم قافیه، مطابق با دیگر غزل‏های شاعر نیست و مشخص است که زمان سرودن آنها پس از اتمام غزلیات پیشین اوست.

به‏طور کلی می‏توان گفت اظهری در غزل‌سرایی خود به حافظ توجه خاصی داشته و کوشیده است از شیوۀ وی پیروی کند؛ کاربرد واژه‏ها و اوزان اشعار حافظ ـ که در این مقال نمی‏گنجد ـ از مصادیق آن است. علاقۀ او به حافظ به‏اندازه‏ای است که دربارۀ او می‏گوید:

از این ابیات مشخص می‏شود در آن روزگار هم تفأل به شعر حافظ مرسوم بوده است.

2ـ10 قطعات اظهری

اظهری 215 قطعه با 1208 بیت دارد؛ اظهری پس از قطعۀ 205 خود، ناگاه مقطعات را رها می‏کند و مثنوی‏های خود را می‏آورد و پس از اتمام آنها، 10 قطعۀ پایانی را قرار می‏دهد.

قطعه‏های اظهری بین 2 تا 20 بیت و تنوع محتوایی بسیاری دارد؛ طلب و تقاضا، هزل (39 قطعه)، هجو و ماده‏تاریخ (35 قطعه) رایج‏ترین مضامین قطعات اوست.

اظهری برای بعضی از قطعات خود عنوان‏هایی در نظر گرفته است؛ از آن جمله است: طلب مکتوب رومی (قطعۀ 15)؛ طلب چهار ذرعی زربفت و شال کشمیری از اعتماد الدوله (قطعۀ 18)؛ طلب تصویر الفیه شلفیه جهت مطلوب از مصوِّر (قطعۀ 21)؛ تقاضای تصویر (قطعۀ 22)؛ طلب حنا (قطعۀ 25)؛ طلب جوان مخطط (قطعۀ 26)؛ طلب مندیل (قطعۀ 27)؛ طلب تریاک و شراب (قطعۀ 28)؛ تاریخ تولد امیرزاده اعظم علی بیک (قطعۀ 51) و... که توجه به این عنوان‏ها بیانگر مضامین قطعات اظهری نیز است.

با مطالعۀ قطعات اظهری مشخص می‏شود قطعه‏های او تا اندازۀ بسیاری زندگی واقعی او را بازتاب ‏می‏دهد؛ به‏گونه‏ای‏ که در دیگر اشعار اظهری موضوعاتی مثل طلب و درخواست‏های شاعر از ممدوح مثل درخواست جو، مندیل، تریاک، شراب، اسب و... یا درخواست ترسیم تصاویر الفیه و شلفیه، هزل و هجو دیده نمی‏شود؛ بدین‏ترتیب همانطورکه بر مبنای قصایدش دربارۀ زندگی رسمی و درباری او و بر طبق غزلیاتش دربارۀ بُعد عاطفی وجود وی می‏توان اطلاعاتی به‏ دست آورد؛ براساس قطعات اظهری تا اندازه‏ای می‏توان زندگی واقعی، رفتار و خصوصیات اخلاقی و شخصیتی، افکار و عقاید اظهری را کشف کرد.

ناگفته نماند در بین قطعات اظهری پنج قطعه آمده است که به ابوالفضل علّامی، احمدسلطان مجکی ³¹، ساروخان‏بیک وزیر، میرزامعصوم وزیر قراباغ، میراسماعیل کتابدار رستم‏خان تعلق دارد و شاعر برای پاسخگویی به اشعار آنها، قطعه‏های آن شاعران را نیز نقل ‏کرده است.

2ـ11 مثنوی‏های اظهری

اظهری هفت مثنوی سروده است که مجموعاً 271 بیت دیوان او را شامل می‏شود و چنانکه گفته‏ شد بین قطعات او قرار دارد. مثنوی‏های وی با ساقی‏نامه‏ای 88 بیتی آغاز می‏شود:

سپس با هزلی داستان‏گونه در 132 بیت دربارۀ قاضی‏میرم بروجردی، هزلی 26 بیتی خطاب به کاردار گیلان، اهمیت سخن، توصیف طبیعت و طلب یاری از خداوند ادامه می‏یابد.

2ـ12 رباعی‏های اظهری

اظهری 505 رباعی (1002 بیت) سروده است؛ چنانکه گفته شد به‏سبب آنکه برگ پایانی نسخه پارگی دارد، از رباعی‏های آن، تنها دو رباعی کامل و چهار رباعی ناقص باقی ‏مانده و بقیۀ رباعی‏های این دو صفحه از دست رفته است. ناگفته نماند که 171 رباعی اظهری در حاشیۀ نسخه نوشته شده است و چهار رباعی او نیز از نوع «چهارقافیه‌ای» است:

در بالایِ شمار بسیاری از رباعی‏های حاشیۀ دیوان اظهری، مانند دیگر اشعار حواشی دیوان او، واژۀ «هو» با شنگرف نوشته شده ‏است. از مضامین متنوع رباعیات اظهری می‏توان به عشق به‏عنوان رایج‏ترین مضمون رباعی‏های وی (420 رباعی عاشقانه)، توبه از گناهان، توصیف یار، وصف شراب، توصیف رحمت و عظمت الهی، دم غنیمت‏شماری، هجو، هزل و... اشاره‏کرد که در این میان آرزوی زیارت خانۀ کعبه برجستگی خاص یافته است:

او گاه دل به کرم خداوند می‏بندد و خیام‏وار دم غنیمت می‏شمارد و از بزرگی گناه و فراوانی آن ترسی ندارد:

گاهی نیز به دنیا و مافیها پشت می‏کند:

به هنر شاعری خود می‏بالد:

گاهی هم وقوع‏گویی و واسوخت‏سرایی می‏کند:

حضور معشوق‏های مذکری با نام‏های محسن، امین ترک (2 مورد)، دلاک‏پسر (3 مورد)، خاصه‏تراش (دلّاک مخصوص پادشاه)، ساده‏پسر (2 مورد) و پسر انجیرفروش (2 مورد) در رباعی‏های اظهری هم مؤیّد این موضوع است.

 

3ـ نتیجه‏گیری

از آنچه گذشت، مشخص شد اظهری شیرازی، شاعر شیعۀ قرن یازدهم است. بیشتر زوایای زندگی این شاعر ناشناخته مانده و دیوان اشعار او هنوز چاپ نشده است و تنها از آن، یک نسخۀ دست‏نوشتۀ شاعر در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار وجود دارد. براساس اشعار وی مشخص ‏می‏شود در 991 ق. متولد شده است؛ در دوران شاه ‏عباس اول، شاه‏ صفی و شاه‏ عباس دوم صفوی می‏زیسته و با شفایی اصفهانی، محمدرضا فکری و رونقی همدانی معاصر بوده است. اظهری کتابت دیوان خود را در 1030 ق. شروع کرده و متن دیوان خویش را در 1054 ق. (63 سالگی) و حواشی آن را احتمالاً در 1059 ق. (68 سالگی) به‏ پایان ‏رسانده است. اظهری 10385 بیت در قالب‏های قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی سروده و در آغاز دیوان و قبل از غزلیات خود، دو دیباچۀ منثور مسجع آورده ‏است.

مضمون اصلی قصاید وی (بیش از شصت درصد)، نعت پیامبر ^(ص) و منقبت ائمه ^(ع) به‏ویژه امیرالمؤمنین ^(ع) و مدح شاهان و وزرای صفوی است. حمد خدا و منقبت معصومین ^(ع) قصاید آغازین اظهری را مانند تحمیدیه‏ای مفصل می‏نمایاند و درخواست مغفرت از خداوند از راه توسل‏های متعدد به اولیاءالله، به آفرینش چندین سوگندنامه در شعر وی انجامیده است. محور عمودی بیشتر قصاید وی کامل است و او فقط ده قصیدۀ مقتضب دارد. اظهری قصاید مدحی خود را به سؤال و درخواست نیالوده و ازنظر شیوۀ شعری پیرو شاعران پیشین خود و بیش ‏از همه خاقانی است؛ حتی خودش را با خاقانی و انوری مقایسه‏ کرده و گاه بر آنها برتری داده ‏است.

اظهری در غزلیات خود، دنیایی از شور و مستی و هیجان را به ‏تصویر می‏کشد و خواننده را با عواطف و احساسات خود آشنا می‏کند. مضمون اصلی غزلیاتش، عشق مجازی و گاه مضامین وقوعی و واسوختی است. در غزلیات خود به حافظ بیش از دیگران نظر داشته و حتی مانند او مضامین فخر و مدح را نیز در غزلیات خود گنجانده است. بیشتر غزل‏های وی مردّف است و ردیف‏های فعلی در شعر او بسامد بیشتری دارد؛ ولی ردیف‏های اسمی بدیع و کم‏کاربرد نیز در تقویت موسیقی کناری غزلیاتش بسیار مؤثر بوده است.

اظهری ساقی‏نامه‏ای در قالب مثنوی سروده است و با پرداختن به مضامین هزل و ستایش الهی در دیگر مثنوی‏هایش، تضاد درون و برون شخصیت خویش را آشکار کرده است. او با کاربرد شیوۀ روایت و قالب داستان به مثنوی‏هایش برجستگی خاصی بخشیده است.

اظهری مضامین ماده‏تاریخ، هزل، هجو و طلب از ممدوح را در قطعات خود مطرح کرده و بیشتر رباعی‏هایش (420 رباعی) را دربارۀ عشق سروده ‏است. به‏سبب وجود مضامین توبه و مناجات (40 رباعی) و آرزوی زیارت کعبه ـ در کنار هزلیات (20 رباعی) و مضامین عشق وقوعی و واسوختی در رباعیات ـ گویا این شاعر بین لاهوت و ناسوت سیرمی‏کند.

قطعه‏ها و رباعی‏های اظهری درواقع برشی از زندگی شخصی او و فراز و فرود زندگی وی را ترسیم می‏کند؛ همانطور که قصایدش بازتابی از زندگی رسمی، و غزلیاتش بازتاب عواطف و احساساتش است.

مضمون مفاخره به‏ویژه افتخار به قدرت شاعری در همة قالب‏های شعری اظهری بسیار دیده‏ می‏شود؛ فخریه‏سرایی‏های وی در بیت یا ابیات پایانی غزلیاتش، به‏شیوۀ حافظ، از برجستگی‏های شعری اوست.

اشعار اظهری به‏دلیل حضورش در دربار و همراهی وی با پادشاه در جنگ‏ها و لشکرکشی‏ها به‏ویژه حملات پی‏درپی صفویان به قراباغ و حضور چندین ‏سالۀ اظهری در آنجا و مقام‏های حکومتی او و همچنین ماده‏تاریخ‏سرایی او، دربردارندۀ اطلاعات و شواهد تاریخی بسیاری از دوران زندگی شاعر است؛ ازاین‏رو منبع ارزشمندی برای مطالعۀ تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم و زبان شمرده می‏شود.

اظهری برخلاف هم‏عصران خود از کاربرد اصطلاحات عامیانه، توجه بسیار به جزئیات و پیچیدگی خیال و درنتیجه دشواری معنا دوری کرده است.

وجود حروف، کلمات و افعال کهن و حتی گاهی رعایت قواعد دستوری گذشتگان، واژه و ترکیبات بدیع و حتی دشوار در دیوان اظهری، مؤیّد پیروی وی از زبان شاعران قرون ششم به‏ویژه خاقانی است. آرایه‏های متعددی مانند حُسن تعلیل، پارادوکس، تلمیح، تشبیه‏های مضمر و تفضیل نشانۀ پیروی وی از ویژگی‏های ادبی سبک عراقی و به‏ویژه حافظ است. 

پی‏نوشت

1. رک. آقابزرگ تهرانی، 1938، ج 9: 80
2. ذبیح‏الله صفا نیز توضیحات مختصری دربارۀ اظهری بیان کرده که همان توضیحات فهرست کتابخانۀ سپهسالار است. او به ذکر سال تولد اظهری، تعداد ابیات، قالب‏های شعری، ذکر عناوین چند قصیده و در پایان به نقل ابیات قصیدۀ سویداءالضمیر شاعر بسنده‏ کرده ‏است (رک. صفا، 1364، ج 2/5: 1181‑1183).
3. یکی از نواحی جغرافیایی بیگلربیگی قراباغ در عهد صفویان است (میرزاسمعیا، 1368: 78).
4. پیچی ئیل واژۀ ترکی به معنای سال میمون و نهمین سال از سال‏های دوازده‏گانه است (معین، 1391: ذیل واژه).
5. از این پس برای ارجاع به اشعار اظهری که هنوز به چاپ نرسیده، فقط به ذکر قالب شعر و شمارۀ آن و شمارۀ بیت بسنده می‏شود.
6. مطابق با سال 1022
7. قلعۀ بست، میراث بزرگ فرهنگی در شهر لشگرگاه افغانستان است که در قرن یازدهم ساخته شده است (رک. دهخدا، 1359: ذیل واژه).
8. وزارت در اینجا به معنای محصّل مالیات و معاون پادشاه در شهر و روستاست (رک. همان) و معنای معروف وزیر که در دورۀ صفویه «وزیر اعظم» نامیده می‏شد، مدّنظر نیست.
9.  

1. قصاید 62 و 63 و قطعه‏های 44، 70، 71، 72، 73، 74، 75 دیوان به این موضوعات اختصاص دارد.
2. حملات صفویه به گرجستان به ‏دستور شاه‏ عباس اول در 1013 ق. آغاز می‏شود و تا 1038 ق. ادامه ‏دارد (رک. ترکمان، 1382: 659، 660 و 1062).
3. از حاکمان گرجی در دوران صفویه است که شاه‏ عباس اول او را مأمور رفع فتنۀ گرجستان کرد و به مأموریت‏های بسیار فرستاد؛ در دوران شاه‏صفی مقام دیوان‏بیگی یافت و به فرمان شاه‏ عباس دوم کشته ‏شد (میرمحمدصادق، 1393، ج 19: ذیل واژه).
4. خود شاعر در ذیل ماده‏تاریخ عدد 1043 را نوشته است.
5. خود شاعر در ذیل ماده‏تاریخ عدد 1044 را نوشته است.
6. شرف‏الدین حسن اصفهانی، مشهور به حکیم شفایی در سال ۹۹۶ ق در اصفهان به دنیا آمد. وی افزون‏بر شاعری، پزشک حاذق عصر خود نیز بود و به همین دلیل طبیب خاص و ندیم «شاه عباس اول» شد. در قالب‏های مختلف شعر سروده و در سال ۱۰۳۸ ق. از دنیا رفته ‏است (رک. ترکمان، 1382: 1082).
7. محمدرضا فکری اصفهانی، فرزند شیخی بیگ، شاعر عصر صفوی است که در سال 1020 ق. در اصفهان متولد شد. وی از شاگردان مولانا زین‏الدین مسعود نیکی و در علم سیاق و حساب ماهر و معاصر حکیم شفایی بود و همیشه بین آنها بحث و هجاگویی بود. از اصفهان به هند و بعد از مدتی به شیراز و از آنجا به دکن رفت و همان‏جا درگذشت (آقابزرگ تهرانی، 1384، ج 9: 845).
8. اظهری در ادامۀ این قطعه، شعرربایی را که در آن دوران رواج داشته ‏است، تقبیح می‏کند:

18.     مقیم جعفری شیرازی از شاعران قرن یازدهم هجری است. او به مقیما معروف است و مرد ساده‏لوح خوش‏ذاتی بوده است؛ «اگرچه سودایی داشته اما خالی از جذبه نبوده است» (نصرآبادی، 1378: 266).

1.  فتحی قزوینی از شاعران عهد صفوی است. پیشۀ او بیاعی بود؛ گاهی نیز شعر می‏گفت (صفوی، 1314: 149).
2. کمترین ماده‏تاریخ ذکرشده در دیوان 1012 در قطعة 62 و بیشترین آن 1059 در قطعۀ 60 حاشیۀ دیوان است.
3. این قطعه در بخش ملحقات آمده است.
4. براساس آثار به‏جامانده در عصر صفوی، شیعۀ فطری یا شیعۀ عباسی اصطلاحی است که در دورة صفویه رواج داشته و به کسانی اطلاق می‏شده است که از دوران امامت امیرمومنان ^(ع) و به‏طور خاص عباس بن علی بن ابیطالب علیهماسلام شیعه بوده‏اند (رک. ترکمان، 1382: 215؛ نیز عالم‌آرای شاه اسماعیل، 1349: 176).
5. «رونقی از ولایت همدان است. طبعش خالی از لطف نبوده، به هند رفته با طالب، کلیم و اختری مشاعره داشته بعد از مدتی به عراق آمده و باز به هند بازگشته است» (نصرآبادی، 1378: 257).
6. محمد فضولی (1483‑1556 م.) «از دارالاسلام بغداد است، از آنجا به از او شاعری پیدا نشده و به هر دو زبان یعنی ترکی و عربی شعر می­گوید و اکثر شعر او منقبت ائمۀ دین است» (رک. صفوی، 1314: 136).
7.  

احتمالاً این دو بیت دعا برای حفظ اشعارش از گزند روزگار است.

1. اولین رباعی است که شاعر در آغاز دیباچۀ منثور دیوانش آورده است.
2. رک. ترکمان، 1382: 1091
3. رک. همان: 1093
4. رک. ترکمان، 1382: 955

 

1. رک. ترکمان، 1382: 1087

تعداد مشاهده مقاله: 451

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 133