تصحیح قیاسی یا تغییر ذوقی؟ نقدی بر تصحیح مجدّد عتبة‌الکتبة

1ـ مقدمه

منشآت موجود در ادب فارسی چنین نشان می‌دهد که عده‌ای از دبیران و مترسّلان ـ علاوه‌بر اینکه به اقتضای پیشۀ دبیری به نگارش نامه‌های دیوانی اشتغال داشته‌اند ـ برای تعلیم عملی فن دبیری و به دست دادن الگویی جامع در نویسندگی و قواعد آن، مجموعه‌ای از مراسلات خود یا دبیران دیگر را گردآوری کرده‌اند؛ سپس با یکی از کلمات کتّاب، کاتب، کتبه، ترسّل، الفاظ، رسائل، دبیری و... برای آن نامی ساخته‌اند. عتبة‌الکتبة یکی از این مجموعه‌مراسلات است که علی بن احمد منتجب‌الدین بدیع جوینی، منشی و صاحب‌دیوان رسایل سلطان سنجر سلجوقی، آن را در دو بخش سلطانیّات و اخوانیات گردآوری کرده است. جوینی در کتاب خود به جزئیات قواعد نویسندگی و آموزش ترکیبات و مفردات و... نپرداخته و تنها به ارائۀ نمونه‌هایی از نامه‌ها بسنده کرده است؛ ولی اهمیت کار وی و ارزش کتاب او تا جایی است که «منتجب‌الدین را نویسندگان و بلغای بعد از او به بلندی مقام ستوده و عتبة‌الکتبة او را ازجمله سرمشق‌هایی شمرده‌اند که مطالعۀ آن بر مترسّلان لازم و واجب است» (صفا، 1371، ج 2: 969)؛ به جرئت می‌توان گفت این کتاب یکی از ارکان نثر مترسّلانه و از امّهات آثاری از این دست است.

نسخۀ خطی منحصربه‌فرد عتبة‌الکتبة متعلق به کتابخانۀ ملی مصر است و عکس آن به همّت علامه محمد قزوینی در سال 1310 ش. به ایران منتقل شد. چاپ نخست عتبة‌الکتبة در سال 1329ش. در شرکت سهامی چاپ، به‌اهتمام و تصحیح استاد عباس اقبال آشتیانی و مقدمۀ علامه قزوینی انجام شد. چاپ دوم کتاب نیز در سال 1384 ش. عیناً از روی چاپ اول و به شیوۀ افست، در انتشارات اساطیر صورت گرفت. پس از این چاپ‌ که از برخی ایرادهای چاپی و اشکالات در تصحیح مصون نمانده است، کسی به تصحیح عتبة‌الکتبة روی نیاورد تا اینکه در سال 1396ش. مریم صادقی به تصحیح و چاپ دوبارة آن اهتمام ورزید و کتاب را در نشر نگاه نو منتشر کرد. او با این باور که «تصحیح متن قزوینی بسیار ناقص و نارسا است و متنی منقّح را در دسترس قرار نمی‌دهد لذا خواننده نمی‌تواند از آن بهره ببرد» (جوینی، 1396: 15)، بر خود لازم دانست که متن کتاب عتبة‌الکتبة را یک بار دیگر تصحیح کند تا «نسخه‌ای کاملاً منقّح و آراسته در اختیار مخاطبان قرار گیرد» (همان: 66).

صادقی در این چاپ، کتاب را به سه بخش مقدمه، شرح متن و نمایه‌ها تقسیم کرد و در بخش شرح متن، به تصحیح آن نیز پرداخت. نقد و بررسی شرح متن، نمایه‌ها، خطاهای چاپی و ایرادهای ویرایشی چاپ صادقی، تحقیقی جداگانه می‌طلبد؛ اما پژوهش پیش‌رو به بررسی مواردی از متن عتبة‌الکتبة اختصاص دارد که مصحّح مدعی است آنها را به روش قیاسی تصحیح کرده است.

پرسش اصلی این پژوهش آن است که «صادقی تا چه حدّ در تصحیح قیاسی عتبة‌الکتبة و ارائۀ متنی منقّح موفق بوده است؟».

1ـ1 هدف پژوهش

هدف این پژوهش آن است که با مقابلۀ متن عتبة‌الکتبة تصحیح قزوینی ـ اقبال و متن تصحیح صادقی، مواردی بررسی شود که صادقی به تصحیح آنها پرداخته است و درستی یا نادرستی آنها مشخص شود؛ به عبارت دیگر، شواهدی برای نشان‌دادن خَلط تصحیح قیاسی و تصحیح ذوقی استخراج و ارائه گردد که به تغییر یا تحریف متن عتبة‌الکتبة در چاپ مجدد آن انجامیده است.

1ـ2 ضرورت پژوهش

تجدید چاپ و تصحیح دوبارة آثار علمی با هدف بازنگری و رفع ابهامات چاپ‌های قبلی و ارائۀ نزدیک‌ترین صورت ممکن این آثار به نوشتۀ مؤلف صورت می‌گیرد؛ اما به قول علامه قزوینی، مسامحه و مساهله در چاپ این آثار موجب می‌شود که اثر، سرشار از «اغلاط واضحه بل فاضحه» و مصداق «بیر کلمه و اوچ غلط» (یک کلمه و سه غلط) گردد (نک. افشار، 1353: 51)؛ بنابراین بررسی ضبط‌های پیشنهادی مصحّح در تصحیح دوبارة عتبة‌الکتبة و مقابلۀ اختلافات آن با چاپ‌‌ و تصحیح قبلی، امری ضروری است که هم برای خوانندگان این کتاب مفید خواهد بود و هم مصحّح را در چاپ‌های بعدی کتاب یاری خواهد رساند.

1ـ3 پیشینۀ پژوهش

تا جایی که نگارنده پژوهیده است، تاکنون تحقیقی دربارة تصحیح دوبارة کتاب عتبة‌الکتبة به‌اهتمام مریم صادقی انجام نشده است.

1ـ4 روش پژوهش

صادقی در تصحیح عتبة‌الکتبة، نسخۀ چاپی مصحَّح قزوینی ـ اقبال را اساس کار خود قرار داده است و به همین سبب، این پژوهش نیز با مقابلۀ دو متن تصحیح قزوینی ـ اقبال و صادقی و به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی با استناد به منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. در این پژوهش، پس از مقابلۀ دو متن، ضبط‌های پیشنهادی صادقی با ضبط قزوینی ـ اقبال به‌عنوان ضبط اساس مقایسه شد و مواردی که ضبط قزوینی ـ اقبال ارجح بود و صادقی به‌خطا آنها را تغییر داده بود، همراه با تحلیل مطالب، ذیل عنوان «خطاهای تصحیح متن» بررسی شد.

 

2ـ بحث اصلی

صادقی در مقدمۀ کتاب عتبة‌الکتبة، چندین‌بار بر تصحیح قزوینی ـ اقبال خرده گرفته و با غیرمنقّح‌دانستن آن، بر ضرورت تصحیح دوبارة کتاب تأکید کرده است:

• «این متن به‌دلیل تصحیح ناقص و اشتباهات و مشکلات و ابهامات فراوان، در میان آثار ادبیات فارسی، آنگونه که باید مورد توجه واقع نشده است» (جوینی، 1396: 16)؛
• «مشکلات و پیچیدگی‌های این متن عمدتاً شامل تسامحات و سهل‌انگاری‌های ناصحان [ظ: ناسخان] و کاتبان نسخه و بی‌دقتی‌های مصحّح کتاب است» (همان: 66)؛
• «در این کتاب با اینکه تصحیح شده، بسیاری از اشتباهات فاحش و غلط‌های آشکار متن همچنان باقی بود که ناشی از اشتباه نسّاخان و بعضاً غفلت مصحّح اثر است» (همان: 69)؛
• «تصحیح متن قزوینی بسیار ناقص و نارسا است و متنی منقّح را در دسترس قرار نمی‌دهد؛ لذا خواننده نمی‌تواند از آن بهره ببرد؛ بنابراین لازم بود این متن یک بار دیگر تصحیح شود» (همان: 15).

او روش خود در تصحیح متن را «قیاسی» خوانده است: «در روش تصحیح این اثر غیر از نسخۀ قزوینی ¹، نسخۀ دیگری هم موجود نبود که بتواند در رفع ابهامات کمک نماید؛ لذا با روش قیاسی، متن بازخوانی و ابهامات و جاهای خالی کتاب به تناسب معنا و حدس قریب به یقین بازخوانی و اصلاح شد» (همان: 66).

درست است که در تصحیح قیاسی، مصحّح مجاز به استفاده از حدس و تشخیص خویش است؛ اما این حدس، بدون پروردگی در متن‌شناسی و متن‌پژوهی و بدون توجه به قراین و مؤیدات زبانی، معنایی، موضوعی، تاریخی و فرهنگی موجود در خودِ اثر یا آثار هم‌عصر آن، به جایی راه نخواهد برد. تصحیح قیاسی «به‌مراتب از شیوه‌های سه‌گانۀ تصحیح دشوارتر است و توانایی و حوصله‌ای بیشتر می‌طلبد؛ زیرا مصحّح برای تصحیح هر ضبطِ مغلوطِ مغشوش ناگزیر است که با اتکای بر قریحۀ نکته‌سنجی و براثرِ جست‌وجوهای پیگیر در آثار عصر مؤلف و به مددِ ذوق نقّادی و سخن‌سنجی از نگارش‌های هم‌طراز و همگونۀ اثر مورد نظر، قراین و مؤیداتی بجوید و با توجه به برهان و حجت علمی و تحقیقی ـ که خواننده محقق را قانع کنند ـ ضبط‌های درست و مضبوط را جایگزین ضبط‌های مغلوط و نادرست نسخه کند» (مایل هروی، 1369: 282)؛ به عبارت دیگر، در تصحیح قیاسی مصحّح «برپایۀ شناختی که از الفاظ، مفاهیم، متون هم‌خانواده، زمان و مکان تألیف متن و... به دست آورده، ضبطی را که صحیح‌تر و اصیل‌تر می‌پندارد به‌جای ضبط نسخه‌‌ها پیشنهاد می‌کند و (با ذکر ضبط نادرست در پانوشت) در متن نهایی جای می‌دهد» (عمادی حائری، 1387: 9)؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در تصحیح قیاسی، ذوق و احساس مصحّح جایگاهی ندارد و این درحالی است که تصحیح ذوقی که نتیجۀ آن به تصحیح آزاد شبیه است، بر ذوق و سلیقه استوار است و مصحّح به تشخیص خود به تصحیح متن دست می‌زند؛ بدون اینکه به استناد آن مقیّد باشد. «متأسفانه برخی معاصران، تصحیح قیاسی را با تصحیح ذوقی خَلط کرده‌اند و تغییرات دلخواه غیرعلمی خود را در متون، تصحیح قیاسی نامیده‌اند» (جهانبخش، 1390: 32).

  بررسی تصحیح مجدد عتبة‌الکتبة نشان می‌دهد که مصحّح این اثر نیز تصحیح ذوقی را با تصحیح قیاسی به هم آمیخته است و در بسیاری از موارد و به‌اشتباه، ضبط‌های درست قزوینی ـ اقبال را به ضبط‌های احسن و متعارفِ مطابق با ذوق خود تغییر داده است. در این بخش از پژوهش، برخی از این خطاها ارائه و بررسی می‌شود.

2ـ1 خطاهای تصحیح متن

1. شجره/ شُعَب

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«هرکس از طلبۀ علم انشاء، دست به شعبه‌ای از شجرۀ لغت عربی می‌زدند» (جوینی، 1384: 2).		«هرکس از طلبة علم انشاء، دست به شعبه‌ای از شعب لغت عربی می‌زدند» (جوینی، 1396: 97).

 

با توجه به اینکه یکی از معانی «شُعبه»، «شاخۀ درخت» است (نک. دهخدا، 1377: ذیل شعبه)، تصحیح و تغییر شجره به شُعَب، نادرست و تصحیح ذوقی است. مثال‌ زیر می‌تواند مؤیّد این معنیِ واضح باشد:

«امیر سید فلان را که از ‌دوحۀ سیادت، شعبه‌ای مطهّر است و از انوار سعادت، شعله‌ای مظهر» (بهاء‌الدین بغدادی، 1385: 192).

 

2. طبع و خاطرم [وقّادم]

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«آن سخن بر دلم مؤثر آمد و طبع و خاطرم از غیرت و انفت متقد شد [...] در آن حدّت طبع و توقّد خاطر، جواب آن نامه بنوشتم» (جوینی، 1384: 3).		«آن سخن بر دلم مؤثر آمد و طبع و خاطرم [وقّادم] از غیرت و انفت مُتَّقِد شد...» (جوینی، 1396: 98).

مصحّح، ترکیب «طبع و خاطرم» را به نظر، نادرست می‌داند و می‌نویسد: «با توجه به متّقد و نیز توقّد خاطر، احتمالاً کلمه وقّاد است» (همان).

افزودن کلمۀ «وقّادم» به متن، صحیح نیست؛ زیرا «متّقدشدن خاطر»، وقّادبودن آن را هم در بر دارد و نیازی به آوردن این صفت در متن نیست؛ همچنین اگر به‌دلیل وجود قرینۀ «توقّد خاطر»، می‌توان «وقّاد» را به «خاطر» افزود، پس به قرینۀ «حدّت طبع» نیز باید صفت «حُدّاد» را به «طبع» اضافه کرد. ضمن اینکه در ترکیب «خاطرم وقّادم»، ضمیر «م» در «خاطرم» حفظ شده است که احتمالاً خطای چاپی باشد.

 

3. شادیان/ بادیان

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«مرا در آنچه می‌نوشتم اعتقاد آن نبودی که مستفاد شادیان [کذا] و مبتدیان شاید بود تا به مبرّزان و منتهیان چه رسد» (جوینی، 1384: 5).		«مرا در آنچه می‌نوشتم اعتقاد آن نبودی که مستفاد بادیان و مبتدیان شاید بود تا به مبرّزان و منتهیان چه رسد» (جوینی، 1396: 99).

 

مصحّح که «بادیان» را در معنی «ابتداکنندگان» به کار برده، دربارة تصحیح این واژه چنین نوشته است: «ق: شادیان [کذا] است که با توجه به معنای شادیان، کلام نامفهوم می‌شود؛ شادی: سرودگوی، شعرخواننده» (همان).

تصحیح و تبدیل نادرست «شادی» از آنجا ناشی می‌شود که مصحّح فقط معنی «مُغنّی» را برای این واژه در نظر داشته است و از معنای دیگر واژه که در این متن هم مدّنظر بوده، غافل شده است. این واژه در فرهنگ‌های لغت عربی، در معانی زیر دیده می‌شود:

• «الشادی: الّذی تعَلَّم شیئاً مِنَ العِلْم والأَدَبِ والغِناءِ و نحوِ ذلک أَی أَخَذ طَرَفاً منه» (ابن‌منظور، 1408ق، ج 14: 425)؛
• «الشّادی: طالِبُ الاَدَبِ وَ العِلم، وَالجَمع: شُداة» (مصطفی و دیگران، 1989م، ج 1: 476)؛
• «الشّادی: مردم کم‌بهره از دانش، کم‌دانش؛ جمع: شُداة، شَادُون» (قیّم، 1384: 610)؛
• «الشادِ: کمی دانش‌اندوز» (بستانی، 1373: 275)؛
• «شادٍ: جمع: شادون و شداة؛ اسم فاعل از شَدا/ شَدا بـِ: طالِبُ الاَدَبِ وَ العِلم. و شَدا مِنَ الأَدَبِ وَالعِلم شَیئًا: حَصّلَ طَرفًا مِنه» (المعانی، 1399: ذیل شاد).

معانی بالا نشان می‌دهد که جوینی «شادیان» را مترادف با «مبتدیان» و در معنی طالبانِ علم و ادب که هنوز بهرۀ کاملی از دانش ندارند به کار برده است؛ بنابراین تغییر تصحیح‌گونۀ آن به «بادیان» جایز نیست.

 

4. مسترمّ/ متبرّم

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و متصرّفان اوقاف، دام عزّهم، برحسب اشارت و صواب‌دید محیی‌الدین [...] در عمارات مدرسه و اصلاح هرچه او از آن مسترمّ گردد بوقت ایستادگی نمایند» (جوینی، 1384: 8).		«و متصرّفان اوقاف (دام عزّهم) برحسب اشارت و صوابدید محیی‌الدین، [...] در عمارت مدرسه و اصلاح هرچه او از آن متبرّم گردد به‌وقت ایستادگی نمایند» (جوینی، 1396: 103).

 

مصحّح پس از گنجاندن «متبرّم» در متن، چنین توضیح داده است: «به ستوه ‌آمده و ملول؛ مُبرم هم درست است» (همان)؛ درحالی‌که واژۀ «مُسترمّ» که اسم فاعل از «اِستَرَمَّ» است صحیح بوده است و نیازی به تغییر آن نیست. «اِستَرَمَّ» به معنی «خواستار بازسازی شد، طلب اصلاح نمود، کسی را برای تعمیر یک چیز فراخواند» است (نک. بستانی، 1373: 203؛ معلوف، 1374، ج 1: 618؛ قیّم، 1385: 73) و «مُسترِمّ» به معنی «مرمّت‌خواه، اصلاح و عمارت‌خواهنده از کسی» است.

با توجه به اینکه نامۀ مورد بحث در تقلید تدریس مدرسۀ نظامیۀ نیشابور به خواجه محیی‌الدین محمد‌ بن ‌یحیی است، سلطان سنجر به متصرّفان اوقاف توصیه کرده است که در عمارت مدرسه و بازسازی هر بخشی از بنای مدرسه که محیی‌الدین خواستار مرمّت و اصلاح آن است (نیاز به بازسازی دارد) به‌موقع اقدام کنند.

5. آیات/ آلت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«ایزد سبحانه و تعالی [...] تأیید و نصرت را آیاتِ رایات و اعلام ما کرده» (جوینی، 1384: 9).		«ایزد سبحانه و تعالی [...] تأیید و نصرت را آلتِ رایات و اعلام ما کرده» (جوینی، 1396: 104).

 

به نظر می‌رسد تغییر «آیات» به «آلت» در همنشینی با دیگر واژه‌های این عبارتِ منشیانه، بیانگر نوعی بی‌ذوقیِ ادبی و یا کم‌توجهی باشد. معنای عبارت با ضبط «آیات»، کاملاً رسا و گویاست: تأیید و نصرت الهی، نشان‌های رایات و درفش‌های ماست (بر آنها نقش بسته است).

این مضمون در تاریخ جهانگشا به‌ این صورت به کار رفته است: «تا رایات ظفرنگارِ نصرت‌پیکرِ ما، حفّها اللّه بالنّصر، بر حدود ممالکِ ارمن خفقان یافته است» (جوینی، 1375، ج 2: 177).

6. تمکّن/ تمکین

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«هر روز اثمار آن از بسطت عرصۀ ملک و تمکّن، از نواصی اقاصی آمال ظاهرتر می‌یابیم» (جوینی، 1384: 10).		«هر روز اثمار آن از بسطت عرصۀ ملک و تمکین، از نواصی اقاصی آمال ظاهرتر می‌یابیم» (جوینی، 1396: 105).

 

مصحّح در توضیح تمکین چنین آورده است: «توانایی قدرت و شکوه. عطف به بسطت: مکانت و دارندگی. معنای عبارت: ثمره‌های نعمت خداوندی از گستردگی ملک ما و رسیدن به مرادها و آرزوهای دور و دراز هم مشهود است؛ ق: تمکّن که به نظر نادرست می‌آید» (همان).

حال آنکه «تمکّن» نیز به معنی«قدرت و توانایی و استوارشدگی» است (نک. دهخدا، 1377: ذیل تمکّن) و تبدیل آن به «تمکین» وجهی ندارد.

 

7. مُثیب/ مُثاب

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و او را تبارک اسمه بر هرچه کند و اندیشد مطلع شناسد و بر خیر و شر مثیب و معاقب» (جوینی، 1384: 23).		«و او را تبارک اسمه بر هرچه کند و اندیشد مطلع شناسد و بر خیر و شر مثاب و معاقب» (جوینی، 1396: 118).

 

مصحّح که «معاقِب» را اسم مفعول پنداشته و «مُعاقَب» خوانده است، بر آن شده است تا «مُثیب» را نیز به اسم مفعول تبدیل کند و با نادرست‌دانستن ضبط قزوینی ـ اقبال، خود تصحیح و شرحی نادرست بدین مضمون ارائه دهد: «پاداش به او می‌دهند یا عقاب می‌کنند؛ ق: مثیب؛ مثیب پاداش‌دهنده و مثاب پاداش‌گیرنده است؛ بنابراین ضبط ق نادرست است» (همان)؛ حال آنکه جملۀ «بر خیر و شر مُثیب و معاقِب» معطوف به جملۀ قبل است که «او را» و «شناسد» به قرینۀ لفظی از آن حذف شده‌ است؛ بنابراین معنای درست عبارت چنین است: «[تاج‌الدین ابوالمکارم باید] خداوند را بر خیر، پاداش‌دهنده و بر شر، عذاب‌کننده شناسد».

البته جوینی در عتبة‌الکتبة، شش مرتبه نیز این دو واژه را به‌صورت «مُثاب و مُعاقَب» (اسم مفعول) به کار برده است (نک. همان: 106 و 122 و 138 و 139 و 147 و 167) و احتمالاً مصحّح عبارت مورد بحث را به استناد و قیاس با این شش مورد، اما به‌اشتباه تصحیح کرده است.

 

8. عزّ/ عزّت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«شرف انتماء و اعتزاء منصب نبوّت و اعتلاء و ارتقاء بر مراتب عزّ رسالت» (جوینی، 1384: 34).		«شرف انتماء و اعتزاء به منصب نبوّت و اعتلاء و ارتقاء بر مراتب عزّت رسالت» (جوینی، 1396: 129).

 

با توجه به اینکه «عزّ» و «عزّت» مترادف است، مشخص نیست که مصحّح به چه دلیل «عزّت» را جایگزین «عزّ» کرده است یا چه بار معنایی در «عزّت» دیده که «عزّ» از آن معانی عاری بوده است؟ ازسوی دیگر، نگاهی به متن عتبة‌الکتبة نشان می‌دهد که جوینی بارها از «عزّ» به‌جای «عزّت» استفاده کرده است:

ـ «چون او با عزّ نبوت و رسالت و کمال عظمت و جلالت رنج زوال کشید» (همان: 254)؛

ـ «در آن جوار عزّ و شرف و مستقر اقبال و دولت دو جهانی گذرانم» (همان: 219)؛

ـ «مجلس سامی به سعادت و مبارکی به مستقرِّ عزّ باز رسید» (همان: 235).

 

9. منصب/ منقبت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«ظهیرالدین به حضرت سرخس پیش تخت ما برسید و برحسب شرف منصب و فضیلت کمال علم که بدان از اقران خویش سادات و علمای جهان متمیز است مزید تقریب و اکرام و تبجیل و احترام یافت» (جوینی، 1384: 35).		«ظهیرالدین به حضرت سرخس پیش تخت ما برسید و برحسب شرف منقبت و فضیلت کمال علم که بدان از اقران خویش سادات و علمای جهان متمیز است مزید تقریب و اکرام و تبجیل و احترام یافت» (جوینی، 1396: 130).

 

ظهیرالدین تاج‌الاسلام از علما و سادات بلخ است که در دورۀ سنجر، مناصب نقابت سادات مازندران و تولیت اوقاف و برگزاری مجالس وعظ در آنجا را به‌صورت موروثی بر عهده داشته است و طبق این نامه، منصب تدریس در مدارس تکشی و کوزه و مسجد سرسنگ و... نیز به او واگذار شده است؛ بنابراین وقتی در سرخس به حضور سلطان سنجر رسیده است، به‌خاطر شرف مناصب مذکور و کمال علمش، بیشتر از دیگران مورد احترام سلطان قرار گرفته است؛ درنتیجه، تغییر «منصب» به «منقبت» صحیح نمی‌نماید.

 

10. استعداد/ استسعاد

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«دولت را به بقای دعای او استناد و اعتضاد و اهل سنّت را به روزگار متبرّک او اعتداد و استعداد» (جوینی، 1384: 38).		«دولت را به بقای دعای او استناد و اعتضادِ اهل سنّت را به روزگار متبرّک او اعتداد و استسعاد» (جوینی، 1396: 132).

 

صادقی ضمن حذف نابه‌جای حرف «واو» بعد از اعتضاد، لغت «استعداد» را نیز به تصحیح ذوقی به «استسعاد» تبدیل کرده است. حال آنکه به نظر می‌رسد جوینی اعتداد و استعداد را در معنی «آمادگی و مهیّاشدن» به کار برده است و تغییر آن به «استسعاد» وجهی ندارد.

 

11. البادیة/ الباریة

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«هُوَ الْمَشْکورُ عَلَی مَواهِبِهِ الْبادِیةِ الظّاهِرَةِ وَ صَنایِعِهِ الْمُتَوالِیَةِ‌ الْمُتَظاهِرَة» (جوینی، 1384: 38).		«هُوَ الْمَشْکورُ عَلَی مَواهِبِهِ الْباریةِ الظّاهِرَةِ وَ صَنایِعِهِ الْمُتَوالِیَةِ‌ الْمُتَظاهِرَة» (جوینی، 1396: 132).

 

مصحّح «البادیة» را به «الباریة» تغییر داده و عبارت را اینگونه معنی کرده است: «خداوند را به‌خاطر مواهب آشکار و ظاهری که به ما ارزانی داشته و نیکی‌ها و الطاف پیوسته‌ای که بر ما داشته شکر می‌گزاریم» (همان)؛ حال آنکه «البادی» اسم فاعل از «بَدا/ یَبدو» و به معنی «آشکار و واضح» است و تغییر آن به «الباریة» که گمان نمی‌کنم در هیچ فرهنگ لغتی به معنی «آشکار» به کار رفته باشد، جایز نیست.

 

12. در حال هر [...]/ در هر حال و [...]

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و اعتصام در حال هر حرکت و مقام، و طلب هر مقصود و مرام به حول و قوّت او کنیم» (جوینی، 1384: 39).		«و اعتصام در هر حال و حرکت و مقام و طلب هر مقصود و مرام به حول و قوّت او کنیم» (جوینی، 1396: 133).

 

مصحّح با افزودن نابه‌جای حرف «واو» قبل از حرکت و تغییر عبارت قبل از آن، «اعتصام در هر حال» را یک جمله به شمار آورده و آن را چنین معنی کرده است: «یعنی موجب اعتصام ما در هر کار» (همان).

سبک نویسندگی جوینی و موازنه‌سازی‌ها و قرینه‌پردازی‌های وی در عتبة‌الکتبة نشان می‌دهد که ضبط قزوینی که «هر حرکت و مقام» با «هر مقصود و مرام» قرینه شده، ارجح بوده است و نیازی به اصلاح و تغییر آن نیست.

بخشی از عبارت بالا، در راحة‌الصدور نیز آمده است که ضبط «در حالِ هر حرکت» را تأیید می‌کند: «همواره همّت بر ابتغای مرضات ایزد عَزَّ اسمُهُ مقصور دارد و اعتصام در حال حرکت و مُقام به حول و قوّت ملک علّام کند» (راوندی، 1386: 123).

 

13. شرایط این شغل/ شرایط شغل

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«شرایط این شغل ریاست به‌جملگی به نیابت نجم‌الدّین بازگذارند» (جوینی، 1384: 41).		«شرایط شغل ریاست به‌‌جملگی به نیابت نجم‌الدّین بازگذارند» (جوینی، 1396: 136).

 

به نظر می‌رسد وزن دو پارۀ عبارت موجب شده است تا مصحّح، صفت «این» را از جمله حذف کند؛ درحالی‌که جوینی لفظ «شغل» را با صفات پیشین «این/ آن» به کار می‌برد؛ مثال: «پیوسته، آن شغل استیفا در تیمارداشت نوّاب او بوده است» (همان: 140).

 

14. رفع / رقم

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«جماعت نایبان دیوان اشراف، حَرَسَهُمُ الله، نسخت رفع ارتفاعات و مستخرجات اموال پیش او برند تا در آن تأمّل می‌کند و آن را بعد از مطالعت، بواجب بر کار می‌گیرد» (جوینی، 1384: 47).		«جماعت نایبان دیوان اشراف، حَرَسَهُمُ الله، نسخت رقم ارتفاعات و مستخرجات اموال پیش او برند تا در آن تأمّل می‌کند و آن را بعد از مطالعت، به واجب بر کار می‌گیرد» (جوینی، 1396: 141).

 

مصحّح که «رفع» را به «رقم» تبدیل کرده است، هیچ توضیح یا معنایی برای آن نیاورده است؛ ولی به نظر می‌رسد که ایشان «رقم» را در معنی «عدد، شمار و حساب» به کار برده باشد. این تغییر نابه‌جا درحالی است که واژۀ «رفع» به معنای «تعیین و محاسبۀ درآمد و عایدی برای اخذ مالیات» است (نک. دهخدا، 1377: ذیل رفع) و ارتفاعات و مستخرجات هم از اصطلاحات رایج دورۀ سلجوقی است که نیازی به ذکر معنای آنها در اینجا نیست. سعدی «رفع» را در معنی اخیر و در ترکیب «رفع دیوان و دیوانیان» به کار برده است:

امین باید از داور اندیشناک		نه از رفع دیوان و زجر و هلاک
		(سعدی، 1387: 44)
نیاورده عامل غش اندر میان		نیندیشد از رفع دیوانیان
		(همان: 194)

 

15. اولیای دولت/ اولیای [دنیا و] دولت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«این مثال فرمودیم تا کافّۀ اولیای دولت و اماثل دین و ملّت و اعیان و معتبران حضرت از حشم و خدم و ارباب قلم، اَدامَ اللهُ عِزَّهُم، حسن رأی ما درباب اَکْفَی الْکُفات بواجبی بشناسند» (جوینی، 1384: 50).		«این مثال فرمودیم تا کافّه‌ی اولیای [دنیا و] دولت و اماثل دین و ملّت و اعیان و معتبران حضرت از حشم و خدم و ارباب قلم، اَدامَ اللهُ عِزَّهُم، حسن رأی ما درباب اَکْفَی الْکُفاۀ به واجبی بشناسند» (جوینی، 1396: 143).

 

مصحّح احتمالاً به قرینۀ «اماثل دین و ملّت»، «دنیا» را به عبارت افزوده است و «اولیای دنیا و دولت» را «امور دنیایی» (؟) معنی کرده است؛ اما همانطور که از سیاق کلام نیز برمی‌آید، منظور از «اولیای دولت»، «کارگزاران، امرا و ارکان دولت» (نک. دهخدا، 1377: ذیل اولیا) یا به عبارت ساده‌تر «بزرگان حکومتی و دولتمردان» است.

جوینی در عتبة‌الکتبة هرگز «اولیای دنیا» را به کار نبرده است؛ اما دو بار دیگر از ترکیب «اولیای دولت» استفاده کرده است که بر صحیح‌بودن ترکیب یادشده در عبارت بالا دلالت می‌کند:

ـ «و رتبت و منزلت، از مراتب و منازل اقران او که اولیای دولت‌اند برگذشته» (جوینی، 1396: 133)؛

ـ «هر دو مخلص‌ترین اولیای دولت‌اند تا در هر مهم با ایشان مشاورت فرموده آید» (همان: 177).

 

16. مقطعان و وُلات/ مقطّعانِ ولایت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و مقطعان و ولاة و متصرّفان را بگوید تا در نیکوداشت ایشان به همه غایتی برسند» (جوینی، 1384: 69).		«و مقطّعان ولایت و متصرّفان را بگوید تا در نیکوداشت ایشان به همه غایتی برسند» (جوینی، 1396: 159).

 

«وُلات» جمع «والی» است که بارها در عتبة‌الکتبة معطوف به «مقطعان» به کار رفته و از اصطلاحات معمول و مرسوم اینگونه متون است:

ـ «جملگی ولات و مقطعان و گماشتگان را تنبیه کند تا بر رعایا حیف نکنند» (همان: 116).

ـ «فرمان لَازَالَ نَافِذاً چنان است که شحنگان و نوّاب ولات و مقطعان و متصرّفان و مشاهیر و رؤسا و اعیان مازندران، اَدامَ اللهُ عِزَّهُمْ، حرمت اوحدالدّین موفور دارند» (همان: 171).

ـ «صدور و اکابر دیوان و ارکان دولت قاهره، [...] به ابواب ولات و مقطعان می‌سازند» (همان: 229).

بنابراین تغییر آن به «ولایت» نادرست است؛ ضمن اینکه در سراسر متن صادقی، «مُقطِعان» با «ط» مشدّد ضبط شده است (؟).

 

17. اصحاب اطراف/ اصحاب اغراض

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«از این جهت ارباب حاجات خصوصاً اصحاب اطراف در نجح مطالب و اصحاب اغراض و مآرب توّسل به سفارت او جسته‌اند» (جوینی، 1384: 71).		«از این جهت ارباب حاجات خصوصاً اصحاب اغراض در نجح مطالب و مآرب توّسل به سفارت او جسته‌اند» (جوینی، 1396: 161).

 

مصحّح ضمن تغییر عبارت، در توضیح خود حکم قطعی صادر کرده و دربارة عبارت مصحَّح قزوینی چنین گفته است: «این عبارت به‌دلیل تسامح مسلّم ناسخ و مصحح چنین ضبط شده...» (همان)؛ حال آنکه «اصحاب اطراف» یا «اصحاب‌الثغور» به معنی «مرزداران و مرزبانان» است (نک. دهخدا، 1377: ذیل اصحاب اطراف) و دلیلی برای تغییر این ترکیب وجود ندارد؛ هرچند به نظر می‌رسد در متن قزوینی نیز «اصحابِ» دوم زائد باشد.

 

18. شجرۀ همایون، ثمرۀ [...]/ شجرۀ همایون‌ثمره

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و فرزند او امیر اسفهسلار علاء‌الدّین ابوبکر، رَحمَهُ الله از آن شجرۀ همایون، ثمرۀ شاخی مثمر بود» (جوینی، 1384: 75).		«و فرزند او امیر اسفهسلار علاء‌الدّین ابوبکر، رَحمَهُ الله از آن شجره‌ی همایون‌ثمره، شاخی مثمر بود» (جوینی، 1396: 165).

 

به نظر می‌رسد که ضبط قزوینی اصح باشد. جوینی خاندان علاء‌الدین ابوبکر را شجره‌ای دانسته که علاء‌الدین، شاخ مثمر آن شجره و فرزندش ثمرۀ آن شاخ‌ است. تعبیری بدین مضمون در تاریخ بیهقی و دربارة محمود غزنوی دیده‌ می‌شود: «امیر ماضی، رحمة الله علیه، شکوفۀ نهالی بود که مُلک از آن نهال پیدا شد» (بیهقی، 1390، ج 1: 133).

 

19. کهول/ کهولت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«تا لاجرم در عهد صبی، مستجمع آداب شباب و کهول گشت» (جوینی، 1384: 76).		«تا لاجرم در عهد صبّی، مستجمع آداب شباب و کهولت گشت» (جوینی، 1396: 165).

 

این عبارت در تعریف از والی بلخ و تجربه و کارآزمودگی اوست که در کودکی جمیع آداب جوانی و میانسالی را کسب کرده است؛ همانطور که «در عنفوان شباب به استیعاب انواع آداب و استجماع اسباب تقدّم بر اقران و اتراب قصب سبق ربوده» و «در ایام جوانی [...] از مراتب پیران‌کاردیده» برگذشته است (نک. همان). واضح است که جوینی «صِبا، شباب و کُهول» را به‌ترتیب در معنای «کودکی، جوانی و میانسالی» به کار برده است؛ اما مصحّح بدون توجه به معنای مصدری کُهول (کهل‌گردیدن: دو موی‌شدن)، آن را به «کهولت» تغییر داده است (نک. دهخدا، 1377: ذیل کهول).

 

20. نیابند/ یابند

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«گماشتگان و حشم و خدم چنان منزجر و منتبه باشند که در مدارج و معابر هیچ ضعیف را ازیشان فزع آسیب و رنج نباشد و از قوائم خیل، مفرّ و مهرب نیابند چنانکه در قرآن مجید، کلام ربّ العزّة می‌آید: «حَتّی إِذا اَتَوْا عَلی وَادِی النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ‌ یَا اَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلوُا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمنُ وَ جُنوُدُهُ وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ» (جوینی، 1384: 81).		«گماشتگان و حشم و خدم چنان منزجر و منتبه باشند که در مدارج و معابر هیچ ضعیف را از ایشان فزع آسیب و رنج نباشد و از قوائم خیل، مفرّ و مَهرَب یابند چنانکه در قرآن مجید، کلام ربّ العزّة می‌آید: «حَتّی إِذا اَتَوْا عَلی وَادِی النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ‌ یَا اَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلوُا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمنُ وَ جُنوُدُهُ وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ» (جوینی، 1396: 169).

 

مصحّح فعل «نیابند» را به «یابند» تغییر داده و جمله را اینگونه معنی کرده است: «محل فرار در زیر پای اسبان قرار نگیرند» (همان). همانطور که مشخص است، عبارت بالا به داستان حضرت سلیمان و ورود سپاه ایشان به سرزمین مورچگان اشاره دارد. با ورود حضرت به این سرزمین، یکی از مورچگان که شکوه و جلال سلیمان و سپاهیانش را دید به وحشت افتاد و ترسید که مورچگان زیر دست و پای لشکر سلیمان لگدکوب شوند؛ بنابراین دستور داد که «ای مورچگان، به لانه‌های خویش پناه ببرید تا سلیمان و یارانش بدون توجه (بی‌خبر) شما را پایمال نکنند» (نمل: 18).

نامۀ مورد بحث، در تفویض شحنگی ترکمانان به «الغ جاندار بک» است و در متن نامه به وی سفارش می‌شود که عدل و داد را چنان گسترده کند که «جملگی فقرا و ضعفا از صدمات اغنیا و اقویا ایمن توانند بود» (جوینی، 1396: 169)؛ و گماشتگان خود را نیز چنان آگاه کند و از تعدی به خلق بازدارد که به هنگام عبور آنان از معابر، هیچ‌کس احساس ترس نکند؛ به عبارت دیگر، ضعفا چنان احساس امنیّت کنند که برخلاف مورچگان در داستان حضرت سلیمان، به فکر فرار و به دنبال یافتن پناهگاه نباشند.

 

21. مسند فتوی/ مسند تقوی

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«خاندان سمعانی در خراسان منشأ و منبع علوم دینی و مهبط و مغرس کرامت و فضل یزدانی است و همواره صدر و مسند علم و فتوی آن به عالمی‌ متبحّر و صاحب‌ریاستی از آن خاندان [...] آراسته بوده است» (جوینی، 1384: 86).		«خاندان سمعانی در خراسان منشأ و منبع علوم دینی و مهبِط و مَغرس کرامت و فضل یزدانی است و همواره صدر و مسند علم و تقوی به عالمی‌ متبحّر و صاحب‌ریاستی از آن خاندان [...] آراسته بوده است» (جوینی، 1396: 173).

 

مصحّح با تصحیح ذوقی، «فتوی» را به «تقوی (تقوا)» تبدیل کرده است؛ اما چنانکه از عنوان و مضمون منشور برمی‌آید، این نامه در سپردن ریاست اصحاب شافعی به «ابوسعید عبدالکریم سمعانی» است. از خاندان سمعانی که در مرو سکونت داشته‌اند، فقها، ادبا، محدّثان و خطیبان معروف برخاسته‌اند و عبدالکریم یکی از فقها و محدّثان بزرگ و معروف این خاندان است (نک. تهامی، 1385، ج 2: 1265)؛ بنابراین، مسند «فتوا» برای خاندان سمعانی و عبدالکریم، نسبت‌به مسند «تقوا» ارجح و اصحّ است و برای آنان که با متون ادبی آشنایی دارند به استدلال نیاز ندارد. همچنین ضمیر «آن» که در متن قزوینی بعد از فتوا وجود دارد و مصحّح آن را حذف کرده است به «خراسان» برمی‌گردد.

 

22. نَثره/ نثر

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
مقفی و محلی به نثری که نثار آن از نَثره و شَعری سزد» (جوینی، 1384: 93).		«مقفّی و محلّی به نثری که نثار آن از نَثر و شَعری سزد» (جوینی، 1396: 184).

 

روشن است که «نَثره» یا «نثرة الاسد» نام دو ستارۀ نزدیک به یکدیگر و منزل هشتم ماه است که با رعایت صنعت مؤاخات، با «شَعری» (نام دو ستارۀ معروف روشن) همراه شده است (نک. مصفی، 1357: 783). مشخص نیست که چرا مصحّح، آن را به «نَثر» تغییر داده است؛ اما با توجه به شرح وی در پانوشت این عبارت که گفته است: «سزاوار است که برای نثر آن دو ستاره‌ی نثر و شعری گوهر نثار کنند (نور بپاشند)...؛ ق: نثرهُ» (جوینی، 1396: 184)؛ به نظر می‌رسد ایشان «ه» در نثره را ضمیر پنداشته و آن را حذف کرده است. بررسی متون ادبی نشان می‌دهد که رعایت جناس شبه‌اشتقاق «نَثره» با «نثر» و «نثار» مورد توجه ادبا و شاعران بوده است؛ برای مثال به موارد زیر بسنده می‌شود:

ـ «با علو نسب و سمو حسب، شعری که شَعری شعار آن سزیدی و نَثره نثار آن شایستی» (عوفی، 1324 ق.: 58).

نثره برد ز نثر بدیعت نثارها		شعری کند ز شعر لطیفت شعارها
		(جمال الدین اصفهانی، 1320: 87)

 

23. می‌بیند/ می‌بینند

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«لاجرم مظلومان [...] چون از دور، تجلّی نور عدل آن پادشاه که ممدّ انوار آن بَعْدَ اللهِ تَعَالَی رأی نورانی خداوند است که یَنْظُرُ بِنُورِالله، می‌بینند، روی بدان حضرت جلال و قبلۀ دولت اقبال می‌آرند» (جوینی، 1384: 111).		«لاجرم مظلومان [...] چون از دور، تجلّی نور عدل آن پادشاه که ممدّ انوار آن بَعْدَ اللهِ تَعَالَی رأی نورانی خداوند است که یَنْظُرُ بِنُورِالله می‌بیند، روی بدان حضرت جلال و قبله‌ی دولت اقبال می‌آرند» (جوینی، 1396: 185).

 

به نظر می‌رسد که مصحّح، فاعل «می‌بینند» را خداوند (پادشاه) دانسته و آن را به «می‌بیند» تغییر داده است. در این صورت، معنی جمله چنین خواهد بود: پادشاه که به نور خدا می‌بیند، می‌بیند؛ یعنی «یَنْظُرُ بِنُورِالله» و «می‌بیند» ایجاد حشو می‌کند. در صورتی که فاعل «می‌بینند»، «مظلومان» است که تجلّی نور عدل آن پادشاه را... می‌بینند و روی به درگاه وی می‌آرند.

 

24. آتش‌خواه/ آتش

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«چون آتش‌خواهی در رسید و آبی بر آتش اشتیاق ما زد و خاک در روی اومید من کهتر پاشید و همچون باد برگذشت» (جوینی، 1384: 115).		«چون آتش‌ در رسید و آبی بر آتش اشتیاق ما زد و خاک در روی اومید من کهتر پاشید و همچون باد برگذشت» (جوینی، 1396: 203).

 

مصحّح، در این عبارت نیز ضبط صحیح «آتش‌خواه» را به ضبط نادرست «آتش» تغییر داده است. از متن نامه چنین برمی‌آید که جمال‌الدین، مخدومِ جوینی، از بیهق به خانۀ وی وارد شده است؛ اما اقامتش زیاد طول نکشیده و مثل باد برگذشته است. جوینی که «از مجالست و صحبت مغتنم متبرّک او نصیبی نیافته است»، جمال‌الدین را به‌خاطر تعجیل در این سفر، به «آتش‌خواه» تشبیه کرده است.

«آتش‌خواه» کسی است که از خانۀ همسایه یا جایی دیگر، پاره‌ای آتش برای روشن‌کردن چراغ یا هیزم خویش طلب می‌کند و پس از گرفتن (اقتباس) آن، برای اینکه آتشی که قرض کرده است، خاموش نشود، به‌سرعت محل را ترک می‌کند؛ به همین دلیل در معنی این لغت چنین آمده است: «شتاب‌زده، آن که درنگ نیارد و به محض آمدن، بازگشتن خواهد » (اشرف‌زاده، 1370: 20). رباعی زیر از عطار نیز مؤید این معنی است:

ای گشته دلم بی تو چو آتشگاهی		وز هر رگ جان من به آتش راهی
چون می‌دانی که در دل آتش دارم		ناآمده بگذری چو آتش‌خواهی
		(دهخدا، 1377: ذیل آتش‌خواه)

 

25. معرفانه/ حقیرانه

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«می‌دانم که از بدایع و لطایف منظوم و منثور تازی و پارسی که بر آن حضرت اجلّها الله جلوه کند، کلمات معرفانۀ من خادم مختصر و حقیر و تهمت‌زدۀ تقصیر نماید» (جوینی، 1384: 120).		«می‌دانم که از بدایع و لطایف منظوم و منثور تازی و پارسی که بر آن حضرت اجلّها الله جلوه کند، کلمات حقیرانه‌ی من خادم، مختصر و حقیر و تهمت‌زده‌ی تقصیر نماید» (جوینی، 1396: 207).

 

در این عبارت نیز مصحّح، کلمۀ «معرفانه» را بی‌دلیل و شاید با بدخوانی متن، به «حقیرانه» تبدیل کرده است. مخاطبِ این نامۀ جوینی مشخص نیست؛ اما متن نامه نشان می‌دهد که وی نامه را در معرفی کاتبی فاضل ملّقب به «برهان الدین» نوشته است و در عبارت مورد بحث، از قصور کلام خویش در معرفی او و بیان اوصافش سخن رانده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد که ضبط قزوینی ـ اقبال «مُعرّفانه» باشد که علامت تشدید آن در چاپ لحاظ نشده است. معنی «معرّف» در لغت‌نامۀ دهخدا نیز این احتمال را تأیید می‌کند: «شخصی باشد که چون کسی پیش سلاطین و امرا رود و مجهول‌الحال باشد، اوصاف و نسب او بیان کند تا درخور آن مورد عنایت شود» (دهخدا، 1377: ذیل معرّف).

 

26. خطو وَساع و ید صَناع/ خطو ساع و ید صانع

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«دقایق مکارم و صنایع که خاطر و قلم همایون در ترتیب و تلفیق آن، خطو وساع و ید صناع است به جای می‌آرد» (جوینی، 1384: 131).		«دقایق مکارم و صنایع که خاطر و قلم همایون در ترتیب و تلفیق آن، خطو ساع و ید صانع به جای می‌آرد» (جوینی، 1396: 217).

 

مصحّح، ضمن تغییر ضبط قزوینی ـ اقبال و حذف «است» از پایان جمله، در توضیح «خطو ساع و ید صانع» نوشته است: «دونده؛ قدم رونده (دونده) و دست نیکوکار» (جوینی، 1396: 217). نگاهی به فرهنگ‌های لغت عربی و فارسی و تأملی در متن بالا نشان می‌دهد که ضبط قزوینی ـ اقبال کاملاً صحیح بوده است و به تغییر آن نیازی نیست. «خُطو وَساع» که در عربی به‌صورت «وَساعُ الخُطو» نیز به کار می‌رود به معنی «فراخ‌گام و سریع‌السیر» و مترادف با «واسِعُ الخُطو» و «شَدیدُ العدْو» است (نک. ابن‌منظور، 1408، ج 8: 393؛ راغب اصفهانی، بی‌تا، ج 1: 871؛ دهخدا، 1377: ذیل وساع). «ید صَناع» نیز مقلوب «صَناعُ الیَد و صَناعُ الیَدَین»، به معنی «ماهر و چربدست در پیشه و کار خود» است (نک. مصطفی، 1989، ج 1: 525؛ دهخدا، 1377: ذیل صناع)؛ بنابراین جوینی خاطر و قلم همایون مخدوم را با این دو ترکیب وصف کرده است و با در نظرگرفتن لف و نشر عبارت، وی را صاحب «اندیشه‌ای وقّاد و قلمی باریک‌کار» دانسته است.

جالب اینکه مکتوب اخیر یک بار دیگر نیز در عتبة‌الکتبة آمده است و مصحّح در آنجا نیز همین تغییرات را اعمال کرده است؛ اما این بار متن قزوینی را به‌صورت «ید صنّاع» و «خطو و ساع» خوانده و پس از تصحیح، آنها را «قدم رونده و دست نیکی‌کننده» معنی کرده است (نک. جوینی، 1396: 246).

 

27. احتراز نماید/ احتراز ننماید

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و کرم خویشتن را بر خویشتن از جهت من کهتر، رفیقی مواظب و حفیظی مراقب داند و از آن انهاء و اصغاء احتراز نماید» (جوینی، 1384: 131).		«و کرم خویشتن را بر خویشتن از جهت من کهتر، رفیقی مواظب و حفیظی مراقب داند و از آن انهاء و اصغاء، احتراز ننماید» (جوینی، 1396: 217).

 

مکتوبی که عبارت بالا در آن به کار رفته است، یک بار دیگر و به‌صورت کامل‌تر در عتبة‌الکتبة آمده است که مصحّح نسبت‌به آن غفلت ورزیده است (نک. جوینی، 1384: 162 و همان، 1396: 246). مقایسۀ این دو مکتوب نشان می‌دهد که در جملۀ آخرِ عبارت بالا، ترکیب «ذکر تهاون» قبل از فعل، افتاده است؛ بنابراین صورت کامل آن چنین است: مخدوم «از آن انهاء و اصغایِ [ذکر تهاون] احتراز نماید»؛ درحقیقت منتجب‌الدین از مخدوم خود می‌خواهد تا به سخن اطرافیان که شرفیابی‌نیافتن جوینی به محضر وی را تهاون به شمار می‌آورند، توجه نکند.

 

28. بی‌ نیازی/ یاری

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«ضعف تن و پیری و بی ‌نیازی و بی‌آلتی سفر و سرمای مفرط و صاعقۀ برف دمادم بر صفتی که مثل آن درین شصت سال معهود و محسوس نبوده است» (جوینی، 1384: 134).		«ضعف تن و پیری و یاری و بی‌آلتی سفر و سرمای مفرط و صاعقه‌ی برف دمادم بر صفتی که مثل آن در این شصت سال معهود و محسوس نبوده است» (جوینی، 1396: 220).

 

با توجه به متن مکتوب، جوینی موانعی را برمی‌شمرد که موجب شده است او از سفر و شرفیابی به محضر مخدوم بازبمانَد؛ بنابراین و به‌طور مسلّم، کلمۀ «یاری» که مصحّح آورده است نمی‌تواند مناسب این متن باشد. به نظر می‌رسد «نیازی» در این جمله به معنی «دوست و همراه» باشد (نک. دهخدا، 1377: ذیل نیازی) و جوینی «بی‌نیازی» یعنی نداشتن همراه و دوست را یکی از موانع سفر شمرده است.

 

29. نضار/ نثار

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«کاشکی بودی یساری تا نثارش کردمی		«کاشکی بودی یساری تا نثارش کردمی
هرچه در عالم نضار و هرچه در گیتی ذهب»		هرچه در عالم نثار و هرچه در گیتی ذهب»
(جوینی، 1384: 154)		(جوینی، 1396: 239)

 

ظاهراً مصحّح محترم به‌دلیل اشتراک معنایی «نَضار/ نُضار» (زر و سیم ناگداختۀ خالص) با «ذهب» (زر)، آن را به «نثار» تبدیل کرده است؛ ولی به دو دلیل می‌توان ضبط «نضار» را در این بیت ارجح دانست؛ اول اینکه «نثار» یک بار در مصراع اول به‌عنوان جزو اسمیِ فعل مرکّب به کار رفته است و تکرار آن در مصراع دوم به‌عنوان مفعول فعل و به‌صورت «نثار را نثارکردن» صحیح نمی‌نماید؛ دوم اینکه قرینه‌‌سازی شاعرانۀ «عالم» با «گیتی» و «نضار» با «ذهب» می‌تواند مؤید آن باشد.

 

30. سُبّت/ وصمت

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«حضرت بزرگوار خداوندی از این منقصت و سبت منزّه و مقدّس است» (جوینی، 1384: 159).		«حضرت بزرگوار خداوندی از این منقصت و وصمت منزّه و مقدّس است» (جوینی، 1396: 244).

 

«سُبَّت» به معنای «عار و ننگ» است (نک. بستانی، 1373: 230) و تغییر آن به «وصمت» صحیح به نظر نمی‌رسد.

 

31. بُنیت/ شبیب

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«اگر در بُنیت به سبب علوّ سن [...] که از علوّ، مضاعف باد، فتوری ظاهر یابند» (جوینی، 1384: 159).		«اگر در شبیب به سبب علوّ سن که از علوّ، مضاعف باد، فتوری ظاهر یابند» (جوینی، 1396: 244).

 

آنطور که از پانوشت این تصحیح برمی‌آید، مصحح، «بُنیت» را به‌صورت «به نیّت» خوانده و آن را نادرست و نامأنوس با متن دانسته است؛ سپس «شبیب» را که با «علوّ سن» تناسب دارد، جایگزین «بنیت» کرده است. معنای واضح «بنیت/ بنیه» و مناسب‌بودن آن در جمله، به توضیح نیاز ندارد.

2ـ2 پیشنهادها

صادقی معتقد است در کتاب عتبةالکتبة تصحیح قزوینی ـ اقبال اشتباهاتی وجود دارد و برخی از آنها را به‌درستی تشخیص داده است؛ اما به نظر می‌رسد در تصحیحِ آنها اشتباه کرده است. در ادامه، چند نمونه از این نوع لغزش‌های در تصحیح، به همراه پیشنهادهای نویسندۀ این مقاله ذکر می‌شود.

 

1. مُنعَثِر (مُتعَثِّر)/ مُذَیّل

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«و من از این جهت در اذیال خجلت منعثر بودم» (جوینی، 1384: 3).		«و من از این جهت در اذیال خجلت مذیّل بودم» (جوینی، 1396: 98).

 

مصحّح به‌دلیل نادرست‌بودن واژۀ «مُنعثر»، به تصحیح ذوقی پرداخته است و فقط به قرینۀ لغت «اذیال»، «منعثر» را به «مذیّل» تغییر داده و در پانوشت، آن را «در ذیل قرارگرفتن» (؟) معنی کرده است؛ اما به نظر می‌رسد «منعثر» در متن عتبة‌الکتبة، تصحیف یا اشتباه چاپی «مُتعَثّر» به معنی «لغزیده، لغزش‌یابنده و لغزنده» باشد. در عربی، «تَعثُّر بِأَذیَال» به معنی «گیرکردنِ پا در دامن» و متعاقب آن، به ‌سر درآمدن و زمین‌خوردن است؛ مثلاً در الغنی، دربارة «تَعَثُّر» چنین آمده است: «لَم تَستَطِع أَن تَنهَضَ بَعدَ تَعَثُّرِها بِأَذیالِ فُستانِها: بَعدَ تَعَلُّقِ أَحَدِ رِجلَیها/ تَعَثَّرَ بِأَذیالِهِ فَسَقَطَ أَرضاً: تَعَلَّقَت رِجلُهُ» (نک. المعانی، 1399: ذیل متعثر).

ازسوی دیگر، عبارت «متعثّرشدن در اذیالِ چیزی» به معنی «افتادن و گرفتارشدن در آن چیز»، بارها در متون ادب فارسی نیز به کار رفته است؛ مثال:

ـ «دوست [...] در اذیالِ عجلت و خجلت متعثّر و بر حقوقِ زیارتِ بیگاهی متوفّر» (وراوینی، 1375: 170)؛

ـ «آزادچهر[...] از بار وقار حضرت متأثر و در اذیالِ دهشت متعثّر، به مقامی که تخصص رفت بایستاد» (همان: 713)؛

ـ «همگنان خاصه خواصّ مجلس ملوک بر دأب آدابِ خدمت متوفّر باشند و از تعثّر در اذیالِ هفوات، متیقّظ» (همان: 345)؛

ـ «به اذیالِ بقایای دواعی طبیعت، متعثّر شده» (عزالدین کاشانی، 1376: 73)؛

ـ «لکن هنوز به اذیالِ بقایای صفات نفوس، متعثّر مانده باشند» (همان: 115).

علاوه‌بر مثال‌های بالا، در بخش اخوانیات عتبة‌الکتبة نیز عبارتی عربی به کار رفته است که «تَعَثُّر بِذَیل» در آن به کار رفته است: «أستَغفِرُاللهَ وَ أَستَقیلُهُ مِنَ الفُضولِ فی إِطلاقِ المَقالِ وَ التَّعَثُّرِ بِذَیلِ الضَّلال» (جوینی، 1396: 185).

بنابراین تصحیح و تبدیل «منعثر» به «مذیّل» نادرست است و اگر بنابر تصحیح قیاسی این کلمه باشد؛ صورت درستِ مصحَّح آن، «مُتعَثِّر» است که به احتمال نزدیک به یقین، با افتادگی یک نقطه به این صورت درآمده است.

 

2. انور/ اندر

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«مدتی گذشت تا حال اضطراب رعایای مازندران و اختلال انور آن ولایت به سمع خدایگان عالم، پادشاه شرق و غرب خلّد الله ملکه، می‌رسیده است» (جوینی، 1384: 14).		«مدتی گذشت تا حال اضطراب رعایای مازندران و اختلال اندر آن ولایت به سمع خدایگان عالم، پادشاه شرق و غرب (خلّد الله ملکه) می‌رسیده است» (جوینی، 1396: 110).

 

در اینکه واژۀ «انور» در متن قزوینی ـ اقبال نادرست است، تردیدی وجود ندارد؛ اما به نظر می‌رسد تغییر و تصحیح آن به «اندر» نیز به دلایل زیر صحیح نباشد:

• متن عتبة‌الکتبة نشان می‌دهد که جوینی به کاربرد «اندر» تمایلی ندارد و به‌جز یک مورد، همه‌جا از حرف «در» استفاده کرده است. آن یک مورد هم کلام موزونی است که ممکن است جوینی آن را تضمین کرده باشد: «موانع روزگار که یکی را سر اندر دم دیگری است، راه این مطلوبِ محبوب بسته داشت» (جوینی، 1396: 207).
• در متن عتبة‌الکتبة، واژۀ «اختلال» هرگز با حروف اضافۀ «در» و «اندر» به کار نرفته است:

ـ «مدتی است تا حکایت حال اختلال ولایت گرگان و مضافات آن به سمع ما می‌رسیده است» (همان: 125)؛

ـ «اخبار اختلال آن ولایت و متفرّق‌بودن حشم [...] به سمع ما می‌رسیده است» (همان: 158).

• بررسی متن مصحَّح قزوینی ـ اقبال نشان می‌دهد که احتمالاً، کلمۀ «انور» دراثر اشتباه در کتابت نسخه یا چاپ کتاب، با کلمۀ «امور» که در سطر بعد و در ترکیب «خاطر امور» آمده، جابه‌جا شده باشد:

 

بنابراین به نظر می‌رسد صورت صحیح این ترکیب، «اختلال امور آن ولایت» و صورت صحیح ترکیب سطر بعد، «خاطر انور اشرف» باشد.

 

3. تفویض قضاء حکم/ تفویض حکم قضاء

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«تفویض قضاء حکم و لشکر حضرت» (جوینی، 1384: 58).		«تفویض حکم قضاء لشکر حضرت» (جوینی، 1396: 150).

 

«تفویض قضاء حکم و لشکر حضرت»؛ عنوان نامۀ بیست‌و‌دوم عتبة‌الکتبة در تصحیح قزوینی است که صادقی آن را به‌صورت «تفویض حکم قضاء لشکر حضرت» تصحیح کرده و در توضیح این نامه چنین نوشته است: «متن نامه انتصاب به قضاوت لشکر است (اصطلاحاً قاضی‌ عسکر) در موضوع تأکید بر اطاعت از برهان‌الدین ² است که به سمَت قاضی عسکر منصوب شده؛ در تمام داوری‌های شرعی و عرفی و نایبان او» (همان).

با این تصحیح، علی‌رغم نامشخص‌بودن تکلیف «واو» عطفی که حذف شده است، ظاهراً مشکل نامفهوم‌بودن عنوان نامه برطرف شده است؛ ولی به نظر می‌رسد در متن قزوینی سهو در کتابت، تصحیح یا چاپ کلمۀ «حکم» صورت گرفته باشد که با اصلاح آن دیگر نیازی به تغییرات اعمال‌شده در متن صادقی نخواهد بود.

آنطور که از متن نامه برمی‌آید، حکم صادرشده «قضا و حکومت میان حشم منصور و اصناف متجنّده و لشکریان» است که به قاضی‌القضات مجدالدین تفویض گردیده است (نک. همان: 151) و در ادامه به «امیران اسفهسلاران و مشاهیر و معتبران حشم از ترک و تازیک، ادام الله عزّهم، بر احترام و توقیر مجدالدین» سفارش شده است (نک. همان)؛ بنابراین به نظر می‌رسد کلمۀ «حکم» در عنوان نامه، تصحیف «حشم» (لشکر) باشد که هم با متن نامه سازگاری بیشتری دارد و هم می‌تواند معطوف به «لشکر حضرت» باشد.

 

4. اقداح و خمر (اقداح [خلّ] و خمر)/ اقداح خمر و خلّ

متن قزوینی ـ اقبال		متن صادقی
«هرچند من کهتر خود در اختلاف روزگار که بر سراء و ضراء آن معوّلی نیست و این حلو و مرّی که می‌چشاند و اقداح و خمر که در یکدیگر می‌گرداند پیوسته در موقف تحرّم و در مقام ترنّم، از عمر گذشته می‌اندیشم» (جوینی، 1384: 94).		«هرچند من کهتر خود در اختلاف روزگار که بر سراء و ضراء آن معوّلی نیست و این حلو و مرّی که می‌چشاند و اقداح خمر و خلّ که در یکدیگر می‌گرداند پیوسته در موقف تحرّم و در مقام ترنّم، از عمر گذشته می‌اندیشم» (جوینی، 1396: 184).

 

مصحّح، دلیل تغییردادن متن قزوینی ـ اقبال و افزودن «خلّ» (سرکه) را اینگونه آورده است: «حلو و مرّ باید با لف و نشر با خمر و خلّ بیاید که به‌ترتیب شیرین و تلخ و شیرین و ترش است» (جوینی، 1396: 184).

در اینجا ذکر چند نکته ضروری است: اولاً در منابع موجود، این ترکیب به‌صورت «خلّ و خمر» ضبط شده است نه «خمر و خلّ»؛ به نظر می‌رسد در تضاد بین «خلّ و خمر»، با توجه به اینکه هر دو از انگور به دست می‌آید، غالباً حلال‌بودن و حرام‌بودن این دو، مدّ نظر بوده است. همین وجه از تضاد موجب شده تا شراب، نماد شرّ، و خلّ نماد خیر شود و تمثیل «ما عِندَ فُلانٍ خَلٌّ وَ لا خَمرٌ» به معنی «لَیسَ عِندَهُ خیرٌ وَ لا شَرّ» در ادبیات عرب و فارسی رایج گردد (نک. ابن‌فارس، 1404، ج 2: 216؛ صاحب بن عباد، 1414ق.، ج 4: 174)؛ دیگر آنکه، برخلاف «خلّ و انگبین» که شواهد فراوانی در متون ادبی برای بیان تضاد در مزه‌اشان وجود دارد (نک. دهخدا، 1377: ذیل خلّ)، متضاد‌دانستن «خلّ و خمر» به‌سبب مزه (تلخی و شیرینی)، امری بدیع و کم‌سابقه است که جوینی یک بار دیگر نیز در عتبة‌الکتبة به کار برده است: «فرزندی که... با حداثت سن و جوانی، پیران کاردیده و خلّ و خمر روزگار چشیده را از وی استفادت باید کردن» (جوینی، 1384: 18). واضح است که جوینی در تمثیل «خلّ و خمر چشیده» (باتجربه)، مزۀ آن دو را مدّنظر داشته است؛ حال آنکه مصحّح در پانوشت همین عبارت که خود می‌توانست شاهدی برای تصحیح قیاسی افتادگی متن مورد بحث باشد نیز آورده است: «سرکه و شراب؛ مجازاً به معنای پخته و ناپخته یعنی تجربه‌دیده» (جوینی، 1396: 114)؛ بنابراین به نظر می‌رسد که بعد از اقداح، کلمۀ «خلّ» افتاده و صورت صحیحِ ترکیب، «اقداح خلّ و خمر» است که با «حلو و مرّ»، لف و نشر نامرتب دارد. با این پیشنهاد، به جابه‌جایی حرف «واو» نیز نیازی نخواهد بود.

3ـ نتیجه‌گیری

در چاپ دوبارة عتبة‌الکتبة که به‌اهتمام مریم صادقی منتشر شده است، مصحّح کوشیده است تا از اشکالات چاپ قبلی (قزوینی ـ اقبال) بکاهد. او در رفع اشتباهات چاپی تاحدّ بسیاری از عهدۀ کار بیرون ‌آمده است؛ اما در تصحیح متن، با اینکه روش خود را «قیاسی» خوانده است، در موارد متعدد به شیوۀ ذوقی عمل کرده و ضبط ارجح و اصحّ قزوینی ـ اقبال را به‌نادرستی تغییر داده است. در این مقاله برخی از خطاهای تصحیح ارائه شد تا برای خوانندگان چاپ اخیر کتاب راهگشا و برای مصحّح در چاپ‌های بعدی اثر مفید باشد. اساساً در تصحیح مجدد متون، مقابلۀ آنها با نسخه یا نسخ موجود ضروری است و صادقی در تصحیح عتبة‌الکتبة فقط نسخۀ چاپی قزوینی ـ اقبال را اساس کار خود قرار داده، به همین سبب نتوانسته است آن متن منقّح و آراسته‌ای را عرضه کند که در مقدمۀ کتاب بدان اشاره کرده است.

تعداد مشاهده مقاله: 2,104

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 181