بررسی چگونگی مواجهه گفتمانی وزارت بهداشت ایران با شیوع ویروس کرونا به مدد مدل تحلیل گفتمان فرکلاف (1989)

1. مقدمه

به گفتۀ صنیع اجلال (1384) ارزش‌های ملی مجموعه‌ای از گرایشات و نگرش‌های مثبت نسبت به عوامل، عناصر و الگوهای هویت‌بخش و گفتمان‌ساز است که در مواقع بحرانی می‌تواند جامعه را از تنگناهای گوناگون برهاند و نوید‌‌بخش پیروزی ملت بر دشواری‌های پیش‌رو باشد. کشورهای گوناگون جهان هریک با تکیه بر ذخایر تمدنی و اندوخته‌های فرهنگی خود به مصاف دشواری‌های جامعه مدرن می‌روند و با راهکارهایی متناسب با فرهنگ بومی، آشفتگی‌های اجتماعی را چاره‌جویی می‌کنند. در این میان، نقش هویت ملی و منش اجتماعی به‌مثابه گنجینۀ عظیمی از داشته‌های فرهنگی، پشتوانه‌ای اطمینان‌بخش در مواجهه با رخدادهای پیش‌بینی‌ناپذیر جهان امروز است. دولت‌های گوناگون با برجسته کردن عناصری از این فرهنگ هویت ملی و ارزش‌های اجتماعی، توده‌های مردم را در نبرد با مصائب زندگی جمعی در دنیای کنونی تشویق به همگرایی می‌کنند؛ گو آنکه، این خزانۀ عظیم تاریخی- فرهنگی در حکم سرچشمه‌ای تمام‌نشدنی، پشتوانۀ استواری برای ملت محسوب می‌شود.

عناصر تشکیل‌دهندۀ هویت ملی هر ملتی و ارزش‌های مورد وثوق جوامع در کالبد وقایع تاریخی خاصی جلوه‌گر می‌شوند. به اعتقاد شهابی و عمویی (1397) نقل مکرر این وقایع و مناسبت‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از سوی نهادهای حاکم به پذیرش و درونی شدن هویت و ارزش‌های منبعث از آنها منجر می‌شود. این وقایع و رویدادهای سرنوشت‌ساز تاریخی که هریک بارزترین و عمیق‌ترین انگاره‌های ارزشی ملت را در خود متبلور ساخته‌اند، پیشامدهایی صرفاً طبیعی نیستند، بلکه رخداد‌هایی واجد معنای اجتماعی به شمار می‌روند که در شکل‌گیری درک و تعریف ملت از خود و توانمندی‌هایش نقش انکارناپذیری ایفا می‌کنند. اشارات مکرر به وقایع تاریخی معنادار و گفتمان‌ساز و کوشش برای پیوند دادن این وقایع با حوادث جدید و نوظهورِ عصر حاضر به‌خصوص در ویروس نورس کرونا مشهود است. مقالۀ حاضر در صدد است تا با بررسی نحوۀ مواجهۀ گفتمانی کشورهای انگلستان، فرانسه، ایالات متحده آمریکا و چین با ویروس کرونا به تحلیل چگونگی عملکرد گفتمانی وزارت بهداشت ایران در مواجهه با این ویروس بپردازد و نشان دهد که این وزارت از کدامین عناصر هویت‌بخش و وحدت‌آفرین برای ترغیب جمهور ملت به همگرایی علیه ویروس کرونا بهره می‌برد؟

پژوهش‌های متعددی دربارۀ اثرات ویروس کرونا بر جنبه‌های مختلف زندگی بشر صورت پذیرفته است. این پژوهش‌ها بیشتر حول محور تغییرات اجتماعی و فرهنگی حاصل از شیوع این ویروس در جهان است. به‌عنوان مثال، ذاکر صالحی (1399) در مصاحبه با برخی از متخصصان آموزش عالی در کشور به بررسی تأثیر ویروس کرونا بر آیندۀ آموزش عالی پرداخت و نشان داد که برخلاف پژوهش‌های شتابزده اوایل شیوع ویروس کرونا در جهان، نهاد دانشگاه همچنان اقتدار و مرجعیت خود را حفظ خواهد کرد و ویروس کرونا نخواهد توانست به زوال دانشگاه و جابه‌جایی ارزش‌های آکادمیک بیانجامد. فاضلی (1399) نیز با بررسی پیامدهای فرهنگی ویروس کرونا بر جامعه و انسان ایرانی به طرح این پرسش پرداخت که آیا بحران کرونا فرهنگ و شیوۀ زندگی انسان ایرانی را تغییر خواهد داد؟ او در پاسخ به این پرسش استدلال می‌کند که این تغییرات با گذر زمان در ذهنیت، فضای فکری و ساختار احساسات ایرانیان تغییرات عمیقی بر جای خواهد گذاشت؛ بدین نحو که نگرش انسان ایرانی به جهان مدرن همراه با ترس و اضطراب خواهد بود.

نیوپورت[1] (2020) نیز در پژوهشی دربارۀ تأثیرات ویروس کرونا بر نهاد دین، چشمگیرترین این تأثیرها را تغییر سریع خدمات دینی از نیایش حضوری به عبادت آنلاین می‌داند. بر طبق این پژوهش، اثرات گسترش ویروس کرونا سبب شده است تا نهاد دین متأثر از پیچیدگی‌های محیطی در راستای کاهش مشکلات و انطباق با شرایط جدید دست به نوآوری بزند و از فضای مجازی در راستای کاهش معضلات حداکثر استفاده را ببرد. هینز[2] (2020) نیز در پژوهش خود بر فردی شدن هرچه بیشتر جوامع مدرن در اثر شیوع مخاطرات جهانی مانند کرونا ویروس اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که به‌واسطۀ از بین رفتن روش‌های سنتی زندگی، همۀ مشکلات زندگی مدرن بر دوش فرد گذاشته می‌شود که این امر سبب افزایش واهمه و ترس و اضطراب افراد در زندگی مدرن می‌شود. در همین راستا، راسل[3] (2020) در مقاله‌ای راه برون‌رفت از احساس هراس ناشی از شیوع ویروس کرونا را به اشتراک‌گذاری اضطراب‌ها و گفتگوی جمعی مردم از طریق فضای دیجیتال می‌داند و بیان می‌دارد که بهترین راه برون‌رفت از چشم دوختن به آینده‌ای مبهم استفاده از ظرفیت‌های دیجیتال برای به اشتراک‌گذاری احساسات است.    

یل‌شرزه و منصفی (در دست چاپ) نیز در پژوهشی به بررسی چگونگی نام‌گذاری ویروس کرونا در ایالات متحدۀ آمریکا و تأثیرات اجتماعی حاصل از آن پرداختند. این پژوهشگران نشان دادند که چگونه استفادۀ استعاری از اصطلاح «ویروس چینی» می‌تواند سبب احیای گزینشی حافظۀ تاریخی ملت آمریکا در مواجه با مهاجران شود و با بازتولید تفکرات قالبی در جامعه که همواره بر خارجی بودن بیماری و عناصر بیماری‌زا تأکید کرده است زمینه‌ساز تقویت گفتمان سلسه‌مراتبی و مرکزگرای غرب علیه شرق شود. فولادیان و همکاران (1399) نیز در پژوهش دیگری به بررسی دلایل حضور برخی از افراد در زیارت‌گاه‌ها با وجود شیوع گستردۀ ویروس کرونا پرداختند و بعد از مصاحبه با شماری از این افراد به این نتیجه رسیدند که دلایل سنتی لزوم زیارت اهل بیت و همچنین، باور نداشتن به وجود ویروس کرونا از عمده دلایل این افراد در زیارت اماکن متبرکه است. همچنین، غیاث‌وند (در دست چاپ) در پژوهش خود به تحلیل جامعه‌شناختی اعتماد مردم به عملکرد دولت در دوران کرونا پرداخته است. او در این پژوهش پیمایشی ضمن مصاحبه با عده‌ای از افراد به این نتیجه رسید که اعتماد مردم به نظام سیاسی از نوع «اعتماد ابزاری» است، در حالی که اعتماد مردم به نظام سلامت پزشکی «اعتماد ارزش‌شناختی» است. پژوهشگر در ادامه استدلال می‌کند هنگامی که مردم وارد تعامل و همکاری با مجموعه دولت می‌شوند از حجم انتقادات آنان به عملکرد دولت کاسته می‌شود و مردم به‌تدریج به رعایت رفتار‌های بهداشتی و فردی روی می‌آورند.

همان‌ گونه که مشاهده می‌شود نقش وزارت بهداشت به‌مثابه یکی از بازیگران اصلی مهار ویروس کرونا، چگونگی مبارزه گفتمانی آن با این ویروس و نحوۀ استفاده از زبان برای بازتولید همبستگی اجتماعی در ایران در این پژوهش‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پرداختن به نقش این وزارت به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی صحنۀ اجتماعی در مبارزۀ گفتمانی با ویروس کرونا و همچنین، بررسی نحوۀ استفاده ایدئولوژیک از زبان برای ترغیب مردم به تغییر رفتارهای جمعی وجه تمایز پژوهش حاضر با سایر پژوهش‌های این حوزه است.

2. ویروس کرونا و نحوۀ مواجهه گفتمانی کشورهای انگلستان، فرانسه، ایالات متحده آمریکا و چین با آن      

 به اعتقاد پروفسور فریدمن[4] (2020) استاد مطالعات جنگ دانشگاه کینگز کالج[5] لندن، جهان در حال سپری کردن جنگی تمام‌عیار با ویروس کرونا است. این ویروس، موجی از وحشت را در میان کشورهای جهان برانگیخته و نظام پزشکی- بهداشتی جهان را در آستانه فروپاشی قرار داده است. وضعیت کنونی جهان، بسان میدان جنگی است که کشورهای مختلف درکنار نظام علمیِ مراقبتی- بهداشتی خود هریک به فراخور استعداد و ظرفیت‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی‌شان به شیوۀ خاصی به مبارزه با این میهمان ناخوانده برخاسته‌اند.

به دیگر سخن، نگاهی دقیق‌‌تر به آنچه در کشورهای جهان در راه مبارزه با ویروس کرونا در جریان است در واقع نشان‌دهندۀ استفادۀ این کشورها از عناصر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی است که ریشه در سنت و تاریخ گذشتۀ آن سرزمین‌ها دارد. تلاش آگاهانه برای ایجاد حس همبستگی و انسجام از طریق بازگو کردن روایات ملی که در درون دایره تجربه و زندگی اجتماعی-تاریخی این ملل تکوین یافته‌اند راهکار انتخابی این کشور‌ها در نبرد با این دشمن منحوس است. برانگیختن احساسات ملی‌گرایانه و به‌تبع آن تقویت همبستگی ملی از طریق فراخواندن روایات و حوادث وحدت‌بخشی که در حافظۀ تاریخی ملی ثبت شده و به بخشی از تجربیات زیستهِ ارزشمند آن ملت تبدیل شده‌اند قسمتی از رویکردی است که زمامدارن مختلف برای همراه کردن مردم در شکست دشمن از آن بهره می‌برند. اشاره به حوادث و رویداد‌های گفتمان‌ساز تاریخی در نبرد با ویروس کرونا در کشورهایی چون انگلستان، فرانسه، چین، ایالات متحده و ایران نمونه‌هایی از این مدعاست. این کشورها هرکدام با تکیه بر عقبۀ تاریخی و رویدادهای گفتمان‌سازی که در طول حیات جمعی ملت حادث شده‌ است به انتخاب شیوۀ برخورد با ویروس کرونا پرداخته و از این راه تلاش کرده‌اند تا موجبات همدلی و انسجام ملی در برابر این ویروس کشنده را فراهم آورند.

2-1. انگلستان: استفاده از گفتمان جنگ جهانی دوم در مقابله با ویروس کرونا

ملکه الیزابت [6]دوم در معدود سخنرانی‌های خود خطاب به ملت انگلیس در پنجم آوریل سال 2020 ضمن یادآوری حوادث جنگ دوم جهانی و بمباران هوایی لندن توسط ارتش آلمان نازی که منجر به جابه‌جایی عظیم جمعیت شهر برای مصون ماندن از حملات هوایی نیروهای متحدین شد، تلاش کرد تا با ایجاد ارتباط بین این حوادث و ویروس کرونا یادآور مقاومت، دلاوری و انسجام مردم انگلستان در این نبرد باشد.

“A painful sense of separation”

“Together we are tackling this disease, and I want to reassure you that if we remain united and resolute, then we will overcome it. It reminds me of the very first broadcast I made, in 1940, helped by my sister. We, as children, spoke from here at Windsor to children who had been evacuated from their homes and sent away for their own safety. Today, once again, many will feel a painful sense of separation from their loved ones.” (BBC: April 5, 2020)

                               «لحظات دردناک جدایی»     

«ما همگی در حال مقابله با این بیماری هستیم. من به شما اطمینان می‌دهم که اگر متحد و مصمم باقی بمانیم، بر این ویروس غلبه خواهیم کرد. این حادثه تداعی‌گر اولین سخنرانی من در سال 1940 است که با کمک خواهرم انجام دادم. در آن دوران ما برای کودکانی صحبت می‌کردیم که برای امنیت خود از خانه‌هایشان تخلیه می‌شدند و به مکان امنی فرستاده می‌شدند. امروز، بار دیگر، بسیاری از مردم احساس دردناک جدایی از عزیزانشان را حس می‌کنند». (ترجمه نویسندگان مقاله)

در گفتۀ فوق، ملکه با بیان اینکه دشواری‌های ویروس کرونا مشابه با برخی از مصائب روی‌داده در جنگ جهانی دوم است، کوشش کرد تا ذهنیت تاریخی انگلیسی‌ها را متوجه توان آنان در پیروزی نهایی بر این معضلات کند. او با یادآوری حادثۀ تاریخی «تخلیه کودکان از شهر لندن»، که منجر به جدایی والدین از کودکان شد، توجه انگلیسی‌ها را به اشتراکات فراوان این رخداد و طرح فاصله‌گذاری اجتماعی جلب کرد. نتیجۀ تخلیه لندن از کودکان با همۀ مشقات حاصل از آن در نهایت به پیروزی نیروهای انگلیسی در جنگ منجر شد. ذکر این نکته در سخنرانی ملکه انگلیس در حکم تلنگری برای مردمی است که طرح فاصله‌گذاری اجتماعی را پروژه‌ای بسیار دشوار می‌پندارند و نسبت به موفقیت آن ابراز تردید می‌کنند. جدایی سربازان از موطن اصلی و کودکان از مادرانشان در جنگ جهانی دوم در نهایت نتایج مطلوبی برای انگلیس در برداشت و نشان از مقاومت ملی در برابر دشمن بود. به همین نحو، تکرار این تجربۀ تاریخی می‌تواند با معنی بخشیدن به پروژۀ فاصله‌گذاری اجتماعی «احساس دردناک جدایی» را بار دیگر در اذهان انگلیسی‌ها زنده کند و سبب عینیت یافتن دوبارۀ انسجام در جامعه شود و چیرگی بر ویروس کرونا را ممکن سازد. مردم انگلیس با شنیدن روایات جنگ جهانی دوم و رجوع به حافظۀ تاریخی خود با دل‌گرمی بیشتری به مبارزه با ویروسی می‌روند که همانند نیروهای ارتش نازی تهدید جدی برای کشورشان به شمار می‌رود.

2-2. فرانسه: استفاده از گفتمان جنگ جهانی اول در مقابله با ویروس کرونا

انگلیس در ایجاد پیوند بین تجربیات تاریخی مردمش و ویروس کرونا تنها نیست. در سخنرانی‌ کوتاه امانوئل مکرون[7] خطاب به ملت فرانسه نیز این اشارات تاریخی به‌وضوح دیده می‌شود. او با اشاره به «وضعیت جنگی» در فرانسه و با استفاده از گفتمان جنگ ژرژ کلمانسو[8] نخست‌وزیر این کشور که رهبری سیاسی فرانسه را در روزهای بحرانی جنگ جهانی اول برعهده داشت در صدد برآمد تا با یادآوری پیروزی قاطع نیروی‌های متفقین بر آلمان، نوید پیروزی نهایی فرانسوی‌ها را بر این ویروس منحوس بدهد.

“Georges Clemenceau’s language of war”

“My foreign policy and my domestic policy are all one. Internal policy, I wage war; foreign policy, I still wage war; I still wage war. Russia betrays us; I continue the war: unfortunate Rumania is forced to capitulate; I continue the war, and I will continue it down to the last quarter of an hour.” (Wikiquote: March 8, 1918)

«زبان جنگ ژرژ کلمانسو»

«سیاست خارجی و سیاست داخلی من یک چیز است. در سیاست داخلی من دنبال جنگ هستم در سیاست خارجی هم همین طور. من هنوز هم جنگ می‌کنم. روسیه به ما خیانت کرده است؛ من جنگ را ادامه می‌دهم: رومانی متأسفانه مجبور به تسلیم شد. من جنگ را ادامه می‌دهم و آن را تا آخرین لحظه ادامه خواهم داد». (ترجمه نویسندگان مقاله)

“Emanuel Macron’s politics of war”

“When we engage in a war, we engage completely, we mobilize united. I see in our country factors of division, doubts, all those who want to fracture the country when we must have only one obsession: to be united to fight the virus. I am calling for this unity and commitment. We are at war. The enemy is invisible and it requires our general mobilization.” (Marketwatch: March 17, 2020)

«سیاست جنگ امانوئل مکرون»

«وقتی وارد جنگ شدیم باید همۀ فکر و ذکرمان جنگ باشد. باید کاملاً متحد باشیم. من در کشورمان عوامل تفرقه، تردید و کسانی را می‌بینم که می‌خواهند کشور را دو دسته کنند، در حالی که ما فقط باید یک هدف داشته باشیم و آن اتحاد در برابر ویروس است. من خواهان این اتحاد و تعهد هستم. ما در جنگ هستیم. دشمن نامرئی است. ما به بسیج عمومی نیاز داریم».(ترجمه نویسندگان مقاله)

سخنان مکرون با زنده کردن حافظۀ تاریخی ملت فرانسه از جنگ جهانی اول و با بهره‌گیری از زبان جنگ نخست‌وزیر دوران جنگ که تنها راه پیروزی فرانسه را ایستادگی و ادامه نبرد در برابر قوای متجاوز می‌دانست می‌تواند سبب ایجاد انگیزه و اتحاد در بین ملت برای استقامت و در نهایت چیرگی بر ویروس کرونا شود. بازگویی روایات پیروزمندانه‌ای از این دست از سوی  دولت می‌تواند امیدواری گسترده‌ای را در جامعه سبب شود و فرانسوی‌های خسته از قرنطینه را در مبارزه با این ویروس دل‌گرم‌تر کند.

2-3. ایالات متحده آمریکا: ویروس چینی

مورد آمریکا نیز مؤید این نکته است. دونالد ترامپ [9]با نامیدن خود به‌عنوان «رئیس‌جمهور دورۀ جنگ»، ویروس کرونا را «تهدیدی خارجی» برای کشورش برشمرد و این ویروس را «ویروس چینی» نامید.

“A war time president” and “An invisible enemy”

“I look at it, I view it as, in a sense, a wartime president. I mean, that's what we're fighting.  No matter where you look, this is something—it’s an invisible enemy. I just say this: We have an invisible enemy. We are united in our effort to defeat the invisible China virus.” (The Guardian: April 6, 2020)

«رئیس‌جمهور دورۀ جنگ» و «دشمن نامرئی»

«من رئیس‌جمهور دورۀ جنگ هستم. منظورم این است که ما در حال جنگ با دشمن هستیم. دشمن همه‌جا حضور دارد. این دشمنی نامرئی است. تأکید می‌کنم: ما دشمن نامرئی داریم. ما در تلاش برای شکست ویروس نامرئی چینی متحد هستیم». (ترجمه نویسندگان مقاله)

مردم آمریکا به‌ویژه بعد از حملات یازده سپتامبر به‌خوبی معنی تهدید خارجی را درک می‌کنند و ایجاد تشابه بین این ویروس با دشمن خارجی می‌تواند آنان را در برابر ویروس محتاط‌‌تر کند و عزم آنان را در مقابلۀ جمعی با آن جزم‌تر نماید. به‌علاوه، استفادۀ رئیس‌جمهور از واژه «چینی» برای توصیف ویروس به نوعی یادآور رقابت فرهنگی‌-‌اقتصادی آمریکا و چین در عرصه‌های مختلف جهانی است که این موضوع نیز می‌تواند به اتحاد بیشتر آمریکایی‌ها در برابر این عامل خارجی بیانجامد و در نهایت، منجر به توفّق این کشور بر ویروس کرونا گردد.

2-4. چین: استراتژی جنگ مردم

چین نیز با یادآوری استراتژی «جنگ مردم» که یک تکنیک نظامی متعلق به مائو رهبر انقلابی کمونیست چین است در تلاش برای بسیج قاطبه مردم برای مقابله با ویروس کرونا و آثار زیان‌بارش بر اقتصاد این کشور است.

“People’s war”

“The whole country has responded with all its strength to respond with the most thorough and strict prevention and control measures, starting a people’s war for epidemic prevention and control.” Xinhua news agency quoting president Xi (Xinhua: April 7, 2020)

«جنگ مردم»           

«کل کشور با تمام توان و با جدی‌ترین اقدامات پیشگیری و کنترل، آغازگر جنگ مردم برای پیشگیری و مهار اپیدمی کرونا است». (ترجمه نویسندگان مقاله)

 روایت «جنگ مردم» موجب تداعی رخداد‌های خوشایندی در ذهنیت مردم چین می‌شود که حاصل اتحاد آنان در شکست دادن ارتش امپریالیستی ژاپن و بیرون راندن آن‌ها از خاک کشور است. این تکنیک جنگی که توده‌های عظیم مردم را علیه اشغال ژاپن متحد کرد تداعی‌گر روحیۀ همبستگی ملی در اذهان مردم چین است. با مقایسه این واقعیت تاریخی با ویروس کرونا که نیازمند همکاری مردم در سطح وسیع است، شهروندان چینی به این نتیجه می‌رسند که پیروزی بر ویروس مهلک کرونا جز با همکاری وسیع مردم میسر نخواهد شد و همان‌گونه که عزم ملی در «جنگ مردم» در نهایت پیروزی را برای چین به ارمغان آورد، همکاری آنان در مقطح حساس کنونی می‌تواند سبب چیرگی آنان بر ویروس کرونا شود.   

شرایط متفاوت تاریخی، اجتماعی و فرهنگی که ملت‌های جهان در آن رشد کرده و بالیده‌اند منجر به پیدایش روایات و رویدادهای تاریخی متفاوتی در این کشور‌ها شده است. حال، پرسش اینجاست که کشور ایران با توجه به تاریخ طول و دراز خود به چه صورت و با تمسک به چه رویدادهای تاریخی- اجتماعی، مردم خود را در برابر این دشمن خارجی بسیج کرده است و از کدام عناصر معتبر و گفتمان‌ساز داخلی برای تقویت همگرایی مردم بهره می‌برد؟

3. مفاهیم نظری و روش پژوهش

مقالۀ حاضر به‌منظور پی بردن به الگوی رفتار گفتمانی وزارت بهداشت ایران در مقابله با ویروس کرونا به بررسی بخش «اخبار کرونا ویروس» در پایگاه خبری وزارت بهداشت پرداخته است؛ بدین نحو که تمامی اخبار منتشرشده پیرامون ویروس کرونا از ابتدای شیوع این بیماری در کشور از اسفند ماه سال 1398 تا پایان آبان ماه سال 1399 که بالغ بر 1700 مورد خبر است جهت یافتن خبرهایی با مضامین ایدئولوژیکبررسی شد. از میان این اخبار در کل 75 خبر حاوی مفاهیم و مضامین ایدئولوژیک یافت شد و با استفاده از نظریه داده-بنیاد[10] استراوس^[11] و کوربین[12] (1994) کدگذاری گردید؛ بدین نحو که، مفاهیم کلیدی این اخبار با چند مرتبه تحلیل، در طی سه مرحله کدگذاری استخراج شد و کلیدواژه‌های به‌دست‌آمده با استفاده از مدل تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف[13] (1989) تجزیه و تحلیل شد. این مفاهیم بنیادین که در همۀ 75 خبر منتشرشده در پایگاه خبری وزارت بهداشت قابل مشاهده است شامل موضوعاتی با مضامین «شهادت و ایثار»، «جهاد»، «توسل به امداد الهی»، «آسمانی دانستن کادر درمان» و «همدلی» است. به یازده نمونه از این 75 خبر که نشان دهندۀ این مضامین هستند به‌عنوان نمونه اشاره می‌شود:

 تأکید بر توسل به امداد الهی در شکست دادن ویروس کرونا:

خبر 1: «تا خدا هست و دعای شما، هراسی از هجمۀ بیماری نداریم». 22 تیر ماه سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

خبر 2: «امروز، فرصت مناسبی برای نمایش نقش مؤثر معنویت در بستر سلامت است». 7 مرداد سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

 تأکید بر مفهوم مدافعان سلامت و آسمانی دانستن کادر درمان:

خبر 3: «مجموعه «فرشتگان شهید» با موضوع شناخت ابعاد زندگی و حیات معنوی شهدای مدافع سلامت بزودی روی آنتن می‌رود». 13 آبان سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

خبر 4: «اگر بال شکستۀ ما را ترمیم نکنند، اپیدمی جمع نمی‌شود». 29 مهر سال 99- پایگاه خبری وزرات بهداشت

خبر 5: «مدافعان سلامت با کرونا مبارزۀ بی‌امانی داشته‌اند». 16 تیر سال 99- پایگاه خبری وزرات بهداشت

کمک مؤمنانه و جهاد رسیدگی به بیماران

خبر 6: «وزارت بهداشت در حادثۀ اپیدمی جهانی کرونا تلاش و جهاد کرد». 18 تیر سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

خبر 7: «مدافعان سلامت درگیر یک جهاد بزرگ و مجاهدۀ افتخار‌آمیز هستند». 11 آبان سال 99- پایگاه خبری وزات بهداشت

خبر 8: «روایت یک جهاد مخلصانه: تلاش‌های حماسه‌آفرینان کادر بهداشت و درمان در مقابله با کرونا از زبان دکتر نمکی». 13 آبان سال 99- پایگاه خبری وزرات بهداشت

همدلی ملت ایران در مقابله با کرونا

خبر 9: «وفاق و همدلی در بسیج ملی مقابله با کرونا مشابه دوران دفاع مقدس است». 30 شهریور سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

خبر 10: «پویش همدلی با مدافعان سلامت». 1 مرداد سال 99- پایگاه خبری وزرات بهداشت

خبر 11: «پیام شهدای جامعه پزشکی و کادر درمانی در دوران کرونا، انسان‌دوستی و از خودگذشتگی است». 30 مرداد سال 99- پایگاه خبری وزارت بهداشت

سایر اخبار منتشرشده در این پایگاه خبری که حاوی نکات پزشکی و آموزشی پیشگیری از بیماری کووید-19، ارائۀ آمار مبتلایان به ویروس کرونا و اِعمال محدویت‌های گوناگون برای کنترل این ویروس است با توجه به نداشتن بار ایدئولوژیک در مقالۀ حاضر بررشی نشدند. علت استفاده از نظریۀ داده-بنیاد، اعتقاد کوهن،^[14] منیون^[15] و موریسون[16] (2007:491) به «توانمندی این نظریه در آشکار ساختن نظریه‌ها و الگوهای رفتاری پنهان در داده‌ها است». در تحلیل داده-بنیاد ابتدا داده‌ها در سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی دسته‌بندی می‌شوند. در مرحلۀ کدگذاری باز، داده‌های متنی از یک جمله تا یک بند شکسته و دسته‌بندی می‌شوند؛ در مرحله‌ی کدگذاری محوری، پژوهشگر بین دسته‌های مرحلۀ قبل ارتباط ایجاد می‌کند و دسته‌های خاصی را برجسته کرده و در مرکز قرار می‌دهد و در مرحلۀ کدگذاری انتخابی، پژوهشگر دستۀ مرکزی را انتخاب می‌کند و سایر دسته‌ها را زیر مجموعۀ آن قرار می‌دهد.

 مضامین اصلی یافت‌شده در اخبار ویروس کرونا به‌طور کلی در چهار شعار پرکاربرد زیر عینیت یافته‌اند که در تصاویر منتشرشده در پایگاه خبری وزارت بهداشت نیز قابل مشاهده است: این شعار‌ها به قرار زیراند: 1. به مدد الهی کرونا را شکست می‌دهیم؛ 2. مدافعان سلامت، فرشتگان زمینی؛ 3-.کمک مؤمنانه و جهاد رسیدگی به بیماران و 4. ایران را پر از هم‌دلی می‌کنیم. این چهار شعار به مدد مدل تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف (1989) در سه سطح توصیفی، تفسیری و تبیینی بررسی شدند. برای انجام چنین تحلیلی در سطح توصیفی پرسش‌هایی در سطح واژگان مطرح می‌شود. انتخاب‌های واژگانی در سطح متن سپس در مرحلۀ تفسیر و تبیین به گفتمان و ساختارهای کلان اجتماعی پیوند داده می‌شوند. 

4. تحلیل داده‌ها

4-1. سطح توصیفی

فرکلاف (1989) برای تحلیل توصیفی در سطح واژگان سه پرسش زیر را مطرح می‌کند:

1. کلمات واجد کدام «ارزش تجربی» هستند؟ 2. کلمات واجد کدام «ارزش رابطه‌ای» هستند؟ 3. کلمات واجد کدام «ارزش بیانی»‌اند؟

در پرسش شمارۀ یک وجود واژگان ارزشی و ایدئولوژیک در متن مورد توجه قرار می‌گیرد. این واژگان در حقیقت، بازتاب‌دهندۀ باورها و تجربۀ اجتماعی خالق متن از جهان طبیعی و اجتماعی است. پرسش شمارۀ دو به وجود زمینه‌ها و ارزش‌های مشترک بین تولید‌کنندگان و مخاطبان پیام می‌پردازد و پرسش شمارۀ سه ارزشیابی مثبت و منفی تولیدکنندگان متن از واقعیت‌های اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد. با بررسی شعارهای زیر وجود کلمات ایدئولوژیک دارای بار معنایی مثبت در همۀ آنها قابل مشاهده است. تولیدکنندگان این شعارها با توجه به باورها و تجربیات زیستۀ خود در جامعۀ ایرانی ارزش‌هایی چون امداد الهی، مؤمن بودن، جهاد و همدلی را در خود نهادینه کرده‌اند و همین امر آنان را بر آن داشته است تا به تولید شعارهایی با ارزش تجربی ایدئولوژیک دست بزنند. در همین راستا، به‌کارگیری مفاهیم و مضامین مذهبی نشان‌دهندۀ ارزش ارتباطی این واژگان نیز هست؛ بدین نحو که، کلیدواژه‌های به‌کارگرفته‌شده در این شعارها در واقع نمایانگر ارزش‌های مشترک تولیدکنندگان و مخاطبان این پیام‌ها در جامعۀ ایرانی است. وجود ارزش بیانی و داوری مثبت در واژگان این شعارها نیز آشکار است؛ به طوری که، مخاطبان این پیام‌ها کمتر دربارۀ قدرت ایدئولوژیک مفاهیمی چون جهاد، همدلی، مؤمن بودن و امداد الهی در رتق و فتق امور تردیدی به خود راه می‌دهند.

شعار اول- به مدد الهی کرونا را شکست می‌دهیم

شکل 1- شعار به مدد الهی کرونا را شکست می دهیم پشت سر سخنگوی وزارت بهداشت ایران

Fig 1- The slogan we will defeat Corona with the help of God behind the photo of spokeswoman of Iran’s Ministry of Health and Medical Education

پیدایش علم نوین در اروپا پس از رنسانس سرآغاز تلاش‌های انسان مدرن برای شناخت طبیعت و چیره شدن بشر بر تمامی ابعاد آن بود. ایمان و امید غایی انسان مدرن به امکان چیرگی قوۀ شناخت یعنی عقل بشری بر تمامی ابعاد هستی سبب پیدایش پروژه بی‌کران شناخت یعنی مدرنیت شد. به اعتقاد آشوری (1397)، این پروژۀ عظیم شناخت در نهایت منجر به تجربه‌باوری و عقل‌باوری بشر در سده‌های شانزدهم و هفدهم شد و انسان و توانایی او در حل مشکلات بشری را به حد اعلای خود رساند. دستاورد‌های علم به ذهنیت علمی جایگاهی والا بخشید و عقل و توانمندی بشری را تنها مرجع قابل اتکا در حل معضلات بشری به شمار آورد. این در حالی است که در گفتمان دینی، عقل بشری با محدودیت‌های جدی روبه‌روست و توانایی انسان در پاسخ‌گویی به مسائل بشری با تردید‌های جدی همراه است. حال، با توجه به بافت مذهبی جامعه ایران، دین نقش تأثیرگذاری در تکوین ارزش‌های ملی در کشور داشته است؛ به طوری که، طبق گفتۀ نوعی باغبان، آقاحسینی و امام‌جمعه‌زاده (1394: 165) «در جامعه‌هایی نظیر ایران، که نهاد دین به‌عنوان یک مؤلفۀ مهـم زنـدگی جمعـی ایفـای نقش می‌کند، می‌توان اهمیـت نقـش دیـن و مـذهب را در شـکل‌گیـری، تـداوم و تکـوین انسجام ملی کاملاً منحصر به فرد و متمایز دانست.»

بنابراین، تأکید بر امداد الهی برای شکست دادن ویروس کرونا در ایران در حقیقت اشاره به واقعیتی عمیق و ریشه‌دار در ذهنیت ایرانی است که ارادۀ الهی را شرط لازم برای رفع دشواری‌های انسان می‌داند. این گفتمان دینی در حقیقت تداعی‌گر گفتمان انقلابی در جامعۀ ایران نیز به شمار می‌رود؛ بدین نحو که، در همه پیروزی‌های ملت ایران به‌خصوص در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی، خواست الهی بر ارادۀ آدمی برتری داشته و علت اصلی همۀ کامیابی‌ها شمرده شده است. به دیگر سخن، شعار فوق در واقع امتداد نگاه پارادایمی ایرانیان به امورات دنیوی است که امداد الهی را شرط لازم برای حل و فصل مشکلات زندگی می‌داند. درک گفتمانی جامعه ایران از این دست شعارها ظرفیت بالقوه‌ای برای بسیج همگانی مردم در برابر دشواری‌های گوناگون زندگی مدرن ایجاد می‌کند، ظرفیتی که از دید وزرات بهداشت پنهان نمانده است. 

 شعار دوم- مدافعان سلامت، فرشتگان زمینی

شکل 2- تصویر مدافعان سلامت؛ فرشتگان زمینی: پایگاه خبری وزارت بهداشت 04/06/99

Fig 2- The Photo of Health Defenders; Angels on Earth: The News Website of Ministry of Health and Medical Education 99/06/04

حضور گفتمان دینی در شعار و تصویر فوق کاملاً مشهود است. اصطلاح «مدافعان سلامت» که در اشاره به کادر درمانی کشور به کار می‌رود یادآور عبارت «مدافعان حرم» است که تداعی‌گر روحیۀ مقاومت و ایستادگی ایرانیان در مواجه با دشمنان خارجی است. کاربرد این عبارت برای توصیف کادر مراقبت‌های پزشکی کشور می‌تواند پزشکان و پرستاران را به پایداری و ثبات در مبارزه با ویروس مهلک کرونا ترغیب کند؛ زیرا پزشکان و پرستاران با تداعی موفقیت‌های مدافعان حرم بر پیروزی خود بر این ویروس امیدوارتر می‌شوند. استفاده از واژه «فرشتگان» نیز که در گفتمان مذهبی نمایان‌گر پاکی و خیرخواهی است تداعی‌گر نوع خاصی از روابط انسانی است که براساس آن دستگیری و نوع‌دوستی عملی ارزشمند تلقی می‌شود. مرتبط دانستن کادر درمانی با فرشتگان و انتشار تصاویری از این دست، سبب ایجاد نگرشی خاص نسبت به خود در کادر درمانی می‌شود و آنان را به یاری هرچه بیشتر افراد مبتلا به بیماری ترغیب می‌کند. پرستاران و پزشکانی که به مقام فرشتگان آسمانی می‌رسند، تصوری دگرگون از خود می‌یابند و خود را هرچه بیشتر بری از رذایل مخلوقات زمینی می‌پندارند. بنابراین، آسمانی دانستن کادر درمان با تحت تأثیر قرار دادن احساسات آنان سبب به نمایش گذاشتن قابلیت‌هایی بسیار فراتر از یک انسان معمولی از سوی آنان می‌شود و تلاش‌ها برای مقابله با بیماری را هموارتر می‌کند.

شعار سوم- کمک مؤمنانه و جهاد رسیدگی به بیماران

استفادۀ این شعار از مفاهیمی با درون‌مایۀ دینی تداعی‌گر گفتمان دینی- انقلابی «جهاد» در دوران دفاع مقدس در اذهان جامعه است. تلاش و کوشش سربازان ایرانی در دوران جنگ و وجود فرهنگ مقاومت در نهایت مانع از پیروزی دشمنان در جنگ شد. این گفتمان انقلابی در دوران دفاع مقدس به حد اعلای خود رسید و تبدیل به فرهنگی مسلط در جامعۀ ایرانی شد. حال، استفاده از این الگوی گفتمانی می‌تواند با یاد‌آوری مبارزات بی‌امان دوران جنگ، این تلقی را در مردم «پشت جبهه» ایجاد کند که وزارت بهداشت به صورت گسترده و جهاد‌وار در حال خدمت‌رسانی به بیماران است که این امر می‌تواند مردم را به همراهی با سیاست‌های این وزرات در مبارزه با این ویروس ترغیب کند. عبارت «کمک مؤمنانه» نیز که حاوی بار سنگین مذهبی است می‌تواند با تحت تأثیر قرار دادن برخی از صاحبان مال و ثروت، آنان را به کمک فروتنانه و بدون چشم‌داشت به افراد کم‌بضاعت ترغیب کند. البته نمایش صحنه‌های تلویزیونی با محتوای بخشش اجاره‌بهای املاک و مراکز تجاری نیز به نوعی تکمیل‌کنندۀ این گفتمان است؛ زیرا صاحبان این اموال به‌صورت متواضعانه‌ای از حقوق مادی خود برای سهیم شدن در نبرد با ویروس کرونا صرف‌نظر می‌کنند. پدیده‌های اجتماعی مانند کمک‌های مؤمنانه به گروه‌های تهی‌دست و چشم‌پوشی از حقوق مادی پدیده‌هایی انضمامی‌اند و در بستر تاریخی-اجتماعی خاصی رویش و زایش پیدا می‌کنند. مؤمن بودن و ارزش‌های مرتبط با آن که در نسوج اندیشۀ جامعۀ ایرانی تنیده شده است در شعار‌های وزارت بهداشت ایران کاملاً مشهود است. در واقع، این شعارها تجسد تمام‌عیار گفتمان دینی- انقلابی حاکم در جامعۀ ایرانی است که با برانگیختن احساسات مذهبی مردم، آنان را به همراهی با سیاست‌های دولت تشویق می‌کند.

شعار چهارم- ایران را سرشار از همدلی می‌کنیم

شکل3- روایت همدلی مردم ایران: پایگاه خبری وزارت بهداشت:31/04/99

Fig 3- The narration of the Empathy of the Iranian Nation: The News Website of Ministry of Health and Medical Education 99/04/31

واژۀ همدلی مهمترین مفهوم به‌کاررفته‌شده در تصویر و شعار فوق است. استفادۀ وزارت بهداشت ایران از صحنه‌های گوناگون دفاع مقدس هنگام بیان این شعار در واقع کوششی برای یادآوری مجدد ارزش‌های جنگ تحمیلی در جامعۀ امروز ایران است. پخش صحنه‌های فداکاری رزمندگان ایرانی در جنگ و به‌ویژه ایثار و ازخود‌گذشتگی آنان سبب برانگیختن احساسات افرادی می‌شود که در خط مقدم مبارزه با ویروس کرونا هستند که این امر می‌تواند در نهایت به بازتولید همدلیِ دوران دفاع مقدس در دورۀ کنونی منجر شود و دفاع عمومی در برابر ویروس کرونا را تسهیل کند.

آنچه در بررسی نمونه‌های فوق جلب توجه نمود استفاده نظام علمیِ مراقبتِ بهداشتی ایران از دو مؤلفۀ گفتمان مذهبی و رویداد تاریخی جنگ ایران و عراق برای ارتباط با مخاطب و بازسازی همبستگی اجتماعی در ایران است که این امر گواه آن است که ارزش‌های عمیق و ریشه‌دار مذهبی حتی در دل علمی‌ترین گفتمان‌ها در ایران رسوخ کرده‌اند و آنها را به‌شدت تحت تأثیر خود قرار داده‌اند. استفاده از شعار «به مدد الهی کرونا را شکست می‌دهیم» درست پشت‌سر سخنگوی وزارت بهداشت ایران و نصب تابلو‌های «فرشتگان زمینی» در بیمارستان‌ها که از علمی‌ترین نهادهای جهانی به حساب می‌آیند نشان از درهم‌تنیدگی گفتمان مذهبی با گفتمان علمی در ایران دارد. مفاهیم و واژگانی چون «فرشتگان» و «کمک مؤمنانه» سبب تغییر نگرش کادر درمانی و عموم افراد به خود می‌شود و مناسبات انسانی در جامعه را دگرگون می‌کند. در فضای دگرگون‌شدۀ مناسبات اجتماعی، درون‌مایه دینی مفاهیم مورد استفاده که در شکل ارزش‌هایی چون پاکی، تواضع، بخشش و همدلی درونی شده‌اند، مجال آن را می‌یابند که با ایفای نقش کارکردی‌شان به ایجاد همبستگی و انسجام در جامعه یاری برسانند و مبارزه با این بیماری را تسریع نمایند.

علاوه‌بر این، بررسی آماری استفادۀ وزارت بهداشت ایران از شعارهایی با درون‌مایۀ مذهبی نشان می‌دهد که در برهه‌هایی خاص و زمانی که آمار مبتلایان و قربانیان بیماری کووید-19 سیر صعودی به خود می‌گیرد و عرصه را بر جامعۀ ایرانی تنگ‌تر می‌کند، وزارت بهداشت هرچه بیشتر به تولید شعارها و متون ایدئولوژیک روی می‌آورد و تلاش می‌کند تا با فراخواندن مجدد ارزش‌های تثبیت‌شدۀ ملی ضمن احیای حافظۀ تاریخی ملت در لحظات تاریخی پیروزمند آنان را به تاب‌آوری و ادامۀ مبارزه با ویروس کرونا ترغیب کند. آنچه در شکل زیر مشاهده می‌شود، افزایش میزان استفادۀ وزارت بهداشت از شعارها و متون ایدئولوژیک همزمان با بالا رفتن آمار قربانیان کرونا در کشور است: 

شکل 4- تعداد اخبار ایدئولوژیک مربوط به بیماری کووید- 19

Fig 4- The frequency of ideologically-loaded news related to COVID-19 

تصویر فوق نشان می‌دهد که شمار اندک قربانیان بیماری کووید- 19 در نهایت با تولید پایین اخبار ایدئولوژیک همراه است. این رقم مربوط به چهار ماهۀ ابتدایی شیوع ویروس کرونا در کشور است که بیماری در شرایط کنترل‌شده قرار داشت. اما با گسترده شدن شیوع ویروس در جامعه و افزایش نگرانی‌ها از سیر صعودی مبتلایان و قربانیان در چهار ماهۀ دوم شیوع کرونا در کشور، وزارت بهداشت ایران نیز هرچه بیشتر از داشته‌های ایدئولوژیک خود برای ایجاد همبستگی میان مردم بهره برده است. 

4-2. سطح تفسیری و تبیینی

فرکلاف (1989) در مدل تحلیل گفتمان انتقادی خود، سه سطح مختلف را برای پی بردن به ایدئولوژی نهفته در گفتار برمی‌شمارد. از منظر او ایدئولوژی علاوه‌بر حفظ روابط نابرابر قدرت در جامعه، به روابط و فرضیات بدیهی پنداشته‌شده در ذهنیت گروه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که موجبات انسجام جامعه را فراهم می‌سازد (Fairclough, 1989). به زعم فرکلاف (1989)، این فرضیات بدیهی که به‌واسطۀ تکرار همیشگی آنها در حوزۀ عمومی در تار و پود ذهنیت افراد جامعه تنیده می‌شوند در حفظ و مشروعیت بخشیدن به روابط نابرابر قدرت در جامعه سهم عمده‌ای ایفا می‌کنند. در نظر فرکلاف (1989)، تحلیل گفتمان انتقادی در سه سطح، ایدئولوژی نهان موجود در این فرضیات اجتماعی را بر ملا می‌سازد. این سه سطح، «متن»،[17] «گفتمان»[18] و «ساختارهای اجتماعی»[19] است. فرکلاف معتقد است زبان به‌مثابه یک کنش جمعی از ساختارهای کلان اجتماعی تأثیر می‌پذیرد. این تأثیرپذیری، از طریق رواج گفتمان نهادهایی چون آموزش، رسانه، مذهب، قانون و در نهایت، نهاد دولت در جامعه بسط و گسترش پیدا می‌کند. به دیگر سخن، گفتمان‌های جامعه به‌وسیلۀ پاره‌ای ضوابط و اصول که «قواعد گفتمان»[20] نامیده می‌شود اداره می‌شوند. این قواعد گفتمان‌ که از سوی نهادهای اجتماعی وضع می‌شوند، از یک سو، زمینۀ تولید متن‌هایی همسو با ایدئولوژی نهفته در گفتمان را فراهم می‌آورند و از سوی دیگر، ساختار‌های کلان اجتماعی را تقویت می‌کنند و یا آن‌ها را به چالش می‌کشند. افرادی که متون تولیدشده در غالب گفتمان خاصی را تفسیر می‌کنند، این کار را به مدد مفاهیم بنیادینی که قواعد گفتمان خوانده می‌شود انجام می‌دهند. این قواعد گفتمان که به‌واسطۀ تکرار همیشگی، در ذهنیت جامعه رسوخ کرده‌اند به بخشی از «منابع ذهنی»[21] مخاطبان تبدیل شده و در تفسیر متن از سوی مخاطبان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 تصویر زیر تأثیر ساختارهای کلان اجتماعی بر گفتمان رایج در جامعه را نشان می‌دهد که در نهایت به تولید و درک خاصی از متن منجر می شود. 

شکل 5- مدل تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف (1989)

Fig 5- Fairclough’s (1989) Model of Critical Discourse Analysis

بررسی فضای گفتمانی جامعۀ ایران نشان می‌دهد که این فضا مملو از مفاهیم و استعارات مذهبی است که مردم ایران در طی زیست اجتماعی خود در این فضای جمعی، ارزش‌های منبعث از آن را در خود نهادینه کرده‌اند. این مفاهیم دینی-مذهبی که به زعم فرکلاف (1989) قواعد گفتمان خوانده می‌شود به‌وسیلۀ نهادها و ساختارهای کلان اجتماعی ساخته و پرداخته می‌شود و از طریق نهادهایی چون خانواده، آموزش، دین و دولت در جامعه به اشتراک گذاشته می‌شود. فرکلاف تولید و درک گفتار در جامعه را متأثر از این فضای گفتمانی در اجتماع می‌داند. وزارت بهداشت ایران امیدوار است تا جامعۀ ایرانی هنگام مواجهه با شعارهای مبارزه با ویروس کرونا به درکی گفتمانی از این شعارها نائل آید و با رجوع به حافظۀ تاریخی خود و زنده کردن لحظات شیرین پیروزی بر دشمنان خارجی در مبارزه با این ویروس عملکرد موفقی داشته باشد. نگاه پارادایمی لایه‌هایی از جامعۀ ایران به شعارهای مبارزه با ویروس کرونا سبب ایجاد انگیزه در مبارزه با این ویروس در سطح جامعه می‌شود و تلاش‌های دولت در مقابله با این ویروس را با موفقیت همراه می‌سازد.

شکل 6- تأثیر فضای گفتمانی بر شعارهای مبارزه با ویروس کرونا و درک گفتمانی مخاطبان از آن

Fig 6- The impact of discourse on slogans against the coronavirus and the audience's perception of it

تصویر فوق نشان می‌دهد که چگونه ساختارها و نهادهای کلان اجتماعی از قبیل نهاد دولت و نهاد رسانه، فضای گفتمانی جامعه را مملو از ارزش‌های دینی- انقلابی می‌کنند. این ساختارها و نهادهای کلان اجتماعی که تحت تأثیر کلان روایت‌های اسلامی هستند، با تولید و بازتولید گفتمان خود در فضای عمومی جامعه موجبات اجتماعی شدن گفتمانی ملت را فراهم می‌آورند. این گفتمان‌های مسلط دارای اصول و قواعدی هستند که فرکلاف آن را قواعد گفتمان می‌نامد. بر طبق این قواعد، مفاهیمی چون ایثار، مؤمن بودن، امداد الهی، بخشش، جهاد و مضامینی از این دست باورهایی ارزشمند تلقی می‌شوند. افراد اجتماع در طی حیات جمعی خود این ارزش‌ها را فرا می‌گیرند و در خود نهادینه می‌کنند. تثبیت این قواعد گفتمانی در ذهن ملت به شکل‌گیری «منابع ذهنی» در ذهنیت جامعه منجر می‌شود. به‌علاوه، رویدادهای مختلف اجتماعی – تاریخی مانند جنگ ایران و عراق که ارزش‌های تثبیت‌شدۀ موجود در حافظۀ جمعی ملت را نمایندگی می‌کنند، در استقرار نظم گفتمانی حاصل از ارزش‌های اجتماعی در ذهنیت ملت نقش پراهمیتی دارند. به عبارت دیگر، آنچه در این میان درخور توجه است اشاره به حادثۀ تاریخی جنگ ایران و عراق است که وزارت بهداشت برای ایجاد همدلی در بین مردم مورد توجه قرار داده است. با توجه به اینکه رویداد تاریخی جنگ ایران و عراق و گفتمان برخاسته از آن همچنان حضوری پررنگ در جامعۀ ایرانی دارد، اقدام وزارت بهداشت در نمایش صحنه‌های دفاع مقدس در مسیر مبارزه با ویروس کرونا می‌تواند با تحت تأثیر قرار دادن احساسات مردم، شیفتگی نوستالژیک آنان به جنگ و ارزش‌های منبعث از آن را بار دیگر در اذهان ایرانیان زنده کند و تلاش‌های این وزارت در راه مبارزه با ویروس مهلک کرونا را با موفقیت همراه سازد. درست در همین جاست که مخاطبان ایرانی هنگام مواجهه با شعارهای وزارت بهداشت، با فعال کردن ارزش‌های انباشته‌شده در ذهن و به قول فرکلاف (1989) به مدد منابع ذهنیِ خود به تفسیری پارادایمی از این شعارها می‌رسند. وزارت بهداشت با اطلاع از این ذخایر تمدنی و اندوخته‌های فرهنگی و با انتخاب شعارهایی با درون‌مایه مذهبی سعی در استفاده از این داشته‌های فرهنگی در مبارزه با ویروس کرونا دارد.

به زعم فرکلاف (1989)، تفسیر شعارهایی از این دست نیازمند تدقیق در «ارزش تجربی» واژگان و نیز تفسیر «بافت موقعیتی»[22] و «بافت بینامتنی»[23] این شعارهاست. تفسیر بافت موقعیتی از دو جنبه قابل بررسی است. از یک سو، مخاطبان با توجه به بافت فیزیکی و ویژگی‌های ظاهری کلام اقدام به تفسیر متن می‌کنند و از سوی دیگر، با مراجعه به «منابع ذهنی» خود که به عقیدۀ فرکلاف (1989) یک برساختۀ اجتماعی است به درک خاصی از متن می‌رسند. واژگان به‌کاررفته در این شعارها که اغلب به‌همراه تصاویر جنگ تحمیلی از رسانه‌ها پخش می‌شود تداعی‌گر ارزش‌های تثبیت‌شدۀ جنگ ایران و عراق در ذهنیت جامعۀ ایرانی است. این ارزش‌های نهادینه‌شده در ذهنیت جامعه به‌عنوان بخشی از «تفسیر بینامتنی» در درک و تفسیر شعار‌های دولتی به کمک مخاطبان ایرانی می‌شتابد و با معنی‌دار کردن تلاش‌های آنان در مبارزه با ویروس کرونا عزم آنان را در این راه جزم‌تر می‌کند.

5. بحث و نتیجه‌گیری

جامعۀ ایرانی در طول تاریخ رشد و تحول خود ارزش‌های دینی چون متدین بودن و اعتقاد به امداد الهی در لحظات دشوار را در خود درونی کرده است. به‌علاوه، گذشتۀ تاریخی ملت ایران مملو از حوادث گوناگونی است که به‌واسطۀ تکرار شدن همیشگی آنها در جامعه تجسد ارزش‌های مشخصی نظیر فداکاری، همبستگی و مقاومت شده‌اند که از آن جمله می‌توان به حادثۀ تاریخی جنگ ایران و عراق اشاره کرد که ارزش‌های خاصی را در جامعۀ ایران نمایندگی می‌کند. وزارت بهداشت ایران با آگاهی از این واقعیت در صدد است تا با اشارات مکرر به دفاع مقدس و استفاده از شعارهایی با مضامین دینی-انقلابی ضمن برانگیختن محتوای حافظۀ ملت ایران که مملو از ارزش‌های درونی‌شدۀ دینی است همراهی آنان را در لحظلات دشوار مبارزه با ویروس عالم‌گیر کرونا کسب کند. این ارزش‌های درونی‌شده، به‌مثابه اندوخته‌هایی گرانبها، در لحظات پرتلاطم رویارویی با ویروس کرونا در قالب شعار‌های دینی جلوه‌گر شدند و برای بازسازی همبستگی اجتماعی از سوی وزارت بهداشت به کار رفتند. درست همان گونه که رویدادهای جنگ جهانی دوم برای انگلیسی‌ها، حوادث جنگ جهانی اول برای ملت فرانسه، رویارویی چین و ایالات متحده برای آمریکایی‌ها و استراتژی جنگی مائو برای چینی‌ها تداعی‌گر ارزش‌های خاصی به شمار می‌روند، امداد الهی در رتق و فتق مشکلات جهانی، متدین و مؤمن بودن و جنگ تحمیلی در ذهنیت اکثر ایرانی‌ها نمایان‌گر احساسات عمیق و ریشه‌داری است که در طول سالیان متمادی در تار و پود هویت ملی ایرانیان رسوخ کرده ‌است. بنابراین، استفادۀ وزرات بهداشت از این گنجینۀ عظیم مذهبی در حل بحران کنونی تلاشی در راستای فراخواندن مجدد ارزش‌های دینی - اجتماعی برای بسیج کردن مردم در مصاف با ویروس کرونا است. آنچه در این میان جالب توجه است افزایش استفاده وزارت بهداشت ایران از واژگان ایدئولوژیک و مفاهیم و مضامین دینی-انقلابی است که همزمان با اوج‌گیری بیماری کرونا در کشور دیده می‌شود؛ به طوری که با افزایش آمار قربانیان بیماری کرونا در چهار ماهۀ دوم منتهی به آبان ماه استفاده وزارت بهداشت از این دست مفاهیم از 10 مورد ماه‌های ابتدایی به 65 مورد افزایش یافته است. بنابراین، وزارت بهداشت هنگام مواجهه با مسائل و مشکلات حاد اجتماعی مانند ویروس کرونا که نیازمند بسیج مردم در ابعاد وسیع است در کنار سایر اقدامات بهداشتی- درمانی از دو مؤلفۀ گفتمان مذهبی و گفتمان جنگ تحمیلی به‌مثابه ذخایر ملی ارزشمند ایدئولوژیک برای ترغیب مردم به همگرایی علیه ویروس کرونا بهره می‌برد.