تبیین تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة شهری با بهره‌گیری از معادلات ساختاری PLS نمونة پژوهش: منطقة 3 شهر اصفهان

بلایای ناشی از مخاطرات طبیعی در سراسر جهان در حال وقوع است. این بلایا جوامع انسانی را تهدید و صدمات جبران‌ناپذیر و پردامنه‌ای را در ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها اعم از حوزه‌های سکونتی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به جوامع و کشورها تحمیل می‌کند (Etinay et al., 2018: 558)؛ از این رو پیش‌بینی دقیق تلفات زیست‌محیطی در متن تغییرات جهانی بسیار دشوار است. از این بین بافت‌های فرسوده معضلات و مشکلات چندوجهی دارند؛ مشکلات کالبدی، عملکردی و افت منزلت اجتماعی؛ بنابراین در بافت‌های فرسوده شدت این رویدادها و دفعات فاجعه بیشتر است (Chuang et al., 2018: 386) و دامنه و ابعاد متفاوت اجتماعی، اقتصادی و کالبدی به وجود می‌آورد (صباغی، 1392: 45)؛ از این رو مفهوم تاب‌آوری درزمینة اجتماعی‌زیست‌محیطی به‌مثابة ابزاری برای ایجاد تغییر در رویکردهای کاهش خطر بلایا به وجود آمد تا ایمنی انسان و رفاه او را بهبود بخشد (Saja et al., 2018: 863)؛ از این رو تاب‌آوری رویکردی نوپا و نوظهور و در عین حال چندجانبه و کارآمد است که توجه خاصی به ابعاد اجتماعی در کنار دیگر ابعاد شکل‌دهندة جامعه دارد (Kontokosta and Malik, 2018: 273).

تاب‌آوری اجتماعی به ظرفیت افراد برای یادگیری از تجربه‌ها و شرکت آگاهانه در یادگیری تعامل با محیط‌های اجتماعی و فیزیکی اشاره دارد (Herreria et al., 2006: 85). این مفهوم در بستر فاجعه به روش‌های مختلفی تعریف می‌شود؛ اما عمدتاً ظرفیت جذب، سازگاری و تحول یا توانایی نهادهای اجتماعی یا فرایندهای اجتماعی برای پیش‌بینی، واکنش و مواجهه با بلایای طبیعی دانسته شده است (Nicholas et al., 2016: 229).

دربارة تاب‌آوری اجتماعی طی دهه‌ها بحث گسترده‌ای شده است. در مواجهه با چنین وضعیتی، اتحادیة بین‌المللی راهبرد (استراتژی) کاهش خطر سوانح ^[1]، برنامه‌ای را با عنوان «تقویت تاب‌آوری ملت‌ها و جوامع درمقابل سوانح» در چهارچوب طرح هیوگو (در کنفرانس جهانی هیوگو در کوبة ژاپن دربارة کاهش بحران در سال 2005 مطرح شد) و برای سال‌های 2005 تا 2015 در پیش گرفته است. این برنامه علاوه بر کاهش آسیب‌پذیری جوامع هنگام وقوع بحران‌ها، به افزایش و بهبود تاب‌آوری جوامع گرایش دارد (Adini et al., 2017: 42)؛ از این رو مفهوم تاب‌آوری در تمامی مراحل و زمینه‌های سوانح مدیریت بحران و زمینه‌های زیست‌محیطی‌اجتماعی در حال تکامل است (Jacinto et al., 2020: 3). بحث مفهومی گسترده در این زمینه به طرح بعضی شاخص‌های طبیعی و اجتماعی منجر شده است؛ بنابراین لازم است درک مفهومی عوامل اجتماعی و طبیعی در پیوند با مکان و زمان به نوعی در نظر گرفته شود (Béné et al., 2017: 215).

مخاطرات طبیعی به دلیل شدت و زمان کوتاه اثرگذاری بر اجتماع بشری به یکی از دغدغه‌های اصلی برنامه‌ریزان و مدیران شهری به‌ویژه در بافت‌های فرسوده بدل شده است؛ به همین دلیل تقویت اجتماع ساکن در این پهنه‌ها نقش اثرگذاری در کاهش خطرات و خسارات دارد (Gent et al., 2020: 2)؛ بنابراین در کنار آماده‌سازی کالبدی بافت‌های فرسوده در رویارویی با بحران لازم است اجتماعات ساکن محله‌ها آموزش‌ها و مهارت‌های لازم را برای مواجهه با آن ببینند و آمادگی لازم را داشته باشند تا در شرایط بحران، نخستین گام را در مسیر حفظ زندگی خود و اطرافیان و جامعة بحران‌زده بردارند تا حجم وسیعی از اغتشاشات و بی‌نظمی‌های پس از بحران کاهش یابد (نیک‌مرد نمین، 1390: 3)؛ از این رو لازم است مؤلفه‌های اثرگذار اجتماعی بافت‌های فرسوده شناسایی و تبیین شود.

در این میان منطقة 3 شهر اصفهان با داشتن 618 هکتار بافت فرسودة آسیب‌پذیر و متعدد و با توجه به قرارگیری در پهنة خطر لرزه‌های زیاد و رعایت‌نکردن اصول ایمنی مانند ساخت‌وساز در مناطق مستعد ناپایداری‌های زمین‌شناختی و نبود برنامه و توانمندی‌های عملیاتی لازم برای مدیریت سوانح (مهندسین مشاورباوند، 1382: 51) با مشکلات و کمبودهایی درزمینة اجتماعی مواجه است؛ ازجمله مهاجرت ساکنان اصلی از این مناطق به نقاط دیگر شهر، ورود مهاجران دارای پایگاههای اجتماعی و اقتصادی متنوع به این مناطق، کمبود همبستگی اجتماعی، کمبود حس تعلق مکانی، فقدان آموزش شهروندی در همة حوزه‌ها به‌ویژه در مواجهه با سوانح طبیعی برای ساکنان این مناطق؛ به همین سبب بررسی وضعیت شهر اصفهان ازنظر ویژگی‌های اجتماعی هنگام بروز سوانح ضروری به نظر می‌رسد؛ بنابراین این پژوهش با هدف تبیین مؤلفه‌ها و شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی و تعیین میزان سهم شاخص‌های مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی شهری با تأکید بر جایگاه و اهمیت تاب‌آوری در سیاست‌های مدیریت بحران در محله‌های منتخب بافت فرسودة منطقة 3 اصفهان تلاش دارد به فرضیات زیر پاسخ دهد:

1. وضعیت تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان نامناسب است.
2. میزان همبستگی مؤلفه‌های اجتماعی با تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان زیاد و معنادار است.

1. مؤلفه‌های تاب‌آوری اجتماعی تأثیر مستقیمی بر تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان دارد.

تاکنون مطالعه‌ای جامع و دقیق دربارة تبیین عوامل اجتماعی مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی شهری انجام نشده است. پژوهش‌هایی که دربارة تاب‌آوری انجام شده، بیشتر بر عوامل کالبدی، زیست‌محیطی و اقتصادی تمرکز و تعداد محدودی از آنها به عوامل اجتماعی توجه داشته‌اند؛ بنابراین این پژوهش در مقایسه با پژوهش‌های صورت‌گرفته درزمینة تاب‌آوری متمایز است و پژوهشی نوین به شمار می‌آید. این پژوهش در حوزة تاب‌آوری اجتماعی با استفاده از مدل معادلات ساختاری pls، روابط و اثرگذاری هرکدام از مؤلفه‌ها را به‌صورت علّی بررسی و سپس هریک از مؤلفه‌ها را نسبت به هم ارزیابی می‌کند. در ادامه با استفاده از تعیین ضریب مسیر معناداری آثار بین سازه‌های پژوهش را بررسی و سپس وضعیت تاب‌آوری محله‌ها را مشخص و نقش‌های خروجی تاب‌آوری حاصل از نتایج تحلیل‌ها را ترسیم و تحلیل می‌کند؛ بنابراین این پژوهش در نوع خود نوآور است و جنبة کاربردی دارد.

مبانی نظری پژوهش

مفهوم تاب‌آوری

واژة «تاب‌آوری»[2] به معنای بازگشت به گذشته یا برگشت به عقب است (kelin et al., 2003: 39). نخستین‌بار هولینگ[3] (1973) مفهوم تاب‌آوری را به معنای اکولوژیکی، ادگر[4] (2000) در نظام اجتماعی، کارپنتر[5] (2010) در جغرافیا و محیط و برنئو[6] در مدیریت سوانح (2003) به کار برد و این مفهوم پس از پذیرش چهارچوب هیگو (2005) به‌طور وسیعی به کار گرفته شد؛ همچنین تعریف‌های متعددی از آن در علوم مختلف اکولوژی، اجتماعی، اقتصادی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و علوم پایه بیان شد. از دهة 1980 به بعد به‌ویژه در دهة 1990، مفهوم تاب‌آوری در مدیریت ریسک دربرابر بلایا و زمینه‌های زیست‌محیطی‌اجتماعی در حال تکامل است و پس از پذیرش در چهارچوب هیگو (2005) به طور وسیعی به کار گرفته و دستخوش تغییر جهانی شده است (Folke, 2006: 253).

مفهوم تاب‌آوری در حوزة بلایا و مخاطرات مطرح شد (Cutter et al., 2014: 68). هولینگ و جاندرسون[7] (2002) تاب‌آوری را ماندگاری سیستم‌ها و توانایی آنها در جذب تغییر و آشفتگی و حفظ همان روابط بین جمعیت یا متغیرهای پایدار تعریف کردند.

 کاتر و همکاران[8] (2014) توانایی سیستم اجتماعی را در پاسخگویی و ترمیم بحران‌ها تاب‌آوری می‌گویند. به عقیدة آنان تاب‌آوری شامل آن دسته از شرایط درونی است که به سیستم اجازه می‌دهد تأثیرات حادثه‌ای را جذب کند که با آن سروکار داشته است؛ همچنین تاب‌آوری را فرایندهای تطبیقی پس از حادثه می‌دانند که توانایی سیستم را در بازسازماندهی، تغییر و یادگیری در پاسخ به یک تهدید آسان می‌کند.

تاب‌آوری اجتماعی

اصطلاح تاب‌آوری اجتماعی را نخستین‌بار ادگر[9] (2000) مطرح کرد. وی تاب‌آوری اجتماعی را توانایی گروهها درمقابله با تنش‌های خارجی و اختلالات در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و محیط‌زیستی تعریف کرد.

پس از آن فولک[10] (2006) تاب‌آوری را ظرفیت یک سیستم اجتماعی در جذب اختلالات، سازماندهی دوباره، حفظ همان عملکرد، ساختار، هویت و بازخوردهای پیشین تعریف کرد.

از دیدگاه بن و همکاران[11] (2017) تاب‌آوری اجتماعی به ظرفیت افراد برای یادگیری از تجربه‌ها و شرکت آگاهانه در یادگیری تعامل با محیط‌های اجتماعی و فیزیکی اشاره دارد.

تاب‌آوری اجتماعی و سطح انعطاف‌پذیری گروههای مختلف در یک اجتماع با هم تفاوت دارد و واکنش آنها نیز در مواقع بحرانی متفاوت است (Wickes et al., 2017: 101).

بافت فرسوده

به قسمتی از محدودة قانونی شهرها اطلاق می‌شود که به دلیل فرسودگی کالبدی و برخوردارنبودن از دسترسی‌ها، تأسیسات، خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر است و ارزش مکانی، محیطی، اقتصادی و اجتماعی کمی دارد. این بافت‌ها به دلیل فقر ساکنان و مالکان آنها امکان نوسازی خودبه‌خودی ندارند؛ همچنین سرمایه‌گذاران انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در آن ندارند؛ به‌طورکلی مفهوم فرسودگی شهری تنزل شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بافت شهری است. فرسودگی، عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی، افول حیات شهری واقعه‌ای و شـکل‌گرفتن حیات شــهری روزمره‌ منجر می‌شود (حبیبی و همکاران، 1386: 51).

رویکردهای مفهومى تاب‌آوری به سه دسته تقسیم می‌شود: تاب‌آوری در مفهوم پایداری، تاب‌آوری در مفهوم دگرگونی، تاب‌آوری در مفهوم بازیابی (جدول 1).

جدول- 1: رویکردهای مفهومی تاب‌آوری

Source: Etinay et al., 2018; Holling and Gunderson‚ 2002; Folk, 2006; Nicholas et al., 2016

پژوهش‌های متعددی در این زمینه انجام شده است؛ ازجمله مایانگا^[12] (2007) در پژوهشی تاب‌آوری اجتماعی مبتنی بر اندازه‌گیری پنج سرمایة اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی، انسانی و طبیعی را بررسی کرد و برای هر سرمایه شاخص‌هایی در ارتباط با تاب‌آوری پیشنهاد داد.

بن و همکاران^[13] (2017) در پژوهشی ظرفیت انطباقی افراد و جوامع و ظرفیت تاب‌آوری، پاسخ و انعطاف‌پذیری مؤثر شاخص‌ها، شاخص رفاه و شاخص‌های شوک/ استرس‌زا را بررسی کرده است.

ویکز و همکاران^[14] (2017) پژوهشی مبتنی بر ارزیابی شاخص‌های اجتماعی انجام دادند که در آن سطح ثبات، کارایی و سرمایة اجتماعی با آموزش و یادگیری یک محله در دو دورة مختلف پیش و پس از بحران تجزیه و تحلیل شد.

چوانگ و همکاران^[15] (2018) در پژوهشی تاب‌آوری اکولوژیکی و اجتماعی را بررسی و مقایسه کردند. آنها نتیجه گرفتند که استفاده از انعطاف‌پذیری اکولوژیکی در ارزیابی کمّی جامعه، راهی مناسب برای مدیریت سوانح در ابعاد انسانی و طبیعی است.

جاسینتو و همکاران^[16] (2020) در مطالعه‌ای شاخص‌های ارزیابی تاب‌آوری اجتماعی را در جوامع آسیب‌دیده از سیل بررسی و شاخص‌های طبیعی و اجتماعی و تأثیر آنها را بر اجتماعات ساکن در محله‌ها تبیین کردند.

ابعاد تاب‌آوری

تاب‌آوری رویکردی چندوجهی است و بحث دربارة این رویکرد به توجه در ابعاد مختلف و تأثیرگذار بر آن نیاز دارد. در این میان چهار بعد اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی به‌مثابة ابعاد تاب‌آوری معرفی شده‌اند.

جدول- 2: ابعاد و شاخص‌های تاب‌آوری

Source: Norris, 2008; Adger, 2000; Cutter et al., 2008; Maguire and Hagen, 2007; Rose, 2004; Mileti‚ 1999; folke, 2006; Mayanga, 2007; Wickes, 2017; Saja et al., 2017

محدودة پژوهش

اصفهان، شهری باستانی در مرکز ایران است. این شهر مرکز استان اصفهان و دومین شهر پهناور (۵۵۱ کیلومترمربع) و سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد است. شهر اصفهان در ۴۲۴کیلومتری جنوب تهران واقع شده است. این شهر با طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه و ۴۰ ثانیة شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیة شمالی است (مهندسین مشاور نقش باوند، 1382: 70).

منطقة 3 شهر اصفهان، یکی از مناطق ۱۵گانة شهرداری است که با مساحت 11817250 مترمربع به ۵ ناحیه و ۱۹ محله تقسیم شده است. این منطقه از طرف شمال به خیابان سروش، از طرف شرق به خیابان بزرگمهر، از طرف جنوب به رودخانة زاینده‌رود و از طرف غرب به خیابان چهارباغ عباسی محدود می‌شود (سازمان نوسازی و بهسازی، 1385: 50). این منطقه شامل محله‌های سرچشمه، سرتاوه، احمدآباد، جویباره، شهشهان، سنبلستان، نقش جهان و امامزاده اسماعیل با بافتی فرسوده با مجموع 51557 نفر جمعیت و 618 هکتار مساحت است (آمارنامة شهر اصفهان، 1395: 70).

شکل- 1: موقعیت شهر اصفهان و منطقة پژوهش

تهیه و ترسیم: نگارندگان، 1399

روش پژوهش

این پژوهش ازنظر رویکرد، کمی‌کیفی و براساس هدف، کاربردی و به‌لحاظ ماهیت، توصیفی‌تحلیلی است. در این زمینه در ارتباط با مبانی نظری مرتبط با موضوع از روش کتابخانه‌‌ای و برای کسب داده‌های مورد نیاز به شیوة پیمایش میدانی از خانوارهای ساکن در هشت محلة دارای بافت فرسودة منطقة 3 شهر اصفهان شامل سرچشمه، سرتاوه، احمدآباد، جویباره، شهشهان، سنبلستان، نقش جهان و امامزاده اسماعیل بهره گرفته شده است.

حجم کل جامعة آماری 51557 نفر است و برای اطمینان و دقت بیشتر 400 پرسش‌نامه بین شهروندان به نسبت جمعیت نواحی توزیع و تکمیل شد. از این تعداد 358 پرسش‌نامه به‌مثابة نمونه براساس مدل کوکران به دست آمده است؛ همچنین برای سنجش میزان تاب‌آوری عوامل اجتماعی در بافت فرسودة شهری از نرم‌افزارهای SPSS و SMART PLS استفاده شده است. برای سنجش روایی پرسش‌نامه در سطح شهر اصفهان از نظرات 30 نفر از استادان متخصص و همچنین کارشناسان و مدیران شهری اصفهان استفاده و درنهایت پرسش‌نامة نگارنده تأیید شده است.

برای تأیید ارزیابی و اندازه‌گیری روایی از ابزار روایی محتوی و روایی همگرا استفاده شد. روایی محتوی با اطمینان از سازگاری بین شاخص‌های اندازه‌گیری و ادبیات ایجاد و این روایی با نظرسنجی از متخصصان حاصل شد. روایی همگرا به این اصل برمی‌گردد که شاخص‌های هر سازه با یکدیگر همبستگی میانه‌ای داشته باشند. براساس گفتة فورنل و لارکر^[17] (1981) معیار روایی همگرابودن این است که میانگین واریانس‌های خروجی بیش‌ از ۵/۰ باشد (Choua and Chen, 2009: 489).

در این پژوهش برای تعیین پایایی پرسش‌نامه از دو معیار (ضریب آلفای کرونباخ و ضریب پایایی مرکب) براساس نظر فورنل و لارکر (1981) استفاده شد. ضرایب پایایی آلفای کرونباخ تمامی متغیرها در این پژوهش از حداقل مقدار 6/0 بیشتر بود. پایایی مرکب برخلاف آلفای کرونباخ که به‌طور ضمنی فرض می‌کند هر شاخص وزنی یکسان دارد، متکی بر بارهای عاملی حقیقی هر سازه است؛ بنابراین معیار بهتری را برای پایایی ارائه می‌دهد. در صورتی که مقدار پایایی ترکیبی بیش از ۷/۰ باشد، نشان از پایداری درونی مناسب دارد و مقدار کمتر از ۶/۰ نبود پایایی را نشان می‌دهد (طباطبایی و همکاران، 1395: 103). در جدول 3، نتایج پایایی و روایی ابزار سنجش به‌طور کامل آورده شده است.

جدول- 3: ضرایب پایایی و روایی ابزار سنجش سازه‌ها

براساس نتایج حاصل در جدول 3، آلفای کرونباخ برای ارزیابی همسانی درونی ابزار اندازه‌گیری محاسبه می‌شود. آلفای کرونباخ بیش از ۷/۰ پایایی قابل قبولی را نشان می‌دهد. البته موس و همکاران[18] (۱۹۹۸) دربارة متغیرهای با تعداد پرسش‌های اندک، مقدار ۶/۰ را به‌مثابة سرحد ضریب معرفی کرده‌اند. پایایی ترکیبی^[19] میزان کفایت گویه‌های یک عامل نهفته را در اندازه‌گیری آن می‌سنجد؛ در صورتی که مقدار پایایی ترکیبی بیش از ۷/۰ باشد، نشان از پایداری درونی مناسب دارد (Nunnally and Bernstein‚ 1994). بیان این نکته ضروری است که پایایی ترکیبی، معیار بهتری از آلفاست (Vinzi et al.‚ 2010: 78)؛ درنتیجه آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی همة متغیرهای پنهان ضرایب قابل قبولی گرفت.

روایی همگرا میانگین واریانس به اشتراک گذاشته‌شده بین هر سازه با شاخص‌های خود است. فورنل و لارکر (1981) مقدار روایی همگرای بیش از ۵/۰ را قابل قبول دانستند (طباطبایی و همکاران، 1395: 90). روایی همگرای همة متغیرهای این پژوهش ضریب مطلوبی دارد؛ بنابراین شاخص‌های این پژوهش پایایی قابل قبولی دارد و درنتیجه مدل با اعتبار خوبی تأیید شد.

روایی همگرای بارهای عاملی سازه‌ها

روایی همگرا مقایسة میزان همبستگی شاخص‌های یک سازه با همبستگی شاخص‌های سازه‌های دیگر است )روایی همگرا به روش بارهای عاملی متقابل).

جدول- 4: روایی همگرای بارهای عاملی سازه‌ها

با توجه به جدول 4 بارهای عاملی ضریب معنادار و قابل قبول دارد و به‌خوبی متغیر مکنون مدنظر را سنجیده است؛ بنابراین میزان همبستگی بین مؤلفه‌های اجتماعی با تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان زیاد و معنادار است و فرضیة میزان همبستگی بین مؤلفه‌های اجتماعی با تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان تأیید شد.

یافته‌های پژوهش

بررسی وضعیت روابط بین مؤلفه‌های تاب‌آوری اجتماعی

همان‌طور که گفته شد، منطقة 3 شهر اصفهان جزو قسمت‌های مهم و تاریخی شهر اصفهان است و بسیاری از ساکنان این منطقه به دلیل فرسودگی و ورود مهاجران از این منطقه نقل مکان کرده‌اند. در حال حاضر ساکنان آن را مهاجران و ساکنان قدیمی تشکیل داده‌اند. این منطقه به دلیل ویژگی‌های اجتماعی‌فرهنگی، تاریخی و کالبدی برای پژوهش انتخاب شد. نتیجة بررسی بُعد اجتماعی شامل 6 شاخص سرمایة اجتماعی، آگاهی و دانش، مشارکت و همکاری، مهارت و توانایی افراد هنگام وقوع بحران، حس تعلق و امنیت اجتماعی، در ساختار عاملی مدل به تفصیل ارائه شده است.

ساختار عاملی مدل

ساختار سلسله‌مراتبی الگوی تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسوده در شکل 2 شرح داده شده است.

مؤلفة مرتبه اول                                                                                        مؤلفة مرتبه دوم

شکل- 2: مدل ساختاری ضریب استاندارد

در تحلیل مسیر PLS برای مفهوم‌سازی یک مدل سلسله‌مراتبی از متغیرهای آشکار بارها استفاده می‌شود (Guinot et al.‚ 2001; Tenenhaus et al.‚ 2005)؛ بدین ترتیب یک متغیر پنهان مرتبه پایین‌تر با تمام متغیرهای آشکار (پرسش‌ها) مرتبه بالاتر ساخته می‌شود؛ برای نمونه براساس مندرجات شکل ۲، متغیرهای پنهان مرتبه اول (یعنی متغیر بُعد اجتماعی تاب‌آوری) هرکدام متشکل از پنج متغیر پنهان مرتبه دوم هستند و هرکدام از متغیرهای پنهان مرتبه دوم نیز از تعدادی متغیر آشکار (گویه‌ها) تشکیل شده‌اند. در این مدل سلسله‌مراتبی، هر متغیر پنهان مرتبه اول با استفاده از تمام متغیرهای آشکار متغیرهای پنهان مرتبه دوم مشخص می‌شود؛ بنابراین متغیرهای آشکار دو بار استفاده می‌شوند؛ یک بار برای متغیر پنهان مرتبه دوم (بارهای اولیه) و یک بار برای متغیر پنهان مرتبه اول (بارهای ثانویه). این رویکرد به‌وضوح به مدل سلسله‌مراتبی مرتبه بالاتر توسعه می‌یابد و نمرات متغیرهای پنهان از متغیرهای پنهان مرتبه پایین‌تر به دست می‌آید. یکی از سودمندی‌های PLS، ارزیابی مدل سلسله‌مراتبی است که در پژوهش حاضر با استفاده از این رویکرد، متغیر پنهان مرتبه بالاتر ارزیابی ساختاری شد (طباطبایی و همکاران، 1395: 90). در این مرحله با استفاده از مدل ساختاری، روابط بین شاخص‌ها به‌لحاظ علّی بررسی شد؛ درواقع با در نظر گرفتن نتایج بررسی روابط بین شاخص‌های هر متغیر با استفاده از ضریب مرتبط می‌توان آثار بین شاخص‌های پژوهش را بررسی معنادار کرد. به‌منظور بررسی معناداری ضرایب مسیر از روش باز نمونه‌گیری[20] در حالت ۵۰۰۰ نمونه استفاده شد که در روش حداقل مربعات جزئی توصیه شده است (داوری و رضازاده، ۱۳۹۳: 105). نتایج نشان می‌دهد مدل اعتبار خوبی دارد (جدول 5).

جدول- 5: مدل ساختاری مسیر مرتبه اول به مرتبه دوم

ضریب معناداری T بیش از ۹۶/۱ باشد، نشان از رابطة معناداری در سطح اطمینان (۰٫۰۵>P) دارد.

ضریب T بیش از ۵۸/۲ باشد، نشان از رابطة معناداری در سطح اطمینان (۰٫۰۱>P) دارد.

ضریب T بیش از ۲۳/۳ باشد، نشان از رابطة معناداری در سطح اطمینان (۰٫۰۰۱>P) دارد.

جدول- 6: مدل ساختاری مسیر مرتبه سوم به مرتبه دوم

معناداری ضرایب مسیر فقط صحت روابط را نشان می‌دهد؛ پس با این نتیجه ضرایب مسیر بیان‌شده در جدول 6 از ۵۸/۲ بیشتر است که صحت روابط را در سطح اطمینان ۹۹/۰ نشان می‌دهد. ضریب تعیین^[21] حاکی از تأثیر متغیر برون‌زا بر متغیر درون‌زاست. این معیار قابلیت کاهش خطاها در مدل اندازه‌گیری و افزایش واریانس بین سازه و شاخص‌ها را دارد که صرفاً در PLS کنترل می‌شود.

چین^[22] (۱۹۹۸) سه مقدار ۱۹/۰، ۳۳/۰ و ۶۷/۰ را مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای شدت رابطه معرفی می‌کند که مقدار ضریب تعیین متغیرهای درون‌زا در حد قابل قبولی است.

معیار نیکوی برازش (GOF) به مدل‌های معادلات ساختاری مربوط است که برازش بخش اندازه‌گیری و ساختاری کلی مدل را بررسی می‌کند و براساس فرمول زیر محاسبه می‌شود. سه مقدار ۱/۰، ۲۵/۰ و ۳۶/۰ مقادیر ضعیف، متوسط و قوی است. با محاسبة مدل مقدار قوی برازش شد.

براز = =

بار عاملی استاندارد برای تک‌تک گویه‌های هر عامل در جدول 7 مشخص شده است. شاخص ارزیابی میزان ارتباط هر پرسش با عامل زیربنایی آن و دیگر پرسش‌ها با مقدار بیش از ۴۴/۰ است. این مقدار بار عاملی بیان‌کنندة معناداری پرسش‌هاست؛ بنابراین همة گویه‌ها به‌طور معنادار با عامل زیربنایی خود مرتبط‌اند.

جدول- 7: مدل اندازه‌گیری و شاخص‌های ارزیابی پایایی گویه‌ها

بررسی وضعیت تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسوده

برای بررسی وضعیت مؤلفه‌های مطالعه‌شده از آزمون T تک‌نمونه‌ای استفاده شد. نتایج حاصل از این آزمون در جدول زیر آورده شده است. برای امتیازدهی، میانگین مجموع نمرات پرسش‌های هر مؤلفه مبنا در نظر گرفته شد و با توجه به طیف پنج‌درجه‌ای لیکرت، نقطة برش طیف میانی پرسش‌نامه دو بود. در پژوهش حاضر معیار مقایسة میانگین بدین صورت بود که میانگین تجربی (1 تا 99/1) در سطح بسیار نامطلوب، (99/1-99/2) در سطح نامطلوب و (99/2-99/3) در سطح نسبتاً مطلوب، سطح (4) مطلوب و سطح (5) بسیار مطلوب ارزیابی شد؛ بنابراین میانگین ملاکی برابر با میانگین در سطح نسبتاً مطلوب ۶۷/۳ است.

جدول- 8: آزمون T وضعیت گویه‌های بُعد اجتماعی

همان‌گونه که در جدول 8 نتایج حاصل از آزمون T تک‌نمونه‌ای نشان می‌دهد، عوامل اجتماعی با میانگین 89/2 (05/۰>p و میانگین ملاکی کمتر از ۶۷/۳) در منطقة 3 شهر اصفهان در وضعیت مناسبی قرار ندارند؛ همچنین مؤلفه‌های بُعد مشارکت و همکاری با میانگین به ترتیب 97/1 و 54/2 (05/۰>p و میانگین ملاکی کمتر از ۶۷/۳) کمتر از حد متوسط، بدترین شرایط را دارند. این مسئله حاکی است مردم کمتر در برنامه‌ریزی شهری مشارکت داده می‌شوند؛ همچنین بین نهادهای شهری همکاری ضعیفی در سطح شهر وجود دارد. مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی با میانگین 46/2، حس تعلق به مکان با میانگین 73/2 و امنیت اجتماعی با میانگین 04/3 (05/۰>p و میانگین ملاکی همتراز از ۶۷/۳) به ترتیب در بدترین شرایط و در سطح نامطلوب قرار گرفته است.

 با توجه به جدول 8 اگر ضریب T بالای ۵۸/۲ باشد، نشان از رابطة معناداری در سطح اطمینان (۰٫۰۱>P) دارد. فرضیات پژوهش در سطح 99 درصد تأیید می‌شود؛ بدین ترتیب بین مؤلفه‌های اجتماعی و تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسوده رابطة مثبت و معناداری وجود دارد و هرچه ابعاد اجتماعی (سرمایة اجتماعی، احساس تعلق به مکان، مشارکت اجتماعی، آگاهی و دانش عمومی، اعتماد و همکاری بین مردم و نهادها، پایبندی به ارزش‌ها، هویت و امنیت) در بین مردم بیشتر باشد، به همان نسبت هم تاب‌آوری اجتماعی بیشتر می‌شود و جوامع تاب‌آورتر خواهند شد؛ بنابراین فرضیة دوم ما تأیید شد.

وضعیت تاب‌آوری اجتماعی محله‌های بافت فرسودة منطقة 3 شهر اصفهان چگونه است؟

با توجه به میانگین ملاکی 67/3، محله‌های منتخب منطقة 3 شهر اصفهان تاب‌آوری اجتماعی کمی در زمان بحران دارند (جدول 9). ازلحاظ مجموع کل ابعاد اجتماعی با توجه به نمرة میانگین و درصد پاسخ‌دهی، محله‌های سرتاوه با 57/2، سرچشمه با 69/2، احمدآباد با 78/2، شهشهان با 84/2 و امامزاده اسماعیل با 97/2، به ترتیب کمترین و بیشترین نمرة میانگین را داشته‌اند. این امر نشان می‌دهد منطقة 3 شهر اصفهان ازلحاظ تاب‌آوری اجتماعی در وضعیت مناسبی قرار ندارد و تاب‌آوری اجتماعی کمی در زمان بحران دارد و آسیب‌پذیر است. فقط محله‌های سنبلستان و نقش جهان با میانگین به ترتیب 5/3 و 99/2 در وضعیت تا حدی نسبتاً مطلوب قرار دارند؛ همچنین میانگین پاسخ‌دهی به تمام مؤلفه‌های ابعاد اجتماعی کمتر از حد ملاکی آن است. فقط مؤلفه‌های آگاهی و دانش و مهارت‌ و توانایی افراد هنگام وقوع بحران با حد 2/3 در حد مطلوب است. این موضوع نشان از اهمیت و تأثیر این مؤلفه در تاب‌آوری اجتماعی دارد و تمام مؤلفه‌های اجتماعی وضعیت نامطلوبی دارند.

جدول- 9: میانگین و درصد پاسخگویی به مؤلفه‌های بُعد اجتماعی تاب‌آوری

شکل- 3: نقشة پهنه‌بندی تاب‌آوری کلی اجتماعی محله‌های منطقة 3 اصفهان

ترسیم: نگارندگان، 1399

با توجه به شکل 3، پهنه‌بندی تاب‌آوری کل اجتماعی محله‌های منتخب منطقة 3 نسبت به هم، سنبلستان و نقش جهان در وضعیت مناسب‌تری نسبت به محله‌های دیگر قرار دارند و این محله‌ها تاب‌آورترند. محله‌های سرتاوه و سرچشمه در سطح بسیار نامناسب قرار گرفته‌اند؛ به‌ویژه ازنظر شاخص تعلق مکانی و نداشتن مشارکت و همکاری، تاب‌آوری اجتماعی کمی در زمان بحران دارند و آسیب‌پذیرند؛ بر این اساس فرضیة اول ما تأیید شد.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

پژوهش حاضر تاب‌آوری اجتماعی بافت فرسودة منطقة 3 اصفهان را با شش شاخص (سرمایة اجتماعی، آگاهی و دانش، مشارکت اجتماعی، مهارت و توانایی، حس تعلق مکان و امنیت) تبیین کرده است. نتایج نشان داد درمجموع میانگین ابعاد اجتماعی با میانگین 89/2، کمتر از حد متوسط ۶۷/۳ است که در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. وضعیت هریک از مؤلفه‌های تاب‌آوری اجتماعی در محله‌ها یکسان نیست و براساس نتایج، محله‌های سرتاوه با 57/2، سرچشمه با 69/2، احمدآباد با 78/2، شهشهان با 84/2 و امامزاده اسماعیل با 97/2، به ترتیب کمترین و بیشترین نمرة میانگین را به خود اختصاص داده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد محله‌های منطقة 3 شهر اصفهان در وضعیت مناسبی قرار ندارند و تاب‌آوری اجتماعی کمی در زمان بحران دارند و آسیب‌پذیرند.

با توجه به نتایج حاصل از سنجش‌های صورت‌گرفته، تأکید بر آموزش و القای ضرورت مشارکت شهروندان با تأکید بر افزایش حس تعلق خاطر به مکان برای افزایش مشارکت شهروندان است. در صورت همکاری و مشارکت ساکنان محله‌ها در مباحث و دوره‌های آموزشی و اعطای مسئولیت به آنها می‌توان تا حد زیادی شهروندان را آماده کرد. این امر نیز همکاری و مشارکت نهادهای دولتی و مسئولان و مدیران شهری را می‌طلبد تا اعتماد در بین ساکنان زیاد و روحیة همکاری تقویت شود و درنتیجه امنیت اجتماعی در محله‌ها افزایش یابد.

پیشنهاد می‌شود برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی محله‌های منطقه، مسئولان و مدیران شهری و مدیریت بحران و متخصصان امر پژوهشی را با توجه به دغدغه‌های محله‌ها با هدف مشاوره، آموزش و مشارکت شهروندان در امور شهری انجام دهند تا بتوان از ظرفیت و مشارکت مردم در زمان بحران با توجه به ماهیت بحران و زمان کم بهره برد و به راهکارهای اساسی دست یافت.

[1]. UN/ISDR

[2]. resilio

^[3]. Holling

[4]. Adger

^[5]. Carpenter

^[6]. Bruneau

[7]. Holling and Gunderson

^[8]. Cutter et al.

^[9]. Adger

^[10]. Folke

[11]. Béné et al.

[12]. Mayanga

[13]. Béné et al.

[14]. Wickes et al.

[15]. Chuang et al.

[16]. Jacinto et al.

[17]. Fornell and Larcker

[18]. Moss et al.

[19]. Composite Reliability

[20]. Resample

[21]. R squares

[22]. Chin