تحلیل گفتمان چگونگی بازنمایی خانواده در سریال زیر پای مادر

گفتمان خانوادۀ در حال گذار

یکی از گفتمان‌هایی که در این سریال بازنمایی شده است، گفتمان خانوادۀ در حال گذار است. این گفتمان، تم‌ها و مقوله‌هایی دارد که به شرح ذیل است:

عشق رمانتیک

یکی از ویژگی‌های گفتمان خانوادۀ مدرن و در حال‌ گذار، عشق رمانتیک است. بخش نخست سریال، قصۀ رمانتیک فوق‌العاده‌ای دارد که به دل مخاطب می‌نشیند و هیجان‌انگیز است و آن، عشق اشکان به ستاره است. عشق رمانتیک در زندگی خلیل و آتنه قبل از جدایی نیز مشهود است؛ اما بررسی روایت سریال، مخاطب را به نتایج جالب‌تری می‌رساند؛ یعنی داستان دو دوست قدیمی، خلیل و اسماعیل، شباهت عجیبی به یکدیگر دارد؛ هر دو همسرانشان را رها کرده‌اند و هر دوی آنها در میان‌سالی دنبال عشق تازه‌ای^[9] می‌گردند؛ یکی عاشق زن رفیق قدیمی خود (عشق نفر به آتنه) و دیگری، عاشق زن برادر همسر سابقش (عشق خلیل به رخساره) شده است.

کینه‌توزی و نبخشیدن خطاکار

همانگونه که در ابتدای تیتراژ نیز حدیثی از امام علی (ع) دیده می‌شود که می‌فرماید: «اگر شب، کسی را در حال گناهی دیدی، صبح به چشم آن گناهکار نگاه نکن، شاید سحرگاهان توبه کرده باشد»، اصلی‌ترین گره داستان وقتی است که مخاطب متوجه می‌شود آتنه در زندگی، خطای بزرگی مرتکب شده است که این خطا، هم به خانوادۀ خلیل و هم به خانوادۀ بیژن، آسیب جدی وارد کرده است؛ اما درنهایت، پشیمان برگشته است و می‌بیند جایی بین اعضای خانواده ندارد؛ تنها و سرگردان می‌شود و آرزوی بخشیده‌شدن دارد. در یک دیالوگ، پدربزرگ ستاره به ستاره چنین می‌گوید: «اگر عاشق کسی باشی و نبخشی، کینه به دل خواهی گرفت».

چنانکه گفته شد، خلیل عاشق آتنه بود و عشق او به آتنه باعث ‌شد خلیل، آتنه‌ای را که به او خیانت کرده است، نتواند ببخشد و همین موضوع، بذر کینه را در دل او کاشت تا واکنش خلیل تا قسمت آخر فیلم، نبخشیدن و البته تنبیه سخت آتنه باشد: «آتنه باید از خلیل و خانواده‌اش برای همیشه دوری کند. همین کینه‌توزی و نفرت خلیل از آتنه، مسائل، ناامنی‌ها و بی‌نظمی دیگری را به دنبال دارد».

در جایی از فیلم سهراب معتقد است:

«نفرت باعث شده که خلیل و آتنه نتوانند با هم صحبت کند. این در صورتی است که اگر نفرت نبود و گذشت بود، بسیاری از ماجراهای بد بعدی اتفاق نمی‌افتاد».

در جایی دیگر از سریال، اشکان نیز وقتی متوجه پنهان‌کاری ستاره دربارۀ ازدواج اولش می‌شود، نمی‌تواند او را ببخشد.

بی‌سویه‌سازی و خنثی‌سازی رفتارهای نابهنجار و گاه پرخطر

یکی دیگر از گره‌های روایت، دروغ خلیل کبابی است. این فیلم در پی روایت دو گره کور است: گذشتۀ آتنه و دروغ خلیل کبابی (دروغ 20ساله به اشکان که مادرش مرده است). مسئلۀ مهم، واکنش خلیل به دروغ خودش است که می‌کوشد با تکنیک خنثی‌سازی و بی‌سویه‌سازی، دروغ خود را عادی و حق جلوه دهد. او دروغ خود را دروغ مصلحتی می‌داند که «اصلاً دروغ نیست؛ صلاحه».

در جای دیگر نیز که او می‌خواهد عهدشکنی کرده، به تعهد خود وفا نکند، از اصطلاح «دبه‌کردن» استفاده می‌کند که در مقایسه با عهدشکنی و بی‌وفایی، اصطلاح معتدل‌تری است.

در خانوادۀ خلیل کبابی، مسئله‌ای نادیده گرفته می‌شود که در خانوادۀ بیژن، عاق فرزند را در پی دارد. ازدواج خلیل و رخساره و ازدواج آتنه با نفر، غیرت و ناموس‌پرستی صدرا را خدشه‌دار می‌کند؛ اما جالب این است با اینکه اسماعیل هوس کرده است با همسر سابق رفیق دوران کودکی ازدواج کند، خلیل کبابی به عللی اهمیتی نمی‌دهد که البته این به معنای بی‌غیرتی خلیل نیست؛ بلکه اقتضائات گفتمان خانوادۀ در حال ‌گذار است، که باعث بی‌سویه‌شدن و بی‌تعصبی دربارۀ مسائلی می‌شود که در گفتمان سنتی نکوهش می‌شود.

سبک حل مسئلۀ غیرسازنده

این مسئله هم در رفتار خلیل، بسیار مشاهده می‌شود و هم در رفتار اشکان. خلیل پس از مشاهدۀ عکس ستاره با نامزد سابقش، با شتاب‌زدگی دربارۀ او اینگونه می‌گوید: «دختره خمیرش با ما فرق داشت».

اشکان، پسر خانواده، جوانی است که تصمیم‌های غیرعاقلانه می‌گیرد، بلندپرواز است، سریع عاشق می‌شود، سریع به فکر ازدواج می‌افتد و حاضر است برای رسیدن به دختر مورد علاقه‌اش هر کاری بکند و در عین حال، خیلی زود به او تهمت دروغگویی و خیانت بزند. آدم بدی نیست؛ اما گویی شرایط و خامی زیاد باعث می‌شود برخی تصمیم‌های شتاب‌زده و اشتباه بگیرد. تصمیم‌های شتاب‌زده و سبک غیرسازندۀ حل مسئله در رفتار آتنه، که این خانواده را ترک کرده است، نیز به‌وفور دیده می‌شود. آتنه حتی با بالارفتن سن و گذشت زمان هنوز ناپخته عمل می‌کند و موجب خشم و گرفتاری اطرافیانش می‌شود، از تصمیم شتاب‌زده برای ازدواج با اسماعیل گرفته تا عاق‌شدن از سوی بابا بیژن و تیرخوردن اشکان و رفتن او تا پای مرگ. گویی آتنه هنوز به بلوغ عقلی کافی نرسیده است.

خانوادۀ هسته‌ای ناقص

خلیل به‌عنوان پدر خانواده به همراه تنها پسرش اشکان، نمونه‌ای از خانوادۀ هسته‌ای ناقص از نوع ازهم‌گسیخته است که در آن، مادر خانواده طلاق گرفته است و در جمع خانواده نیست. البته نمونۀ دیگر خانوادۀ هسته‌ای ناقص و ازهم‌گسیخته، که پدر خانواده آن را ترک کرده است، خانوادۀ اسماعیل نفر است. مثالوارۀ خانوادۀ هسته‌ای کامل در این سریال، خانوادۀ سهراب، برادر خلیل کبابی، است.

فرزندسالاری و پاسخگویی والدین

در خانوادۀ خلیل کبابی، منش پدرسالارانه یا فردسالارانه جای خود را به روشی دموکراتیک داده است. در چنین خانواده‌ای، کودک و مصالح آن در مرکز توجه خانواده است و به کودک امکان رشد و بیان داده می‌شود، با او صحبت و به پرسش‌هایش در حد امکان پاسخ داده می‌شود. او می‌تواند به رفتار والدین اعتراض، شک، انتقاد و حتی مخالفت و اعتراض کند. پدر و مادر خود را با اسم کوچک و حتی تو خطاب کند که کم‌وبیش، این موارد در رفتار اشکان با پدرش، خلیل کبابی، دیده می‌شود. کار به جایی می‌رسد که در قسمت‌های پایانی، سهراب، برادر خلیل، خلیل را به روی زیاد دادن به بچه‌ها محکوم می‌کند و پدر رخساره به‌عنوان دانای کل فیلم، آن را تأیید می‌کند. خلیل و اشکان، از همان قسمت‌های ابتدایی با یکدیگر چالش‌های ریز و درشتی دارند؛ چالش‌هایی که تا پایان قصه وجود دارد و روایت به شکلی بیان می‌شود که خلیل، خود را موظف به پاسخگویی می‌داند و اشکان که پدر خود را بسیار دوست دارد و امپراتور می‌داند، در عین حال انتقاد و حق سؤال‌کردن را برای خود محفوظ می‌داند و انتظار پاسخگویی بابا خلیل را دارد.

گفتمان خانوادۀ سنتی

یکی دیگر از گفتمان‌هایی که در این سریال بازنمایی شده است، گفتمان خانوادۀ سنتی است. تحلیل گفتمان این نوع سریال نشان می‌دهد نوعی تقابل گفتمانی در این سریال وجود دارد و گفتمان خانوادۀ سنتی در مقابل خانوادۀ در حال گذار قرار گرفته است. تم‌ها و مقوله‌های اصلی این گفتمان به شرح ذیل است:

تعصبات شدید خانوادگی

این مسئله در رفتار صدرا به‌عنوان پسر خانواده، بسیار مشهود است. جوانی غیرتی، پرهیاهو و همیشه عصبانی‌ که حاضر است برای حفظ ناموس خانواده‌اش هر کاری انجام دهد. به هیچ وجه، حاضر به ازدواج رخساره نیست و برای اینکه مبادا همسر برادرش دل در گرو خواستگاران بی‌شمار داشته باشد، لحظه‌به‌لحظه او را دنبال می‌کند و حتی مجال نفس‌کشیدن به او نمی‌دهد. علی‌رغم صورت عبوسش، قلب مهربانی دارد و همیشه با احترام دربارۀ رخساره صحبت می‌کند؛ اما این احترام باعث نمی‌شود که از چارچوب فکری‌اش عدول کند و همین مسئله به سقط‌شدن فرزندش نیز منجر می‌شود.

یکی از مواردی که در آن، تعصبات شدید خانوادگی دیده می‌شود، هنگامی است که آتنه برای عقد با نفر دم محضر حاضر می‌شود. واکنش بیژن، به‌عنوان بزرگ خانواده، عاق‌کردن فرزندش است. مورد دیگر، زمانی است که ستاره با خوشحالی می‌گوید که خلیل را بابا خلیل صدا کرده است که با واکنش تند صدرا مواجه می‌شود.

اعتراف به تعصبات شدید در دیالوگ خود صدرا وجود دارد. صدرا پس از مطرح‌شدن بحث ازدواج رخساره و خلیل به قدمگاه می‌رود و به پدر رخساره چنین می‌گوید:

«حرف من نه منطق داره و نه قاعده، نه عرف پشتشه و نه شرع، دیوار بلندی به اسم خودخواهی صدرا پشتشه. صدرا سر ناموس داداشش خودخواه نباشه، سر چی خودخواه باشه؟»

 در سکانس عروسی اشکان و ستاره، در پاسخ رخساره که علت رفتارش را جویا می‌شود، می‌گوید:

 «اسمش دوست‌داشتنه، ما همه شما رو دوست داریم»؛ اما در پاسخ رخساره معتقد است که «اسم این دوست‌داشتن نیست، اسمش تعصب بی‌دلیله، تعصب در مورد مسئله‌ای که به شما مربوط نیست».

سبک حل مسئلۀ غیرسازنده: برخورد سلبی

آتنه برای عمل به تعهد و قولی که به خلیل کبابی داده است، با اسماعیل نفر تا در ورودی محضر برای عقد نکاح می‌رود تا پس از عقد از خلیل و اشکان دور شود؛ اما بعد از به هم خوردن عقد، خانواده‌اش او را از خانه بیرون می‌کنند؛ زیرا با مردی که با او قصد ازدواج داشته است تا دم محضر رفته است. غافل از اینکه یک‌بار دیگر، همین برخورد سلبی خانواده، سبب خطاکردن آتنه شده بود و آن زمانی است که آتنه برای رسیدن به آرزوهایش شوهر و بچه‌اش را رها می‌کند و دلش می‌خواهد به جایگاه بلندی در زندگی برسد.

پشتیبانی و حمایتگری

در یکی از سکانس‌ها بیژن به زنش می‌گوید: «آتنه که برگشت حمایتش کردم». در سکانس دیگری، صدرا به اشکان می‌گوید: «در جریانی که همۀ خونواده قربون آتنه شدن؟ دایی می‌دونی همۀ خونواده فدای آتنه شده که دقیقاً کنار یکی مثل نفر نشینه؟» حمایت و پشتیبانی در خانوادۀ رنگرزها بسیار دیده می‌شود: حمایت بیژن، رخساره، ثریا و صدرا از آتنه؛ حمایت آتنه، ثریا، رخساره و صدرا از بیژن و حمایت بیژن، صدرا، ثریا و آتنه از رخساره. در این سریال، پشتیبانی و حمایت خانواده از فرزندان، یکی از راه‌های نظم و امنیت اجتماعی محسوب می‌شود. بعد از اینکه بیژن، آتنه را عاق‌ می‌کند، مادر خانواده به بیژن می‌گوید: «بچه‌ای که عاق باباشه، از این نفس به اون نفسش اعتمادی نیست».

خانوادۀ گسترده

نمونۀ فرضی خانوادۀ گسترده با ارجاع به تاریخ خانواده در ایران در سریال زیر پای مادر، خانوادۀ رنگرزهاست. قصد اصلی بیان اجزا، عناصر و مسائل این نوع خانواده در قیاس با خانوادۀ هسته‌ای است. این خانواده، سه نسل را دربرمی‌گیرد: آقا بیژن رنگرز و همسرش که سالیان بسیاری است که در تهران در خانه‌ای معمولی و در یکی از محلات متوسط به پایین زندگی می‌کنند. بابا بیژن، سه فرزند دارد؛ یک دختر و دو پسر که پسر بزرگش چند سالی است مرده و تنها دختر او آتنه نام دارد. آتنه، که تمامی داستان سریال از او شروع و به او ختم می‌شود، حدود بیست سال است که از شوهرش جدا شده است و چند سالی است به همراه بابا بیژن و مادرش در همان خانه در اتاقی در طبقۀ همکف به سر می‌برد. پسر کوچک بیژن، صدرا، (با بازی علیرضا آراء) متأهل است و به همراه همسر و دخترش در خانۀ بابا بیژن در طبقۀ پایین همان خانه زندگی می‌کند. رخساره، عروس پسر مردۀ خانواده است که به همراه دخترش ستاره در طبقۀ دوم همان خانه ساکن هستند. اشاره به معماری این خانه نیز به درک تصور این سریال از خانوادۀ گسترده کمک می‌کند. خانۀ بیژن، خانۀ سه طبقۀ حیاط‌داری است با دری مشترک. طبقۀ همکف به مناسبت راحتی، در دسترس و بهتر بودن در اختیار پدر و مادر است. خانۀ بیژن، یک آشپزخانه بیشتر ندارد؛ زیرا زنان خانواده حداقل یک‌بار، همدیگر را در روز ببینند. خودرویی نیز در این خانه هست که به صدرا فرزند خانواده سپرده شده است؛ اما در سریال زیر پای مادر، مخاطب با یک خانواده گستردۀ متلاشی مواجه است.

مردسالاری

بیژن به‌عنوان پدر و البته بزرگ خانواده بالای سفره می‌نشیند؛ جایگاهی که علاوه بر احترام، اقتدار خانوادگی را نیز در پی دارد. حرفش حرف آخر است و برای بقیه لازم‌الاجرا. مریم بوبانی در نقش زن خانه و مادر آتنه و ثریا، در حد یک بشور و بساب، نگران و گریان در سریال است که در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت چندانی ندارد.

جمع‌گرایی و خانواده‌گرایی

جمع‌گرایی و خانواده‌گرایی در همۀ شئون زندگی افراد خانوادۀ رنگرز محرز است؛ از بیژن گرفته تا صدرا و مادرش و رخساره. بیژن هرگاه از خانوادۀ رنگرزها سخن به میان می‌آورد، همۀ فرزندان، نوه‌ها و عروس‌هایش را دربرمی‌گیرد. رخساره نیز در دیالوگی به ستاره می‌گوید: «ستاره، ما یک خانواده‌ایم» و منظورش از ما، خودش، ستاره، بابا بیژن، صدرا و زن و بچۀ صدرا و ... است.

فرجام تقابل گفتمانی

در قسمت پایانی، پس از کش‌وقوس‌های فراوان بین دو گفتمان خانوادۀ در حال ‌گذار و گفتمان سنتی، همه چیز به نفع گفتمان سنتی تمام می‌شود. سریال، ما را وادار می‌کند دوباره به یک جمع خانوادگی سنتی تن بدهیم؛ البته با تعریف کم‌وبیش جدید. درنهایت، برخلاف مسیر روایی و خط داستان فیلم، ناباورانه، خلیل کبابی از عشق رمانتیک (رخساره) می‌گذرد و دوباره با آتنه ازدواج می‌کند که این امر به معنای رهایی از کینه‌توزی و ازخودگذشتگی اوست. خلیل بار دیگر از خواسته‌های فردی و شخصی خود به‌خاطر فرزندش می‌گذرد. بدین‌ترتیب، خانوادة ناقص به خانوادة هسته‌ای مبدل می‌شود و انسجام خانوادگی بازمی‌گردد.

رابطه با متن (زمینۀ اجتماعی)

کوشش شده است سریال تا حد ممکن برای مخاطبانش باورپذیر باشد؛ اما در این مسیر، مشکلاتی وجود دارد. هر فیلم در پی بازنمایی واقعیات اجتماعی است؛ با وجود این، یکی از مسائل کلیدی در این سریال، گفت‌وگو‌هاست که با واقعیت جامعه هم‌خوانی و هماهنگی ندارد و گاهی به شعر و گاهی به شعار شبیه می‌شود. از جوان تا بزرگسال در این سریال به‌صورت شعرگونه و ادبی با یکدیگر سخن می‌گویند که با منطق رئالیستی سازگاری ندارد.

مسئلۀ دیگری که انطباق با زمینۀ اجتماعی را مخدوش می‌کند، تلخی بیش از اندازه و بیان اغراق‌آمیز از تلخ‌کامی‌های زندگی است. حتی در بدترین شرایط زندگی نیز برخی اتفاق‌های خوب و مثبت وجود دارد که موجب دلخوشی آدم‌ها شود؛ اما معلوم نیست چرا در «زیر پای مادر»، همه‌چیز تا این حد سیاه است. مخاطب با تعدادی شخصیت عصبی، شکست‌خورده، غمگین و خانه‌خراب روبه‌روست که گویی قرار نیست آرامشی در زندگی‌شان تجربه کنند. همگی درگیر بحران‌هایی هستند که شاید در شرایط عادی چندان نیز بحران به نظر نرسند یا خیلی راحت‌تر از آنچه به نظر می‌رسد، حل‌شدنی باشد؛ اما در سریال، این بحران و تلخی به‌طرز اغراق‌شده‌ای بزرگ جلوه داده می‌شود.

شخصیت‌های اغراق‌شده، نکتۀ دیگر دربارۀ ارتباط سریال با واقعیت‌های اجتماعی است. شخصیت‌های سریال «زیر پای مادر»، واقعی و درک‌شدنی نیستند. گویی در دنیای دیگری زندگی می‌کنند و مخاطب نه با شیوۀ زندگی‌ آنها ارتباط برقرار می‌کند و نه حرف‌زدن‌شان را می‌فهمد؛ مثلاً رخساره، نمونۀ بارز یک فرشته است که حتی یک اشتباه در زندگی‌اش ندارد. کبابی و قاچاقچی فلسفی صحبت می‌کنند و حرف‌هایشان از دل کتاب‌های ادبی بیرون می‌آید. برادرها هنوز با یکدیگر دعوا می‌کنند و همه چیز به‌گونه‌ای پیش می‌رود که مخاطب گمان می‌کند مشغول تماشای شخصیت‌های فیلم‌فارسی‌های قدیم در بستر ناملموس فلسفی است.

ارائۀ تصویری صرفاً مخدوش از خانواده، بدون اشاره به خانواده‌ای سالم و الگو، ضعف دیگر این سریال است. در این سریال، هیچ خانوادۀ کامل و منسجمی وجود ندارد؛ خانواده‌ای که اعضای آن با آرامش و صداقت کنار یکدیگر زندگی کنند. آتنه مدام در معرض عاق‌شدن بابا بیژن است، خلیل سال‌ها برای نگهداشتن اشکان در نزد خود به دروغ متوسل شده است، صدرا (برادر آتنه) تصویری از یک مرد متعصب است که هر کاری می‌کند تا رخساره، همسر برادر او باقی بماند؛ حتی در این راه باعث سقط‌شدن فرزند خودش نیز می‌شود.

اغراق در کنش‌های بازنمایی‌شده از روابط اعضای خانواده در سریال، مسئلۀ بعدی است که در قالب «کنش‌های غالباً خشونت‌آمیز» بازنمایی شده است. فریادزدن، تهدیدکردن، اجبار به کاری غیردلخواه، آزاردادن و کتک‌زدن از مصادیق خشونت‌های اعمال‌شده دربـارۀ روابط زن و شوهر و زندانی‌کردن، طردکردن، فریادزدن، بی‌توجهی‌کردن و آزاردادن از مصادیق خشونت‌های اعمال‌شده دربارۀ روابط والدین و فرزندان است.

خانواده از مهم‌ترین عناصر نظام اجتماعی است که تغییرات مثبت و منفی مختلف در آن، آثار و پیامدهای بسیار مؤثر و عمیقی در سطح جامعه بر جا گذاشته است و خواهد گذاشت؛ بنابراین، برای برطرف‌کردن بسیاری از مشکلات اجتماعی، توجه به خانواده و مشکلات آن، بسیار مهم است. مقولۀ تفاوت و به‌طور کلی، اختلاف‌های نسلی، یکی از مصادیق و توابع گذار جوامع از صورت سنتی به شکل مدرن است. باور اصلی در این مورد آن است که فرهنگ نوین جامعه در تعارض با فرهنگ غالب بزرگان جامعه قرار می‌گیرد و یا با آن فاصله‌ای تأمل‌برانگیز می‌یابد. فاصلۀ فرهنگی بین نسل‌ها در دوران معاصر، نتیجۀ تفاوت آثار نهادهای فرهنگی-اجتماعی و دامنۀ رو به گسترش آن است. بر این تکثر، حضور قوی و گستردۀ رادیو و تلویزیون در خانه‌ها را- که به‌واقع، خانه را از حریم خلوت فردبودن خارج ساخته است- باید افزود. همچنین، تفاوت گستردۀ دیدگاه‌های شناختی، هنجاری و رفتاری، که بین گروه‌های مرجع در اثر تحولات جوامع پدید آمده است، آثار سرگردانی و تناقض مشهود در نسل‌ها را به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه به جای نهاده است. این تفاوت و فاصله بین انواع خانواده‌ها به‌خوبی در سریال زیر پای مادر به‌صورت نمایش‌دادن دو نوع خانواده بازنمایی شده بود؛ خانوادۀ در حال گذار و خانوادۀ سنتی. دال‌های محوری خانوادۀ در حال گذار عبارت بود از: کینه‌توزی، نبخشیدن و... و دال‌های محوری خانوادۀ سنتی عبارت بود از: مردسالاری، جمع‌گرایی، تعصب‌های شدید و... . بر این اساس، در این نوع سریال نشان داده شد در انواع خانواده‌ها، نوع خاصی از بی‌نظمی‌ها به وجود می‌آید که می‌تواند امنیت در جامعه را مختل کند. همچنین، گفتنی است مسئلۀ نظارت و کنترل نیز می‌تواند معیار و شاخصی برای امنیت باشد. هر کشوری که در آن، امکان نظارت و کنترل بر سیاست‌ها و عملکردهای دولت، بیشتر فراهم باشد، تهدیدزایی کمتری دارد. درواقع، نظارت دقیق و حساب‌شده بر اجرای قوانین و مقررات، عاملی برای کشف تخلفات و انحرافات و برخورد با آنها و درنتیجه، عاملی برای پیشگیری از نارضایتی و ناامنی اجتماعی است. همچنین، با نظارت دقیق و اعلام نتایج نظارت، به بخش زیادی از پرسش‌های مردم می‌توان پاسخ منطقی داد و هر نظامی که شرایط پاسخگویی بیشتری دربارۀ پرسش‌های جامعه داشته باشد، امنیت بیشتری دارد.

بحث و نتیجه

یکی از عوامل تأثیرگذار در تغییر و تحولات نهاد خانواده، رسانه‌های جمعی و به‌ویژه، نوع بازنمایی رسانه‌های جمعی است. با رشد و گسترش رسانه‌های جمعی، خانواده به القاب گوناگون (خانوادۀ رسانه‌ای‌شده، خانوادۀ مجازی، خانوادۀ شبکه‌ای و...) متصف شده است. آسیب‌شناسی دلایل سست‌شدن پایه‌های نهاد خانواده نشان می‌دهد در برخی موارد، ریشۀ آسیب‌های ویرانگر این نهاد مهم و تعیین‌کننده، رسانه‌ها و نوع نگاه آنها به نهاد خانواده است. در این میان، جهت‌گیری‌های مختلف و گاه متضاد طیف مختلف رسانه در انتقال ارزش‌ها و هنجارهای مطلوب جامعه با یکدیگر نیز به گسترش آسیب‌ها در درون خانواده و به‌تبع آن در لایه‌های مختلف جامعه انجامیده است. یکی از عوامل تأثیرگذار بر نقش و جایگاه خانواده، تعدد و توسعۀ ابزارهای بازنمایی خانواده است.

سریال زیر پای مادر از سری چندگانه‌های تلویزیون است که می‌کوشد به نهاد خانواده توجه کند. تحلیل گفتمان این سریال نشان می‌دهد در این سریال، دو نوع خانوادۀ در حال گذر و خانوادۀ سنتی بازنمایی شده است. خانوادۀ در حال گذار، ویژگی‌هایی مانند خانوادۀ هسته‌ای، عشق رمانتیک، سبک حل مسئلۀ غیرسازنده، فرزندسالاری، بی‌سویه‌سازی رفتارهای ناهنجار و پرخطر و کینه‌توزی و نبخشیدن دارد. در آن سو، خانوادۀ سنتی قرار گفته است. ازجمله ویژگی‌های اصلی این خانواده می‌توان به ویژگی‌هایی مانند خانوادۀ گسترده، مردسالاری، تعصب‌های شدید خانوادگی، سبک حل مسئلۀ غیرسازنده، پشتیبانی و حمایتگری، جمع‌گرایی و خانواده‌گرایی اشاره کرد.

گفتنی است، بسیاری از برنامه‌های نمایشی تلویزیون، ازجمله سریال‌ها با وجود نمایش برخی از مسائل اجتماعی، به‌علت ساخت نه چندان مناسب، ممکن است نتواند ذهنیت و نگرش مخاطبان خود را با مسائل اجتماعی (ازجمله ناهنجاری‌های اجتماعی که در هر جامعه‌ای یافت می‌شود)، به شکل صحیحی آشنا کند؛ از این‌رو، تجزیه‌وتحلیل برنامه‌های موفق تلویزیونی، که به شکل مناسبی مسائل اجتماعی را پوشش می‌دهد، اقدامی سودمند است؛ خواه برای آشناکردن مخاطبان با مسائل اجتماعی و چگونگی مواجهه با آنها و خواه برای کمک به مسئولان رسانه‌ای در امر اقتباس، الگوبرداری و توجه به مسائل اجتماعی در قالب یک برنامۀ نمایشی؛ از این‌رو، در این پژوهش، سریال زیر پای مادر تحلیل شد که از نمونه‌های موفق بازنمایی مسائل خانوادگی در تلویزیون است.

موضوع این سریال، بازنمود یکی از اصلی‌ترین چالش‌های جامعۀ کنونی ماست؛ زیرا در زمینۀ نقش خانواده در نظم اجتماعی، گفتمان‌های متفاوتی در جامعه وجود دارد که موجب سردرگمی خانواده‌ها شده است. در سریال «زیر پای مادر»، دو گفتمان خانوادۀ سنتی و خانوادۀ در حال‌ گذار مطرح می‌شود؛ هر کدام با عناصر و وقته‌های خاص خود؛ اما درنهایت و در قسمت پایانی، پس از کش‌وقوس‌های فراوان بین این دو گفتمان، همه چیز به نفع گفتمان سنتی تمام می‌شود. سریال، مخاطب را به این سمت سوق می‌دهد که دوباره به یک جمع خانوادگی سنتی تن بدهد؛ البته با تعریفی کم‌وبیش جدید.

بر این اساس و با توجه به یافته‌های پژوهش، پیشنهادهای ذیل ارائه می‌شود:

الف) ایجاد کاناپۀ مجازی و نقد محتوایی سریال‌ها و تولیدات رسانه‌ای از سوی مخاطبان با بهره‌گیری از فضای تعاملی شبکه‌های اجتماعی: مخاطبان علاقه‌مندند تجربیاتشان را در فضای اجتماعی تسهیم کنند. یکی از راهکارهای نقد محتوایی تولیدات رسانه‌ای توسط مخاطبان، ایجاد کاناپۀ مجازی است. درواقع، در کاناپۀ مجازی، مخاطبان به تماشای برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی زنده یا غیرزنده مبادرت و هم‌زمان با استفاده از شبکه‌های اجتماعی با یکدیگر تعامل می‌کنند و یک کاناپۀ مجازی را می‌آفرینند. درواقع، همۀ کاربران روی یک کاناپۀ مجازی بزرگ نشسته‌اند و تجربه‌های خود را به اشتراک می‌گذارند.

ب) لزوم تهیۀ پیوست اجتماعی برای تولیدات رسانه‌ای و سریال‌های تلویزیونی: نگرانی دربارۀ بروز انواع پیامدهای مخاطره‌آمیز، ازجمله پیامدهای اجتماعی و فرهنگی پروژه‌های رسانه‌ای، همواره وجود داشته است و در صورت بررسی‌نکردن و نشناختن پیامدهای احتمالی ناشی از آن ممکن است همچون سریال «سرزمین کهن»، ساختۀ کمال تبریزی به چالش‌های جدی مبدل شود؛ از این‌رو، برای تحقق این امر مهم باید در بررسی آثار احتمالی پروژه‌های رسانه‌ای، مانند ساخت سریال، فیلم سینمایی، تولید برنامه‌های ترکیبی، پخش موسیقی و... در سیاست‌گذاری‌ها به مطالعات حوزۀ ارزیابی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی با نگاهی جدی و عمیق توجه شود. این مطالعات باعث می‌شود بهره‌گیری مثبتی از طرح‌ها حاصل و از پیامدهای منفی و زیان‌بار کاسته شود تا درنهایت، برای جبران پیامدهای منفی، تدابیر لازم به کار رود و آثار منفی طرح‌ها موجب انواع اختلال نشود. بر همین اساس، از افراد متخصص در رشته‌های جامعه‌شناسی، حقوق، جرم‌شناسی، روان‌شناسی و... در ساخت فیلم و سریال‌های تلویزیونی برای پربارترکردن آنها استفاده شود تا این متخصصان، راهنمایی‌های لازم را برای ترویج و نهادینه‌کردن نظم و امنیت و اعتماد به متولیان نظم و امنیت انجام دهند.

ج) هدایت، تربیت، آموزش و میدان‌دادن به نویسندگان متعهد و خوش‌فکر نسل جوان: استفاده از این افراد که در زمینۀ ساخت سریال‌هایی با مضامین آسیب‌ها و مسائل خانواده و اعتماد به نهادهای متولی نظم و امنیت از خود علاقه نشان می‌دهند و تشویق، قدردانی و حمایت مالی از این فیلم‌سازان تا رقابت شدیدتری بین آنان در تولید فیلم با این مضامین به وجود بیاید.

د) توجه به جرائم و آسیب‌های اجتماعی نوظهور در حوزۀ خانواده: خانه‌های مجردی، هرزه‌نگاری، استفادۀ ناصحیح از تلفن همراه، فضای سایبری، قتل‌های نوپدید، مواد مخدر نوپدید، اعتیاد اینترنتی کودکان و نوجوانان، طلاق، روسپیگری اینترنتی، به‌کارگیری واژگان نامناسب در خانواده و جامعه و... ازجملۀ این موارد است.

ه) پرهیز از برچسب‌زنی در فیلم‌ها: طرفداران دیدگاه برچسب‌زنی، به ملاحظۀ تأثیر برچسب‌ها بر فرد برچسب‌خورده توجه کرده‌اند که می‌تواند در بی‌نظمی و کاهش امنیت اجتماعی مؤثر باشد. این مسئله ممکن است از دو راه به وجود آید: 1. برچسب ممکن است توجه مخاطبان برچسب‌زن را جلب کند و موجب شود آنان برچسب‌زدن فرد را دنبال کنند؛ 2. برچسب ممکن است از سوی فرد درونی شود و به قبول نوعی از مفهوم خودی از انحراف بینجامد. هر کدام از این دو فرایند ممکن است به تقویت کج‌فتاری و شکل‌گیری یک منحرف حرفه‌ای منجر شود. برچسب‌ها به دو دستۀ رسمی و غیررسمی تقسیم شده‌اند: برچسب رسمی به‌وسیلۀ افراد حرفه‌ای و مقامات اجرایی و برچسب غیررسمی توسط خانواده و دوستان زده می‌شود. نمونۀ مهاجران در فیلم «میکائیل»، مثال خوبی از برچسب‌زنی است.

و) پرهیز از ارائۀ رویکرد انفعالی به خانواده: تأکید بر تأثیرپذیری مستقیم و منفی خانواده از رسانه‌های جدید و بی‌توجهی به نقش تعیین‌کنندۀ ویژگی‌ها و ابعاد خانواده در میزان و مسیر این تأثیرات، به ترسیم تصویری منفعلانه از خانواده در این سریال منجر شده است. بدین‌ترتیب، به‌صورت ضمنی، نگاهی مبتنی بر جبرگرایی فنّاورانه در این سریال وجود دارد و به فرایند اهلی‌سازی در این رسانه‌ها بی‌توجهی شده است؛ فرایندی که ناظر به نقش فعال خانواده در پذیرفتن یا نپذیرفتن این فنّاوری‌های جدید و کنترل تأثیرات آنها و تغییر معنی و بازتفسیر محتواهای تولیدشده است.