مقایسۀ میزان نارضایتی جوانان از ارتباط با پدر و مادر و نقش این نارضایتی در پیش‌بینی گرایش آنان به انحرافات اجتماعی (فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد)

مقدمه و بیان مسئله

انحراف اجتماعی،[1] پدیده‌ای است که همواره در طول تاریخ بشر و به میزان کم یا زیاد در همه جوامع وجود داشته است. میزان انحراف اجتماعی را نمی‌توان به صفر رساند؛ اما همه می‌کوشند از میزان آن کاسته شود. انحراف اجتماعی، ازجمله مفاهیمی است که صاحب‌نظران در تعریف واحدی از آن توافق ندارند و تعاریف گوناگونی برای آن را ذکر کرده‌اند (هزارجریبی و صفری شالی، 1389: 44) و (Krohn, Lizotte and Hall, 2009: 106). گروهی، انحراف[2] را داشتن رفتارها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، سبک‌ها و انتخاب‌های زندگی متفاوت با افراد جامعه (Franzese, 2009: 6) و گروهی نیز آن را نقض قوانین و هنجارهای مطلوب جامعه می‌دانند (Anderson and Taylor, 2008: 166). در تعریفی کلی، انحراف را می‌توان عمل یا رفتاری دانست که هنجارهای رسمی و غیررسمی را زیر پا بگذارد (Macionis, John and Gerber, 2010)؛ اما باید توجه داشت تا حدی از انحراف، که به آن انحراف طبیعی گفته می‌شود، در همۀ جوامع، پذیرفتنی است (ستوده، 1393: 38) و جامعه آن انحراف کم را نادیده می‌گیرد؛ اما اگر انحراف از حدی عبور کند، جامعه به آن حساس می‌شود و برای جلوگیری از آن، اهرم‌های مختلف را به کار می‌گیرد؛ بنابراین، منظور از انحراف اجتماعی، همان رفتارهایی است که جامعه آن را نادیده نمی‌گیرد.

به‌علت تعاریف مختلف و تنوع انحرافات اجتماعی، تعیین میزان دقیق آن امکان‌پذیر نیست (هاشمی، فاطمی امین و فولادی، 1389: 3)؛ با این حال، پژوهش‌ها نشان می‌دهد آمار انحرافات اجتماعی در کشور ما زیاد است. در این رابطه، معاون قوۀ قضاییه، با اعلام رتبۀ پنجم سرانۀ پرونده‌های کیفری برای ایران در میان 28 کشور، میزان پرونده‌های قضایی کشور را شش‌هزار و هفتصد و نود و پنج مورد به‌ازای صدهزار نفر گزارش کرده است (شهریاری، 1396). وزیر دادگستری نیز میزان پرونده‌های ورودی به مراکز قضایی را در سال 95، حدود یازده‌میلیون اعلام کرده است (پورمحمدی، 1396: 1). کمیسیون قضایی مجلس نیز پرونده‌های قضایی کشور را دو برابر استاندارد جهانی اعلام کرده است (طباطبایی نایینی، 1395). براساس گزارشی دیگر، ایران با جمعیت 80 میلیونی، 15 میلیون پروندۀ قضایی و 2000 عنوان مجرمانه دارد؛ اما کشور هند با بیشتر از یک‌میلیارد جمعیت، دومیلیون پروندۀ قضایی و 800 عنوان مجرمانه دارد (شیخ‌الاسلامی، 1394: 1).

این گزارش‌ها بدون تفکیک انحراف در بین گروه‌های سنی مختلف است و میزان زیاد انحراف اجتماعی را در بین گروه‌های سنی مختلف نشان می‌دهد. در این بین، انحرافات جوانان مهم‌تر است؛ زیرا هم میزان انحراف در بین جوانان (ساعدی، هاشمی و عابدی، 1392: 72؛ فاطمی و همکاران، 1395: 36) و هم امکان سرایت آن به دیگران بیشتر است و هم این نگرانی وجود دارد که این رفتار انحرافی در جوانان، به‌خصوص دانشجویان به‌عنوان آینده‌سازان کشور، در مسیر کشورداری آنان نیز استمرار پیدا کند.

ازجمله انحرافاتی که در بین جوانان و دانشجویان وجود دارد، می‌توان سه انحراف فرار از خانه[3] (علیوردی‌نیا، خوشفر و اسدی، 1390)، انحراف جنسی[4] (Laws and O'Donohue, 2008) و اعتیاد[5] را نام برد (هاشمی، فاطمی امین و فولادی، 1389: 3) که بعضی از جوانان، هم‌زمان دچار هر سه نوع از این انحرافات نیز می‌شوند (لاریجانی و میرحسینی، 1398: 52). به‌علت محرمانه‌بودن آمارهای انحرافات اجتماعی (پورجبلی و قنبری، 1397: 112) یا به‌علت حفظ آبروی افراد (پناغی، 1390: 15)، آمار انحرافات فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد، به‌طور دقیق موجود نیست (پورجبلی و قنبری، 1397: 112)؛ با این حال، با مراجعه به برخی گزارش‌ها و پژوهش‌ها می‌توان تا حدودی از میزان آن آگاه شد.

میزان فرار از خانه در سال 1378 برای مردان و زنان، 17/4درصد در صدهزار نفر بوده است که در سال 1379 فقط برای زنان به 15/6درصد در صدهزار نفر رسید (بخارایی، 1386: 310). همچنین آمار 143 دختر فراری از منزل در شهرهای تهران و مشهد ثبت شده است (هاشمی، فاطمی امین و فولادی، 1389: 143). علاوه بر این، از 31 مرکز خانۀ سلامت در کشور، مشخص شد سالانه، 500 دختر فراری پذیرش می‌شوند. گزارش دیگری نیز نشان می‌دهد با توجه به ورود و خروج دختران فراری در مراکز بهزیستی، به‌طور لحظه‌ای، حدود 150 دختر در مراکز نگهداری از دختران فراری حضور دارند (مسعودی، 1395). براساس دو مطالعۀ دیگر در مازندران، در 9 ماه اول سال 1397، تعداد 39 مورد فرار از خانه گزارش شده است (معاون بهزیستی مازندران، 1397) و در یک دورۀ زمانی پنج‌ساله نیز مشخص شد میزان دختران فراری در این استان، 90 درصد رشد داشته است (ساداتی، 1397). در استان گیلان نیز به‌عنوان یکی از پنج استان اول در میزان فرار از خانه، هر 10 سال، آمار فرار از خانه افزایش می‌یابد (علیزاده، 1398). این گزارش‌ها سن افرادی را که از خانه فرار می‌کنند، بین 15 تا 20 سال ذکر کرده‌اند (اسدبیگی، 1396) که مربوط به پیش از دانشجویی و یا دوران دانشجویی است.

برخی پژوهشگران نیز در بررسی‌های خود، دربارۀ موضوع فرار از خانه، میزان گرایش افراد را به فرار از خانه بررسی کرده‌اند. در این مورد، براساس پژوهشی، 31 درصد از پاسخگویان، گرایش زیاد و متوسط به فرار از خانه را گزارش داده‌اند (علیوردی‌نیا، خوشفر و اسدی، 1390: 38). در پژوهش دیگری نیز در بین دختران در زنجان، 73 درصد پاسخگویان، گرایش متوسط به فرار از خانه و 26 درصد، گرایش زیاد به فرار از خانه را گزارش داده‌اند (پورجبلی و قنبری، 1397: 117). علاوه بر این، بررسی‌ها نشان می‌دهد 30 درصد جوانان در شش شهر بزرگ کشور، زندگی مجردی دارند (نظری، 1396) که نشان‌دهندۀ تمایل آنان به دوری از خانواده‌ است. باید به این موضوع توجه داشت که برخی از زندگی‌های مجردی، به‌علت دوری اجباری از خانواده به سبب اشتغال و تحصیل است؛ ولی اشتغال و تحصیل، همۀ علت این نوع زندگی نیست؛ زیرا گزارش‌های دیگر نشان می‌دهد برخی ازدواج‌های جوانان، برای فرار از خانۀ پدری و رهایی از مشکلات آنان در خانواده انجام می‌شود (مرقاتی، 1393).

دربارۀ میزان انحراف جنسی نیز باید اشاره کرد که بخارایی (1386: 309) به نقل از دفتر امور اجتماعی وزارت کشور، میزان جرائم جنسی را در سال 1381 برابر با 54 در صدهزار نفر اعلام کرد. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز 3/74 درصد از دانش‌آموزان دورۀ متوسطه، یعنی پیش از دوران دانشجویی، رابطۀ جنسی غیرمجاز با جنس مخالف و 5/17 درصد نیز روابط همجنس‌گرایی دارند. همین گزارش می‌افزاید، بیشتر روسپی‌ها از زنان متأهل هستند و 11 درصد از روسپیگری با اطلاع شوهر انجام می‌شود. همچنین، ارتباط جنسی پیش از دانشگاه پسران و دختران نسبت به سی سال قبل، سه برابر شده است (تابناک، 1393). فرماندۀ نیروی انتظامی نیز گزارش داده است در سال 1390، حدود 900 پروندۀ تجاوز ثبت شده است که از این میان، 40 درصد تجاوز به زنان و 60 درصد تجاوز به مردان (معمولاً علیه افراد زیر 15 سال) بوده است (اقلیما، 1391). پژوهش دیگری نیز انحراف جنسی را شایع‌ترین انحرافات می‌داند و به وجود این انحراف در بین دانشجویان اشاره می‌کند (نارویی، امیرعاجلو و ارجمند، 1398). علیوردی‌نیا و یونسی (1394: 55) نیز در پژوهشی، 74 درصد انحراف کم، 20 درصد انحراف متوسط و 4 درصد انحراف زیاد انواع انحرافات (ازجمله جنسی) را در بین دانشجویان گزارش داده‌اند. همچنین، میزان زیاد طلاق در کشور و نقش آن بر انحراف جنسی (دهقانی تفتی، محمدی و حقیقیان، 1398: 98) نیز نشانه‌ای از زیاد بودن انحراف جنسی است. علاوه بر این، کارشناسان نیز آمار رفتار انحراف جنسی را بیشتر از آمارهای رسمی می‌دانند (اقلیما، 1391). در تأیید این موضوع و وجود ابهام در گزارش‌های ناقص از رفتار انحرافی جنسی، می‌توان به این نکته اشاره کرد که با اینکه گزارش‌ها به وجود انواع مزاحمت‌های جنسی در کشور اشاره دارد (جهانی دولت‌آباد، 1398: 17)، مدیران وزارت بهداشت اعلام کرده‌اند که آماری از میزان آزار جنسی در محیط کار نداریم (گزارش ایرنا، 1396). گزارش‌های انحراف جنسی، برای سنین مختلف ازجمله جوانان به‌طور تفکیک‌شده موجود نیست؛ اما گفتنی است بیشتر انحرافات جنسی مربوط به جوانان است؛ زیرا تمایلات جنسی در این سنین در اوج قرار دارد.

میزان اعتیاد نیز به‌عنوان یک انحراف اجتماعی و عامل تهدیدکنندۀ جوامع انسانی (پدریان جونی، وحیدا و اسماعیلی، 1398: 106) در حال افزایش است. گزارش‌ها نشان‌دهندۀ میزان زیاد این معضل در سطح جهان است. به‌گونه‌ای که گزارش‌ها نشان می‌دهد 275 میلیون نفر در سال 2016 حداقل یک‌بار مواد مخدر استفاده کرده‌اند (United Nation Office on Drugs and Crime, 2018: 7). در ایران نیز براساس گزارش دبیر کل مبارزه با مواد مخدر کشور، تعداد دومیلیون و هشتصدهزار معتاد مصرف‌کننده وجود دارد که 10 میلیون خانوار را درگیر موضوع اعتیاد کرده است (مؤمنی، 1397). این معضل در کشور به حدی اهمیت یافته است که همسو با مبارزه با آن از سال 1357 تا سال 1397، تعداد 3815 نفر از مأموران، جان خود را از دست داده‌اند (ستاد مبارزه با مواد مخدر، 1398). در بین جوانان و دانشجویان نیز آمار اعتیاد به‌صورت متفاوت گزارش شده است. از یک‌سو، گزارش‌ها نشان‌دهندۀ مصرف حشیش در بین40 درصد دانشجویان است (ابراهیمی، 1396) و از سوی دیگر، کردمیرزا و آزاد اسکندری (1382) در پژوهش خود گزارش دادند که 16 درصد دانشجویان هنر، 9 درصد دانشجویان علوم انسانی، 6 درصد دانشجویان رشته‌های فنی و 5 درصد دانشجویان رشتۀ پزشکی، گرفتار اعتیاد هستند. در گزارش مرجائی و غلامرضاکاشی (1396: 195) نیز گرایش به مواد مخدر در بین دانشجویان بومی، 22 درصد و غیربومی، 24 درصد اعلام شده است. در این رابطه، گزارش دیگری نشان‌دهندۀ اعتیاد 2/6 درصد دانشجویان به مواد مخدر است (حاجبی، 1395). براساس گزارش معاون فرهنگی و دانشجویی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، آمار معتادان در بین دانشجویان پزشکی 11520 نفر است (داوودی فراهانی، 1394). وزیر علوم نیز میزان اعتیاد در بین دانشجویان را 4درصد و کمتر از میانگین اعتیاد در جامعه می‌داند (غلامی، 1398)؛ با این حال، وزارت علوم تأیید می‌کند که در آمار اعتیاد دانشجویان، اختلاف نظر وجود دارد؛ زیرا داده‌ها نشان‌دهندۀ اعتیاد 2 تا 3 درصدی دانشجویان است؛ در صورتی که ستاد مبارزه با مواد مخدر، آمار دانشجویان معتاد را 7/4 درصد اعلام کرده است (وزارت علوم، 1398). با وجود این اختلاف نظرها، آنچه مهم است، وجود اعتیاد در بین جوانان، به‌خصوص دانشجویان است که باید بررسی شود.

با توجه به روند افزایشی آمار انحرافات اجتماعی در جامعه (شمس‌الدینی و جمنی، 1396: 96)، زیاد بودن آن در بین جوانان (ساعدی، هاشمی و عابدی، 1392: 72؛ فاطمی و همکاران، 1395: 36)، کم‌بودن مطالعه در این زمینه (ساعدی، هاشمی و عابدی، 1392: 72 و 75 و 76) و پیامدهای منفی مستقیم و غیرمستقیم انحرافات اجتماعی و به خطر انداختن امنیت فرد، خانواده و جامعه، مطالعۀ بیشتر دربارۀ اعتیاد جوانان و دانشجویان ضرورت دارد.

در این میان، نقش خانواده در حفظ فرزندان از انحرافات، مهم است. به قول پی‌یر بوردیو^[6] خانواده، مکان اعتماد^[7] و اعطا^[8]ست که در آن، فعالیت‌هایی همچون مواظبت‌کردن، لطف و محبت‌کردن انجام می‌شود (بخارایی، 1386: 490-491) و فرایند اجتماعی‌شدن[9] اتفاق می‌افتد و والدین با برقراری ارتباط خوب با فرزندان، به آنان می‌آموزند که از هنجارها پیروی و از انحرافات دوری کنند. با این حال، بخارایی به نقل از شیخی گزارش می‌دهد که خانواده‌های زیادی هستند که این توانایی را ندارند و در مواردی به دلایلی همچون تنش و نزاع در خانواده، نبودن نظارت، نارضایتی فرزندان از والدین و برخورد بین والدین و فرزندان (1386: 493)، خانواده، خود عامل انحراف فرزندان می‌شود. دربارۀ نارضایتی فرزندان از والدین، پژوهش‌ها نشان می‌دهد 5/23 درصد از دانشجویان در حد زیادی با والدین در تعارض هستند (معیدفر و صبوری خسروشاهی، 1390: 67) و ایران، به‌عنوان کشوری در حال توسعه، با اختلال در روابط والدینی و عاطفی مواجه است (یامین‌پور، 1389: 80) که این مشکل، گریز از خانه را در کشور افزایش داده است.

با توجه به گزارش‌های بیان‌شده از میزان زیاد انحراف اجتماعی در کشور، به‌ویژه در بین جوانان و با توجه به وجود تعارض بین جوانان و والدین در خانواده‌ها و نقش خانواده در مراقبت از فرزندان در برابر انحراف، هدف پژوهش حاضر این است که ضمن مقایسۀ میزان نارضایتی جوانان دختر و پسر از ارتباط با پدر و مادر خود، نقش این نارضایتی را در پیش‌بینی گرایش آنان به انحرافات اجتماعی فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد بررسی کند.

پیشینه و مبانی نظری

پژوهشگران، همواره از زمان‌های گذشته، مسائل مربوط به انحرافات جوانان را بررسی کرده‌اند و به قول سندرز[10] حداقل هزار سال است که این موضوع، دغدغۀ جوامع مختلف است (Shoemaker, 2009: 419). در این رابطه، پژوهش‌های انجام‌شده در خارج از کشور نشان می‌دهد خانواده و به‌خصوص رفتار والدین با فرزندان، با رفتار انحرافی فرزندان، ارتباط مستقیم و غیرمستقیم دارد (Dassi, 2000: 432; Carlson, 2012: 41; Shukla, 2018: 504; Holliday, Edelen and Tucker, 2017). براساس این پژوهش‌ها، فرزندانی که والدین، آنها را کنترل می‌کنند، گرایش کمتری به انحراف دارند. همچنین، فرزندان طلاق نسبت به فرزندانی که با والدین زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض انحراف اجتماعی قرار دارند (Ahangaran and Dehpahlavani, 2014: 86). در پژوهشی دیگر بین جوانان 17 تا 24ساله برای شناخت نقش نظارت والدین بر جوانان، مشخص شد نظارت اولیه و حمایت مداوم والدین، انحراف کمتر فرزندان را در بزرگسالی به همراه دارد (Johnsonet al., 2011: 1).

دربارۀ فرار از خانه نیز گزارش‌ها نشان می‌دهد افزایش آزار و اذیت جوانان در خانواده، بر فرار از خانه تأثیر دارد (Radu, 2019: 45). پژوهش دیگری نیز نشان داد فرزندانی که کمتر از حمایت خانواده برخوردار هستند، بیشتر در معرض انحراف فرار از خانه قرار دارند و فرار از خانه در بین جوانان 21ساله باعث وابستگی بیشتر آنان به مواد مخدر می‌شود (Tucker, Edelen, Ellickson, Klein, 2011: 507). دربارۀ انحراف جنسی نیز پژوهشی (Pfuetze, 2014: 1) بین افراد 18 سال و بالاتر انجام شد که نشان داد بین نگاه منفی به تمایلات جنسی، صحبت کمتر دربارۀ سکس و آشکارکردن بیشتر تحریکات جنسی در خانوادۀ پدری با انحراف جنسی فرد، رابطه وجود دارد. دربارۀ اعتیاد نیز پژوهشی بین 929 نفر از دختران دانشجوی 18 تا 26سال در امریکا انجام شد. نتایج نشان داد تضاد بین والدین و فرزندان بر میزان گرایش فرزندان به اعتیاد تأثیر دارد (Tarantino et al., 2015: 303).

پژوهش‌های انجام‌شده در داخل کشور نیز نشان می‌دهد خانواده، نقش مهمی در میزان انحراف فرزندان دارد (یامین‌پور، 1389: 80؛ نظری، 1394: 114). پژوهش‌های گذشته در بررسی علل خانوادگی انحرافات، بیشتر به عواملی همچون ازهم‌پاشیدگی خانواده (فولادی، 1384: 35)، نابسامانی خانوادگی (علی‌اکبرپور و راد، 1394: 21)، تبادل محبت و عاطفه در خانواده (پیرزاده و همکاران، 1394: 21)، تضاد والدین، نداشتن دلبستگی به خانواده (پورسینا و همکاران، 1397: 151)، نوع فرزندپروری (مرادی امین و گنجی‌نیک، 1395: 133)، نوع ارتباط والدین و فرزند (علیزاده، 1380: 96-97)، روابط عاطفی ضعیف خانواده (یحیی‌زاده، 1388: 123) و احساس تنهایی در خانواده (کلانتر هرمزی و کانی سانانی، 1394: 48) توجه کرده‌اند و به رابطۀ سه انحراف فرار از خانه، جنسی و اعتیاد با نارضایتی جوانان از پدر و مادر، توجه کمتری شده است.

دربارۀ فرار از خانه، اردلان، سیدان و ذوالفقاری (1387: 255) در گزارش خود، بدسرپرستی، آزار و غفلت والدین را عامل فرار دختران از خانه بیان کرده‌اند. بلالی، خان‌محمدی و هوشمندی یاور (1393: 125) نیز در پژوهش خود در بین دختران فراری با میانگین سنی 17سال در شهر همدان، تحقیر، ناسازگاری و بی‌توجهی والدین را ازجمله علل فرار دختران گزارش دادند.

دربارۀ انحراف جنسی نیز پژوهش‌ها (خلج‌آبادی فراهانی و مهریار، 1389: 459) نشان می‌دهد فرزندان با والدین تحصیل‌کرده و نگرش غیرسنتی و روش تربیتی سهل‌گیرانه، گرایش بیشتری به انحراف جنسی دارند. همچنین، فرزندان در خانواده‌هایی با محیط نامساعد خانوادگی و ارتباط اندک والد-فرزندی نیز گرایش بیشتری به انحراف جنسی دارند. پژوهش زارع شاه‌آبادی و سلیمانی (1391: 339) نیز در بین دانشجویان نشان می‌دهد خانواده و کمبودهای عاطفی ناشی از مشکلات خانواده در گرایش جوانان به انحراف جنسی نقش دارد.

دربارۀ نقش خانواده در اعتیاد جوانان نیز رضایی، اسلامی و مهدی‌پور خراسانی (1393: 27) در پژوهش خود در بین جوانان ورامین گزارش دادند اعتیاد و اختلاف والدین و میزان کنترل آنها بر فرزندان با میزان گرایش آنان به مواد مخدر رابطه دارد. صالحی و حاجی‌زاده (1390: 99) نیز در پژوهش خود در بین دانشجویان دانشگاه پیام نور، نامناسب‌بودن محیط خانواده و عوامل خانوادگی را مهم‌ترین عامل گرایش دانشجویان به مواد مخدر بیان کردند.

در تبیین علل انحرافات جوانان، نظریه‌های مختلفی در روان‌شناسی و جامعه‌شناسی بیان شده است. دورکیم [11] از مفهوم آنومی[12] یا بی‌هنجاری استفاده می‌کند و معتقد است با از بین رفتن هنجارهای جامعه، زمینۀ انحراف به وجود می‌آید. مرتن[13] نیز با نظریۀ فشارهای ساختاری[14] بیان می‌کند که وجود مشکل در اهداف و وسایل رسیدن به هدف در جامعه، علت انحراف است. هیرشی[15] نیز علت انحراف را ضعف ارتباط میان جامعه و فرد می‌داند. نظریۀ کنترل اجتماعی[16] نیز نبود کنترل درونی و بیرونی را عامل انحراف ذکر می‌کند و نظریۀ خرده‌فرهنگ[17] نیز علت انحراف را ناشی از خرده‌فرهنگ‌ها می‌داند (ستوده، 1393: 128-139). در تبیین نقش خانواده و والدین در انحراف جوانان و برای چهارچوب نظری پژوهش، از دیدگاه دلبستگی[18] بهره برده شده است. بالبی[19] در سال 1988، نظام دلبستگی را یکی از پنج منشأ انگیزش در رفتارها، در کنار چهار نظام دیگر (اکتشاف[20]، فرزندپروری[21]، سکس[22] و خوراک[23]) می‌داند که هر کدام، کارکرد زیستی ممتازی ارائه می‌دهد. در این میان، نظام دلبستگی باعث احساس محافظت در افراد می‌شود (Demick and Andreoletti, 2003: 372). به‌طور خلاصه، دلبستگی، گرایش فرد به رسیدن به یک نفر برای دست‌یافتن به احساس امنیت است. در این رابطه، بالبی اعتقاد دارد والدین خوب، منبع امنیت برای فرزندان هستند؛ به صورتی که هرگاه فرزند نزد والدین می‌آید، اطمینان دارد والدین، او را با آغوش باز می‌پذیرند و نیازهای جسمی، روحی و اجتماعی او را تأمین می‌کنند و به او آرامش می‌دهند. براساس نظریۀ دلبستگی، ناتوانی فرزندان در برقراری مناسبات و مبادلات اعتمادآمیز با دیگران (ازجمله والدین)، گاهی به‌صورت انحراف و جرم بروز می‌کند (حسنی و سهرابی، 1384: 125و 127)؛ به عبارت دیگر، دلبستگی به رابطۀ فرد با دیگران اشاره دارد که در این رابطه، والدین مهم‌تر از دیگران هستند و هرچه فرد، رابطه و دلبستگی بیشتری به والدین داشته باشد، امکان روی آوردن وی به انحراف کمتر است (احمدی و معینی، 1394: 1)؛ زیرا این دلبستگی، مشکلات احتمالی فرزندان، مانند سرخوردگی، تنهایی، مشکلات مختلف روحی روانی و حتی مالی را کنترل و جبران می‌کند تا به انحرافات اجتماعی منجر نشود.

براساس دیدگاه دلبستگی، حمایت یا طرد والدین بر میزان انحراف فرزندان نقش دارد. پدر و مادر، مهم‌ترین منبع ارتباطی انسان‌ها هستند و مادر اولین موجودی است که هر فرد با آن رابطه برقرار می‌کند و با ارائۀ خدمات به فرزند خود، احساس خوبی برایش فراهم می‌کند. در مرحلۀ بعد، پدر وارد تعامل می‌شود. اهمیت پدر و مادر در این است که پدر و مادر شدن، وظیفه‌ای است که امکان برگشت‌دادن آن نیست و نمی‌توان مانند شغل و حتی همسر، آن را رها کرد؛ بنابراین، آنان نقش مهمی در رفتار آیندۀ فرزند دارند. اگر این منبع ارتباطی به هر علتی به‌صورت نارضایتی از والدین ظاهر شود، می‌تواند باعث خطرات زیادی، ازجمله انحراف فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد شود. براساس این دیدگاه، مدل پژوهش حاضر تهیه شده است:

شکل 1- مدل تحقیق علل گرایش به انحرافات اجتماعی در جوانان در تحقیق حاضر بر اساس دیدگاه دلبستگی

Fig 1- Research model on the causes of tendency to social deviation among the youths in the present study based on the attachment perspective

براساس این مدل، شش پرسش پژوهش مطرح می‌شود:

1. میزان گرایش جوانان به انحراف فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر چقدر است؟

2. میزان نارضایتی جوانان از ارتباط با پدر و مادر چقدر است؟

3. آیا تفاوت آماری معنی‌داری بین میزان نارضایتی پسران و دختران از پدر و مادر وجود دارد؟

4. آیا تفاوت آماری معنی‌داری بین میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد در بین پسران و دختران وجود دارد؟

5. آیا رابطۀ معنی‌داری بین میزان نارضایتی از پدر و میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد وجود دارد؟

6. آیا رابطۀ معنی‌داری بین میزان نارضایتی از مادر و میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد وجود دارد؟

7. نارضایتی از پدر، قدرت پیش‌بینی‌کنندگی بیشتری برای گرایش فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد در بین جوانان دارد یا نارضایتی از مادر؟

روش پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. نوع پژوهش، کمّی و روش آن، پیمایشی مقطعی است. جامعۀ آماری پژوهش همبستگی حاضر، کل دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه مازندران به تعداد 8633 نفر است (دانشگاه مازندران، 1398). براساس جدول نمونه‌گیری استاندارد (Krejcie and Morgan, 1970) تعداد 384 نفر نمونه لازم است که برای اطمینان از بازگشت این تعداد پرسش‌نامه، 400 پرسش‌نامه در بین دانشجویان توزیع شد. این دانشجویان از 10 دانشکده بودند که به شیوۀ نمونه‌گیری خوشه‌ای انتخاب شدند. پس از جمع‌آوری، پاسخگویان، 395 پرسش‌نامه را تکمیل کردند و به پژوهشگر تحویل دادند و بقیه به‌علت ناقص‌بودن کنار گذاشته شد. مراحل جمع‌آوری داده‌ها به این صورت انجام شد که پس از انتخاب تعداد کلاس‌ها به‌عنوان خوشه از هر دانشکده به‌صورت تصادفی (با توجه به تعداد دانشجویان هر دانشکده، از هر دانشکده یک تا سه کلاس انتخاب شد)، پژوهشگر با حضور در کلاس، ضمن توضیح اهداف پژوهش، از دانشجویان مایل به همکاری خواست پرسش‌نامه‌ها را تکمیل کنند و تحویل دهند. مشاهده نشد که دانشجویی همکاری نکند.

متغیرهای پژوهش و ابزار اندازه‌گیری

انحراف فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد

برای اندازه‌گیری میزان گرایش به سه انحرافات اجتماعی فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر، از مقیاس پیشنهادی رجبی (1394) استفاده شد که روایی و پایایی آن تأیید شده است. این مقیاس، 15 عبارت دارد که گرایش افراد را به سه انحراف فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر می‌سنجد. پاسخگویان با یک طیف 5 گزینه‌ای از خیلی مخالفم تا خیلی موافقم به هر عبارت پاسخ می‌دهند. جمع نمرات کسب‌شده، میزان گرایش آنان را به هر انحراف نشان می‌دهد.

نارضایتی از پدر و مادر

برای اندازه‌گیری میزان ارتباط فرزند با پدر و مادر، از مقیاس «نگرش فرزند به پدر و مادر» والتر دبیلیو هودسن^[24] (1992) استفاده شد. این مقیاس را پژوهشگرانی همچون خادمی، علی‌اکبری و سلمانپور (1397)‍ و سجادی و همکاران (1394) در داخل کشور تأیید و استفاده کرده‌اند. این مقیاس، 50 عبارت دارد که 25 عبارت برای سنجش نگرش فرزند به پدر و 25 عبارت برای سنجش نگرش فرزند به مادر در نظر گرفته شده است. پاسخگویان برای هر عبارت (مانند مادرم مرا عصبانی می‌کند) باید یکی از 7 گزینۀ هیچ‌وقت، خیلی به‌ندرت، کمی اوقات، بعضی اوقات، خیلی از اوقات، بیشتر اوقات و همیشه را انتخاب کنند. مجموع نمرات به‌دست‌آمده از 25 عبارت، نگرش فرزند به پدر یا مادر او را نشان می‌دهد. داده‌ها پس از جمع‌آوری، با نرم‌افزار SPSS و با آزمون همبستگی و رگرسیون، تحلیل و گزارش شد.

برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS، داده‌ها ابتدا توصیف و سپس با استفاده از آزمون‌های پیرسون و تی تست همبستگی و تفاوت‌ها گزارش و سرانجام با رگرسیون عوامل پیش‌بینی‌کنندۀ انحرافات اجتماعی گزارش شد.

روایی و پایایی

عدد آلفای کرونباخ برای مقیاس اندازه‌گیری میزان نارضایتی از مادر، 94/0 و برای مقیاس نارضایتی از پدر، 95/0 است. این اعداد نشان داد این دو مقیاس، پایایی[25] عالی‌ای دارند. علاوه بر این، عدد آلفای کرونباخ برای مقیاس گرایش به فرار از خانه، 70/0؛ برای مقیاس گرایش به انحراف جنسی، 76/0 و برای مقیاس گرایش به مواد مخدر (با حذف یک عبارت) 70/0 به دست آمد که نشان‌دهندۀ پایایی مطلوب است. علاوه بر این، با توجه با اینکه از مقیاس‌های استاندارد برای سنجش متغیرها استفاده شد، روایی[26] مقیاس‌ها را پژوهشگران تأیید کردند.

نتایج

توصیف داده‌ها

از مجموع 395 نفر از پاسخگویان، 69 نفر (5/17 درصد) پسر و 318 نفر (5/80درصد) دختر هستند. این پاسخگویان در رشته‌های فلسفه، فقه و حقوق، الهیات، علوم قرآنی و حدیث، صنایع دستی، هنر، شهرسازی، معماری، فیزیک، اقتصاد، علوم تربیتی، مدیریت، حسابداری، شیمی، آمار و روان‌شناسی مشغول به تحصیل بودند. توصیف بیشتر متغیرهای پژوهش در ذیل می‌آید.

پرسش اول پژوهش: میزان گرایش جوانان به انحراف فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر چقدر است؟

جدول 1- نمرۀ میانگین و انحراف معیار گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد در بین پاسخگویان (395 نفر)

Table 1- Mean score and standard deviation of tendencies to run away from home, sexual deviation, and addiction among respondents (N=395)

براساس جدول شمارۀ 1، نمرۀ میانگین گرایش به فرار از خانه، 23/12 و انحراف معیار، 65/4 است. علاوه بر این، نتایج نشان داد 2/54 درصد از پاسخگویان، زیر نمرۀ میانگین و بقیه، نمرۀ بیشتر از میانگین کسب کردند. 

همچنین، جدول شمارۀ 1 نشان می‌دهد میانگین و انحراف معیار پاسخگویان در میزان گرایش به انحراف جنسی، به‌ترتیب 83/15 و 29/5 است. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهد 7/47 درصد از پاسخگویان، نمرۀ کمتر از میانگین در میزان گرایش به انحراف جنسی دارند.

همچنین، جدول شمارۀ 1، نمرۀ میانگین گرایش به اعتیاد به مواد مخدر را در بین پاسخگویان، 06/12 و انحراف معیار را 38/4 نشان می‌دهد. براساس گزارش پژوهش جاری، 5/54 درصد از پاسخگویان، نمرۀ کمتر از میانگین در گرایش به اعتیاد به مواد مخدر و بقیه، بیشتر از آن کسب کردند.

برای توصیف بهتر میزان گرایش جوانان به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد، گزارش پاسخگویان با چند عبارت بیان می‌شود. از بین پاسخگویان، 17 درصد آنان با عبارت «گاهی آن‌قدر محیط خانه آزاردهنده است که فکر فرار از خانه به سرم می‌زند»، کاملاً موافق یا موافق و بقیه بی‌نظر یا به‌نوعی مخالف آن بودند. همچنین، 1/11 درصد از پاسخگویان با عبارت «فرار از خانه، روشی است برای مستقل‌شدن»، کاملاً موافق و یا موافق بودند که نشان می‌دهد این افراد به فرار از خانه نگاه مثبت دارند.

همچنین، 5/16 درصد پاسخگویان با عبارت «مطمئنم در برابر وسوسه‌های جنسی می‌توانم مقاومت کنم و هیچگاه مرتکب چنین اعمالی نشوم»، کاملاً مخالف یا مخالف و بقیه، بی‌نظر یا به‌نوعی موافق آن بودند. همچنین، 9/29 درصد پاسخگویان با عبارت «جوانان حق دارند در برابر فشارهای جنسی دچار انحراف شوند»، کاملاً موافق و یا موافق و بقیه یا بی‌نظر و یا به‌نوعی، موافق آن بودند؛ به عبارت دیگر، 9/29 درصد پاسخگویان، به جوانانی که دچار انحراف جنسی می‌شوند، حق می‌دادند.

علاوه بر این، 4/12 درصد پاسخگویان با عبارت «مصرف مواد مخدر، راهی برای غلبه بر مشکلات روحی و روانی است»، کاملاً موافق یا موافق و بقیه، بی‌نظر یا به‌نوعی، مخالف آن بودند. همچنین، 19 درصد پاسخگویان با عبارت «برای غلبه بر بیماری‌های جسمی می‌توان از مواد مخدر به‌عنوان مسکن استفاده کرد»، کاملاً موافق و یا موافق و بقیه یا بی‌نظر و یا به‌نوعی، مخالف آن بودند. درحقیقت، 19 درصد افراد، استفاده از مواد مخدر را در شرایط بیماری جسمی مجاز می‌دانند.

پرسش دوم پژوهش: میزان نارضایتی جوانان از ارتباط با پدر و مادر چقدر است؟

جدول 2- نمرۀ میانگین و انحراف معیار میزان نارضایتی از پدر و مادر در بین پاسخگویان (395 نفر)

Table 2- The mean score and standard deviation of dissatisfaction with father-child and mother-child relationship among respondents (N=395)

براساس جدول شمارۀ 2، میانگین نمرۀ نارضایتی از پدر در بین پاسخگویان، 61/54؛ انحراف معیار، 32/25؛ کمترین نمره، 25 و بیشترین نمره، 147 است. براساس گزارش پژوهش حاضر، 61 درصد پاسخگویان، نمرۀ کمتر از میانگین در میزان نارضایتی از پدر و بقیه، نمرۀ بیشتر از میانگین کسب کردند.

همچنین براساس جدول شمارۀ 2، میانگین نمرۀ نارضایتی از مادر در بین پاسخگویان، 47؛ انحراف معیار، 08/22؛ کمترین نمره، 24 و بیشترین نمره، 167 است. براساس گزارش پژوهش حاضر، 5/62 درصد پاسخگویان، نمرۀ کمتر از میانگین در میزان نارضایتی از مادر و بقیه، نمرۀ بیشتر از میانگین کسب کردند.

برای شناخت بیشتر میزان نارضایتی فرزندان از پدر و مادر خود، نظرات پاسخگویان به چند عبارت گزارش می‌شود. 5/81 درصد پاسخگویان گزارش دادند برای آنها هرگز اتفاق نیفتاده است که از پدر خود متنفر باشند. برای 6/14 درصد از خیلی کم تا همیشه اتفاق افتاده است که از پدر خود متنفر باشند. برای 42 درصد پاسخگویان هرگز اتفاق نیفتاده است که پدرشان آنان را درک نکند؛ اما برای 9/53 درصد پاسخگویان از موارد خیلی کم تا همیشه اتفاق افتاده است که پدرشان آنان را درک نکند. علاوه بر این، برای 83 درصد پاسخگویان هرگز اتفاق نیفتاده است که پدرشان باعث شرم آنان باشد؛ ولی برای 7/12 درصد اتفاق افتاده است که پدرشان باعث شرم آنان باشد. 3/87 درصد پاسخگویان گزارش دادند که برای آنها هرگز اتفاق نیفتاده است که از مادر خود متنفر باشند. برای بقیه (به‌جز 8/2 درصد که به این عبارت پاسخ ندادند) از خیلی کم تا همیشه اتفاق افتاده است که از مادر خود متنفر باشند. برای 1/46 درصد پاسخگویان هرگز اتفاق نیفتاده است که مادرشان آنان را درک نکند؛ اما برای 9/49 درصد پاسخگویان از موارد خیلی کم تا همیشه اتفاق افتاده است که مادرشان آنان را درک نکند. علاوه بر این، برای 6/88 درصد پاسخگویان هرگز اتفاق نیفتاده است که مادرشان باعث شرم آنان باشد؛ ولی برای 6/9 درصد اتفاق افتاده است که مادرشان باعث شرم آنان باشد.

تحلیل داده‌ها

پرسش سوم پژوهش: آیا تفاوت آماری معنی‌داری بین میزان نارضایتی پسران و دختران از پدر و مادر وجود دارد؟

جدول 3- آزمون t: مقایسۀ میزان نارضایتی دختران و پسران از پدر و مادر

Table 3- T-test: Comparison of girls' and boys' dissatisfaction with father-child and mother-child relationship

براساس جدول شمارۀ 3، آزمون t (98/0 t= و 32/0=  p) نشان می‌دهد میانگین‌های نارضایتی پسران و دختران از پدر در بین دو گروه پسران (میانگین = 30/57 و انحراف معیار = 55/23) و دختران (میانگین = 01/54 و انحراف معیار = 45/25) تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. نمودار ستونی خطای ساده (Simple Error Bar) در نمودار شمارۀ 1 نیز میانگین نارضایتی دختران از پدر را 1/54 و میانگین نارضایتی پسران از پدر را 30/57 نشان می‌دهد.

شکل 2- نمودار ستونی خطای ساده از نمرۀ نارضایتی از پدر در بین دختران و پسران

Fig 2- Simple errorbar charts ofthe dissatisfaction with father-child relationship among the girls and boys

همچنین، براساس جدول شمارۀ 3، آزمون t (81/1t= و 07/0=  p) نشان می‌دهد میانگین نارضایتی از مادر در بین گروه پسران (میانگین = 97/51 و انحراف معیار = 23/25) و دختران (میانگین = 64/46 و انحراف معیار = 40/21)، تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. نمودار شمارۀ 2، که نمودار ستونی خطای ساده است، میانگین نارضایتی دختران از مادر را 64/46 و نارضایتی پسران از مادر را 97/51 نشان می‌دهد.

شکل 3- نمودار ستونی خطای ساده از نمرۀ نارضایتی از مادر در بین دختران و پسران

Fig 3- Simple error bar charts of the dissatisfaction with mother-child relationship among the girls and boys

پرسش چهارم پژوهش: آیا تفاوت معنی‌داری بین میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر در بین پسران و دختران وجود دارد؟

جدول 4- آزمون t: مقایسۀ میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر در بین دختران و پسران

Table 4- T-test: Comparison of the tendencies to run away from home, sexual deviation, and drug addiction among girls and boys

همانگونه که در جدول شمارۀ 4 مشخص است، براساس آزمون t (01/2 t= و 04/0=  p)، تفاوت معنی‌داری بین دختران و پسران در گرایش به فرار از خانه وجود دارد. با توجه به بیشتر بودن میزان نمرۀ میانگین در بین پسران (میانگین = 27/16 و انحراف معیار = 52/4)، نسبت به دختران (میانگین = 02/15 و انحراف معیار = 58/4)، پسران گرایش بیشتری به فرار از خانه دارند. براساس نمودار شمارۀ 3 نیز، که نمودار ستونی خطای ساده است، میانگین نمرۀ گرایش دختران به فرار از خانه، 2/15 و برای پسران، 27/16 است؛ بنابراین، پسران، گرایش بیشتری به فرار از خانه دارند.

شکل 4- نمودار ستونی خطای ساده از نمرۀ میزان گرایش دختران و پسران به فرار از خانه

Fig 4- Simple errorbar charts oftendency to sexual deviation among the girls and boys

همچنین براساس جدول شمارۀ 4، آزمون t (86/0 - t= و 38/0=  p) نشان می‌دهد میانگین‌های گرایش به انحراف جنسی در بین دو گروه پسران (میانگین = 53/18و انحراف معیار = 48/5) و دختران (میانگین = 25/15و انحراف معیار = 07/5) تفاوت معناداری با یکدیگر دارند و با توجه به بیشتر بودن نمرۀ میانگین در پسران، گرایش به انحراف جنسی در پسران بیشتر از دختران است. در این رابطه، براساس نمودار شمارۀ 3، که نمودار ستونی خطای ساده است، میانگین نمرۀ گرایش دختران به انحراف جنسی، 25/15 و برای پسران، 53/18 است؛ بنابراین، این نمودار نیز نشان می‌دهد پسران، گرایش بیشتری به انحراف جنسی دارند.

شکل 5- نمودار ستونی خطای ساده از نمره میزان گرایش دختران و پسران به اعتیاد به مواد مخدر

Fig 5- Simple error bar charts oftendency to drug addiction among the girls and boys

علاوه بر این، براساس جدول شمارۀ 4، آزمون t (77/4= t و 00/0= p) نشان می‌دهد میانگین‌های گرایش به اعتیاد به مواد مخدر در بین دو گروه پسران (میانگین = 38/14و انحراف معیار = 41/4) و دختران (میانگین = 58/11 و انحراف معیار = 27/4)، تفاوت معناداری با یکدیگر دارد و با توجه به بیشتر بودن نمرۀ میانگین در پسران، گرایش به اعتیاد به مواد مخدر در پسران بیشتر از دختران است. براساس نمودار شمارۀ 5 نیز میانگین نمرۀ گرایش به مواد مخدر برای دختران، 58/11 و برای پسران، 38/14 است. این نمودار نیز نشان می‌دهد پسران، گرایش بیشتری به مواد مخدر دارند.

شکل 6- نمودار ستونی خطای ساده از نمرۀ میزان گرایش دختران و پسران به مواد مخدر

Fig 5- Simple errorbar charts oftendency to drug addiction among the girls and boys

پرسش پنجم پژوهش: آیا رابطۀ معنی‌داری بین میزان نارضایتی از پدر و میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد؟

جدول شمارۀ 5 نشان می‌دهد بین میزان نارضایتی از پدر با میزان گرایش به فرار از خانه (38/0 r= و 00/0 = p)، گرایش به انحراف جنسی (25/0r= و 00/=  p) و گرایش به اعتیاد به مواد مخدر (22/0r= و 00/0=  p)، رابطۀ مثبت و معنی‌داری وجود دارد؛ به عبارت دیگر، هرچه میزان نارضایتی از پدر بیشتر باشد، میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر در بین فرزندان، بیشتر است.

جدول 5- نتایج آزمون همبستگی پیرسون برای نمایش‌دادن میزان رابطۀ میزان نارضایتی از پدر و مادر با میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر

Table 5- The results of Pearson correlation test to show the association between dissatisfaction with father-child and mother-child relationship and the tendencies to run away from home, sexual deviation, and drug addiction

پرسش ششم پژوهش: آیا رابطۀ معنی‌داری بین میزان نارضایتی از مادر و میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد؟

همچنین، جدول شمارۀ 5 نشان می‌دهد بین میزان نارضایتی از مادر با میزان گرایش به فرار از خانه (46/0 r= و 00/0=  p)، گرایش به انحراف جنسی (29/0r= و 00/0=  p) و گرایش به اعتیاد به مواد مخدر (29/0 r= و 00/0=  p)، رابطۀ مثبت و معنی‌داری وجود دارد؛ به عبارت دیگر، هرچه میزان نارضایتی از مادر، بیشتر باشد، میزان گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر در بین فرزندان، بیشتر است.

پرسش هفتم پژوهش: نارضایتی از پدر بیشتر قدرت پیش‌بینی‌کنندگی برای گرایش به فرار از خانه، انحراف جنسی و اعتیاد به مواد مخدر را در بین پاسخگویان دارد یا نارضایتی از مادر؟

جدول 6- مدل رگرسیونی گرایش به انحرافات اجتماعی بر اساس نارضایتی از پدر و مادر

Table 6- Regression model of the tendency to social deviations based on dissatisfaction with father-child and mother-child relationship