مطالعۀ تحولات نقشی و شادزیستی زنان روستایی

مقدمه و بیان مسأله

در طول تاریخ ایران، همواره زنان به‌منزلۀ نیمی از جامعۀ انسانی با بهره‌‌گیری از جایگاه‌های اجتماعی - اقتصادی متفاوت، ایفاگر نقش‌‌های متنوعی بوده‌‌اند و همچون مردان، در فعالیت‌‌های مختلف جامعه مشارکت فعالی داشته‌‌اند. آنان همپای مردان در جامعه فعالیت می‌کنند و مسئولیت‌های مهم و کارآمد را بر عهده می‌گیرند. زنان دیروز عهده‌‌دار امور خانه بودند و تنها دغدغۀ فرزندپروری داشتند؛ در حالی ‌‌که امروزه زنان علاوه بر مسئولیت‌های پیشین، باید در عرصه‌‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی نیز به‌منزلۀ افراد فعال، پرتوان و خلاقی حضور داشته باشند و برای حفظ نقش خود به‌منزلۀ فردی مستقل در جامعه بکوشند. این نقش هم بر رشد شخصیت فردی اثرگذار است و هم موجب تحکیم پایه‌های خانواده می‌‌شود‌‌ و به تربیت فرزندان سالم کمک می‌کند؛ زیرا زنان به‌دلیل جایگاه ویژۀ خود در خانواده و نقش مؤثر در تربیت فرزندان، درواقع، اولین و بهترین آموزگار تلقی می‌‌شوند. به همین منظور، رفتار، منش و گفتار آنها تأثیر بسزایی در ارتقای آموزش‌‌های ارائه‌‎شده به فرزندان دارد. زنان، همسران و مادران شاد، موجب استحکام کانون خانواده و تربیت فرزندانی با ویژگی‌‌هایی چون خودباوری، خوش‌‌بینی و ... می‌شوند.

زن امروزی گمشده‌‌هایی مانند آرامش، شادی، رضایت‌مندی و ... دارد. در روزگار نه‌چندان دور، زن روستایی با حضور خود در کانون خانواده، ارتباطات و تعامل رودررو و اعتماد متقابل به اعضای جامعۀ خود، پشتوانۀ غنی ارتباطی داشت که زندگی او را قرین رضایت‌‌خاطر می‌‌کرد. او با وجود تقسیم‌‌ کار سنتی موجود در روستا، نقش‌‌های خود را ایفا می‌کرد و تعارضی بین نقش‌‌هایش وجود نداشت. او با زندگی جمعی و تلاش برای تداوم روابط اجتماعی خویش با دیگران، نوعی شادی تحریف‌‌نشده داشت؛ در حالی‌‌ که روزگار کنونیِ زنان در جامعۀ جدید، هیچ شباهتی به شخصیت و هویت شاد زنان در گذشته ندارد. زن امروزی اگرچه پیشرفت جالب‌توجهی در زمینۀ حضور در عرصه‌‌های اجتماعی یافته است، از کیفیت روابط اجتماعی‌‌اش با دیگران کاسته شده است. تغییر ساختار خانواده از گسترده به هسته‌‌ای، جداشدن فعالیت‌‌های تولیدی از آن و تبدیل‌شدن خانواده به واحد مصرفی، کاهش بعد خانوار، از بین رفتن تقسیم کار سنتی، ظهور تجمل‌‌گرایی، افزایش سطح توقعات زنان و گسترش دامنۀ انتخاب‌‌های فردی، تعمیق فشار طبقاتی در جامعه، حمایت‌‌های پایین اجتماعی، غرق‌شدن در زندگی روزمره و هزاران عامل دیگر، علاوه بر آنکه سبب متنوع‌شدن نقش‌‌های زنان در اجتماع و خانواده و تعدد روابط اجتماعی و تعلقات گروهی آنها شده و آنان را از چارچوب خانواده به عرصۀ‌‌ فعالیت‌‌های اجتماعی و اقتصادی وارد کرده است، به‌طور چشمگیری از کیفیت روابط اجتماعی زنان کاسته است؛ به عبارت دیگر، تغییر نقش زنان به‎‌موازات مدرن‌شدن جامعه و تغییرات شگرف ایجادشده در حوزۀ خانواده، سبب ایجاد فشارهای هیجانی فراوانی ازجمله افسردگی، نداشتن اعتمادبه‌نفس، نارضایتی از زندگی، نداشتن احساس شادمانی و ... شده است که سلامت جسمانی و روانی زنان را تهدید می‌‌کند. طبق آمار، 121 میلیون نفر در جهان و 37 درصد در کشور ما، چنین اختلالاتی را در زندگی خود تجربه می‌‌کنند (زارع‌‌پور و همکاران، 1391: 65). میزان اختلالات روانی و عاطفی ازجمله افسردگی در زنان 29 درصد گزارش شده است (براتی‎‌سده، 1394: 132) که این امر نگران‌‌کننده بودن وضعیت زنان را نشان می‌دهد. طبق نتایج سازمان بهداشت جهانی، افسردگی رتبۀ پنجم صرف هزینه‌‌ها را به خود اختصاص داده است و پیش‌‌بینی می‌‌شود تا سال 2020 به رتبۀ دوم ارتقا یابد؛ زیرا این هزینه‌‌ها از یک میلیارد دلار در سال 1992 به دو میلیارد دلار در سال 2000 و دو و نیم میلیارد دلار در سال 2004 افزایش یافته است (زارع‌‌‌پور و همکاران، 1391: 65).

این آمار نشان می‌‌دهد زنان جامعه به‌لحاظ روحی و روانی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. فشارهای روانی و هیجانی علاوه بر ایجاد اختلالات روحی و جسمی، از میزان خلاقیت، تلاش برای دست‌یابی به هدف و ... می‌کاهد که لازمۀ رسیدن به جامعۀ توسعه‌‌یافته و پیشرفته است. در ذهن نا‌‌آرام و غمگین خلاقیتی وجود ندارد و موجب ایجاد رکود در جامعه خواهد شد. ازسوی دیگر، نداشتن روحیۀ جمع‌‌گرایی و کار گروهی در نتیجۀ غلبۀ فردگرایی که ویژگی جامعۀ مدرن است، به‌منزلۀ معضلی انسانی، بر زندگی فردی و گروهی زنان تأثیر گذاشته است؛ این در حالی است که بخش بزرگ بنیان‌‌های اجتماعی شادی و شادمانه زیستن، در فرهنگ و هویت غنی خودمان نهفته است که روزگار، بخشی از آن را کمرنگ کرده و بر بخشی از آن قلم فراموشی کشیده است. برخورداری از آداب و رسوم، سنن، باورها، فعالیت‌‌های جمعی، جشن‌‌ها و آیین‌‌های شادمانی و ... همه و همه به‌نوعی در بارورکردن روحیۀ جمعی و افزودن بر شادی اجتماعی آحاد جامعه تأثیر مثبت داشته است که دیگر نمی‌‌توان مظاهر آن را در زندگی یافت؛ اما امروزه در پرتو توسعۀ بومی و محلی می‌‌توان زن را با تمام قابلیت‌های انسانی‌اش ملاحظه کرد. زنان به‌منزلۀ موجودی اجتماعی، همۀ قابلیت‌های انسانی را دارند؛ حضور آرام‌بخش و تعیین‌کنندۀ زنان در خانواده، تنها یکی از ابعاد وجودی آنهاست که می‌تواند با سایر ابعاد وجودی آنها جمع شود و در این صورت، حضور مهربانانۀ آنان در عرصۀ خانواده و در عین حال، حضور عقلایی و مدبرانۀ زنان در حوزه‌‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه، غنای فکری و عاطفی جامعه را دوچندان خواهد کرد.

هدف از انجام این پژوهش، واکاوی تحولات نقشی سه نسل از زنان روستایی و درک مفهوم شادزیستی از دیدگاه آنان بوده و تلاش شده است آثار این تحولات در میزان شادزیستی زنان تجزیه و تحلیل شود.

چارچوب مفهومی و پیشینۀ پژوهش

الف) مفهوم نقش و مروری بر پژوهش‌‌های انجام‌شده در زمینۀ ایفای نقش زنان

پایگاه، به موقعیت اجتماعی و جایگاهی اطلاق می‌‌شود که فرد در گروه و یا در مرتبۀ اجتماعی یک گروه، در مقایسه با گروه‌‌های دیگر، به دست می‌آورد. پایگاه و موقعیت اجتماعی فرد، حقوق و مزایای شخص را تعیین می‌‌کند. نقش، به رفتاری اطلاق می‌‌شود که دیگران از فردی انتظار دارند که پایگاه معینی را به دست آورده است. نقش‌‌های مناسب به‌صورت بخشی از فرایند اجتماعی‌‎شدن به فرد آموخته می‌‌شود و سپس فرد، آنها را می‌‌پذیرد (کوئن، 1387: 83). این بدان معناست که مردم پایگاه ویژه‌‌ای را در جامعه اشغال کرده‌‌اند و باید نقش مناسب آن پایگاه را نیز بیاموزند و ایفا کنند؛ برای مثال، شخصی که به‎‌دلیل آموزشی که دیده است، پایگاه استاد دانشگاه را اشغال کرده است، نقش‌‌های معلم، پژوهشگر، شهروند و مالیات‌‌دهنده، پدر و مادر، صاحب‌‌خانه و ... را نیز ایفا می‌‌کند و از او انتظار می‌‌رود نقش مناسب با هر یک از این پایگاه‌ها را نیز بازی کند (عضدانلو، 1384: 647-646). نقش انتسابی از آغاز تولد به فرد محول می‌شود و به‌طور عمده بر زمینه‌‌های خانوادگی نوزاد استوار است. جنسیت، دین، نژاد، ثروت و معیارهای اجتماعی، همگی ازطریق والدین و خانواده به فرد منتقل می‌‌شوند. نقش اکتسابی به موقعیتی اطلاق می‌‌شود که براساس تلاش و کاری استوار است که فرد از خود بروز داده و یا استعدادها و مهارت‌‌هایی است که از خود نشان داده است (کوئن، 1387: 84). در خانواده‌‌های ایرانی دخترِ خانواده بودن، همسر و یا مادر بودن یکی از نقش‌‌های انتسابی زنان است. مهربان بودن، عاطفه داشتن، همیار و کمک‌‌حال خانواده بودن نیز بخشی از ویژگی‌‌های ذاتی زنان است که کانون خانواده را گرم می‌‌کند. ازسوی دیگر، تحصیلات زنان و افزایش دامنۀ اطلاعات و آگاهی‌‌های آنها، سبب شناخت زنان از جایگاه و موقعیت خود در خانواده و جامعه و موجب شده است آنان برحسب توانایی‌‌ها و استعدادهای خود نقش‌‌های مفیدی ایفا کنند. در جامعۀ روستایی، شایستگی‌‌ها و مهارت‌‌های فردی یک زن می‌‌تواند موجب شود او یک معلم، مسئول خانۀ بهداشت، روان‌شناس، مددکار و ... شود. در جامعۀ روستایی بخشی از نقش‌‌های محول به زنان و دختران عبارت‌اند از: خانه‌‌داری، رسیدگی به امور منزل و فرزندان، همکاری در کار کشاورزی، رسیدگی به دام‌‌ها و ... . گاه زنان روستایی تلاش می‌‌کنند از نقش‌‌های محول خارج شوند و طبق خواسته‌ها و علایق خود نقش‌‌های دیگری ایفا کنند؛ نمونۀ آن قالی‌‌بافی زنان در روستاهای مطالعه‌شده است که هم به‎‌نوعی مطابق با علایق زنان میانسال است و هم آنها را از امور روزمرۀ زندگی که گاه یکنواخت و خسته‌‌کننده‌اند، خارج می‌‌کند.

مروری بر مطالعات مختلف در این زمینه نشان می‌دهد زنان در مناطق روستایی، نقش‌‌های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... ایفا می‌کنند. بخشی از این تلاش‌‌ها به بهره‌‌گیری زنان از دانش و اطلاعات بومی و محلی^[1]، بهره‌‌گیری ازگیاهان دارویی برای درمان و مداوای بیماری‌‌ها و ... مربوط است که تبعات مثبتی ازجمله پردازش و فرآوری مواد غذایی، حفاظت از دانه و محصولات کشاورزی، حفظ محیط ‌‌زیست و ... دارد. بخش دیگر از تلاش آنها زمینه‌‌های پایداری زندگی خانوادگی را فراهم می‌‌کند که به‌صورت مشارکت در امور مختلف ازجمله فعالیت‌‌های اقتصادی و مالی متجلی می‌‌شود و همۀ این مهارت‌‌ها، به زنان در انجام امور مختلف تولیدی و زراعی کمک و در بسیاری موارد، زمینه‌‌های کارآفرینی زنان در مناطق روستایی را فراهم کرده است. زنان تالکا^[2] از گیاهان بومی، ادویه و ریشۀ گیاهان برای سلامت کودکان خود بهره می‌‌گیرند؛ این بهره‌‌گیری آنها را از مراجعه به مراکز درمانی بی‌‌نیاز می‌‌کند (Shastri et al., 2015). دانش بومی زنان ایالت دانتیوادا تالکا مواردی چون درمان بیماری‌‌های رایج کودکان مانند استفراغ، تب و بیماری‌‌های مرتبط با سلامتی مادران مانند افزایش میزان شیر‌‌، بدن‌‌درد، درد عضلانی و افسردگی را شامل می‌‌شود (Shastri et al., 2016). زنان کوچ‌‌نشین پشتوی، بیماری‌‌های دامی چون «ماستیتیس^[3]» (نوعی بیماری عفونی که ازطریق شیر و تولیدات لبنی سرایت می‌‌کند) را بهتر از مردان می‌‌شناسند؛ زیرا وقت بیشتری را با دام‌‌های بیمار می‌‌گذرانند و از نزدیک با علائم بیماری آشنایی دارند. همچنین زنان مراقبت از حیوانات تازه متولدشده، دوشیدن شیر و تکه‌‎تکه کردن گوشت را بهتر از مردان می‌‌دانند (Davis et al., 1995). زنان ایالت کادانا فعالیت‌‌هایی چون کاشت درخت، کاربرد کودهای مختلف و برداشت پایدار در زمینۀ حفظ و پایداری محیط ‌‌زیست را انجام می‌دهند (Oloko et al., 2017). اگرچه بیشتر زنان روستایی زیمباوه بی‌‌سواداند، دانش غنی دربارۀ کشاورزی، مراقبت‌‌های بهداشتی، مراقبت از کودکان و اقتصاد خانوار دارند که چنین دانشی زمینه‌‌های رسیدن به توسعۀ پایدار را فراهم می‌‌کند (Ugboma, 2014). استفاده از دانش بومی زنان سوازیلند برای راه‌‌اندازی کسب‌‎وکارهای کوچک و متوسط در زمینۀ صنایع دستی، سبب نتایج مطلوبی ازجمله تأمین معیشت خانوار شده است. با وجود اینکه درآمد حاصل از این امور محدود است، تداوم آن، نقش مهمی در اقتصاد خانواده‌‌های فقیر دارد (Ndlangamandla, 2014). زنان شمال‌شرقی هند، فناوری سنتی تبدیل سویا به مواد غذایی تخمیرشده و غنی با هضم آسان را به‌طور انحصاری انجام می‌دهند (Tamang et al., 2009). در آفریقا روش‌‌هایی چون خشک‌کردن، تخمیر، جوانه‌زدن، خیساندن دانه و ... سبب بهره‌‌برداری از محصول و حفظ آن برای نسل‌‌های بعدی می‌‌شود. این روش‌‌های ساده و کم‌‌هزینه‌‌ سبب عرضۀ مواد غذایی در تمام طول سال شده و نوعی امنیت غذایی را ایجاد کرده است (Okoye & Oni, 2017). زنان زیمباوه از تعداد جالب‌توجهی دانه و محصولات بومی به‌منزلۀ مواد غذایی خود استفاده می‌‌کنند. آنها با روش‌‌های سنتی این محصولات را حفظ و با ذخیره‌‌سازی محصولات و دانه‌‌ها، علاوه بر بهره‌‌گیری از آنها، زمینه‌‌های حفظ، تکثیر و نگهداری از آنها را نیز فراهم می‌‌‌کنند (Matsa & Mukoni, 2013). زنان در روستاهای سودان، مسئول پردازش و ذخیرۀ مواد غذایی، جمع‌‌آوری آب و هیزم و تولید درآمد برای امرارمعاش خانوادۀ خود هستند. تهیۀ غذاهای بومی به‌منزلۀ غذای سالم و ارزان در تمام طول سال از ابتکارات زنان است (Ibnouf, 2012). زنان نیجریه از روش‌‌های مختلفی چون خشک‌‌کردن، ترک‌‌دادن دانه‌ها، سرخ‌کردن دانه‌‌ها، منجمدکردن دانه‌‌ها، جوشان دندانه‌‌های خردشده، جامدسازی و بسته‌‌بندی به بهره‌‌وری محصولات کشاورزی کمک می‌‌کنند (Adesiji et al., 2015). دانش زنان الحاج‌‌آباد در بهره‌‌وری مواد غذایی علاوه بر افزایش امنیت غذایی، خانوار را قادر می‌‌‌کند تا از بحران‌‌های اقتصادی، کمبود تجهیزات، وجودنداشتن مواد خام و ... بگذرند و با ایجاد برنامه‌‌های آگاهانه و بهره‌‌گیری از مواد محلی، امنیت غذایی را ایجاد کنند (Virginia et al., 2016).

نتایج پژوهش‌‌های مختلف در زمینۀ حضور زنان کشورمان در عرصه‌‌های مختلف زندگی، نشان‌دهندۀ نقش و جایگاه برجستۀ آنان در پیشبرد اهداف توسعه در ابعاد مختلف آن است. گاه این حضور با الفاظی مانند مشارکت، ایفای نقش و ... همراه است. در برخی از آنها نیز موانع فرهنگی (ساختار حاکم، آداب و رسوم سنتی، رواج دیدگاه‌‌های مردسالارانه و ...) و همچنین موانع اقتصادی به‌منزلۀ مهم‌ترین موانع جدی بر سر راه ایفای نقش‌‌های اقتصادی و اجتماعی زنان معرفی شده‌‌اند.

زنان بیشترین فعالیت خود را در حوزه‌‌های کشاورزی، دامداری، صنایع دستی و خدمات انجام می‌‌دهند (آل‌‌آقا، 1384)؛ در عین حال عواملی مانند تأثیرپذیری از جامعۀ شهری، تمایل به شهری‌‎بودن، نگرش منفی والدین به روستانشینی فرزندان خود، انجام فعالیت‌‌های روستایی به‌وسیلۀ آنها و ... سبب کاهش فعالیت‌‌های کشاورزی به‌وسیلۀ زنان شده است (فیروزآبادی و فرضی‌‌زاده، 1388). همچنین ورود فناوری در زمینۀ تولید از نقش‌‌های زنان کاسته و آنان را به حاشیۀ فعالیت‌‌های تولیدی رانده و دسترسی آنان به منابع مالی قدرت را تا حد جالب‌توجهی کم کرده است (علیرضانژاد، 1391؛ نامدار، 1389). مشارکت اجتماعی زنان در مناطق روستایی به‌طور عمده به‌صورت مشارکت‌‌های سنتی و مذهبی، مشارکت در مراسم مولودی، هیئت‌‌های مذهبی و خانۀ بهداشت بوده است که نوعی مشارکت منفعلانه محسوب می‌‌شود. همچنین مشارکت (محلی و خیریه‌‌ای) در افزایش رفاه اجتماعی خانواده نقش مهمی ایفا می‌‌کند و سبب ارتقای کیفیت زندگی زنان می‌شود (وثوقی و یوسفی‌آقابین، 1384؛ غفاری و همکاران، 1391؛ علیزاده و همکاران، 1393). زنان نسبت به مردان سهم کمی در فعالیت‌‌های اقتصادی دارند (جوان و همکاران، 1387؛ هادیان و سحرخیز، 1385). کسب درآمد، دست‌یابی به موقعیت شغلی و گاه خوداتکایی عامل مهمی در افزایش میزان مشارکت اقتصادی زنان روستایی و ایفای نقش اقتصادی در زندگی فردی و جمعی آنان به شمار می‌‌رود (غفاری و ترکی‌هرچگانی، 1390؛ نوری‌زمان‌‌آبادی و علی‌‌محمدی، 1388؛ مشیری و همکاران، 1388). در بیشتر مواقع کار زنان در بخش کشاورزی و دامداری، از نوع پنهان است و دستمزدی برای آن در نظر گرفته نمی‌‌شود و در اشتغال آنان نوعی بی‌‌ثباتی همراه با درآمد کم ملاحظه می‌‌شود (میرلطفی و همکاران، 1392؛ جوان و همکاران، 1387؛ نعیمی و همکاران، 1394). زنان در زمینۀ مشارکت فرهنگی، آموزش و مطالعه در اوقات فراغت، نقشی ندارند و دو سوم اوقات بیداری آنها صرف فعالیت‌‌های تولیدی می‌‌شود که این امر نشان‌دهندۀ غلبۀ باورهای حاکم بر جامعه است که به زنان اجازه نمی‌‌دهد اوقاتشان را طبق خواسته‌‌های خود بگذرانند (صالحین، 1382). همچنین مردسالاری در جامعه از میزان مشارکت فرهنگی زنان کاسته است (عامری و همکاران، 1393؛ عنبری و حسنوند، 1389). مشارکت سیاسی زنان از متغیرهایی چون سرمایۀ اجتماعی، موقعیت طبقاتی، وسایل ارتباط‌‌جمعی، تجربۀ مشارکت سیاسی و اثربخشی سیاسی تأثیر می‌گیرد (دارابی، 1394) و جامعۀ مردسالار و باورهای سنتی حاکم بر آن تا حد زیادی از مشارکت سیاسی زنان (حق‌‌رأی و نمایندگی در نهادهای پارلمانی) می‌‌کاهد (محمدی‌‌اصل، 1383).

طبق پژوهش‌‌های داخلی و خارجی، زنان در مناطق روستایی درصدد ایفای نقش‌‌های متعددی هستند. بخشی از این فعالیت‌‌ها، نتیجۀ تلاش خودجوش زنان در عرصۀ‌‌ فعالیت‌‌های تولیدی، کشاورزی، دامی و ... است که با توانمندی‌‌های متعدد آنها همراه است و از آنان کارآفرینان قدرتمندی می‌‌سازد که قادرند بر زندگی خانوادگی و اجتماعی خود و دیگر اعضای خانواده تأثیر بگذارند. داشتن چنین توانایی‌‌هایی که گاه با خودکفایی اقتصادی همراه است، زنان را از پشتوانۀ روحی - مالی شگرفی غنی می‌‎کند که سبب بهبود وضعیت زندگی، احساس آرامش و امنیت، رضایت از زندگی و درنهایت، شادی آنها می‌شود.

ب) مفهوم شادزیستی و مروری بر پژوهش‌‌های انجام‌شده در زمینۀ شادی

یکی از ابعاد مهم شخصیت آدمی، بعد روانی اوست که خاستگاه هیجا‌‌ن‌‌های انسان است. هیجان از تعامل بین عوامل ذهنی، محیطی و فرایندهای عصبی هر فرد پدید می‌‌آید و سبب پیدایش تجارب عاطفی و پاسخ‌‌های فوری از قبیل افزایش ضربان قلب، رفتارهای شادمانه و ... می‌‌شود. شادی، جنبۀ هیجانی شادکامی (آرگایل، 1383: 45) و نبرد نگرانی و اندوه در قلب و ذهن آدمی است (آیزنک، 1375: 42 و 179). تجربۀ خوشایند با تجربۀ ناخوشایند همراه است؛ به عبارت دیگر، هرچه فرد زمان بیشتری را صرف هیجان‌‌های خوشایند کند، به همان نسبت زمان کمتری برای تجربۀ هیجان‌‌های منفی باقی می‌‌ماند. از سوی دیگر، باید در نظر داشت که هیجانات مثبت و منفی حالات دوقطبی نیستند که نبودن یکی، وجود دیگری را تضمین کند؛ یعنی احساس رضایت‌مندی مثبت با نداشتن هیجانات منفی پدید نمی‌‌آید و حضورنداشتن هیجانات منفی، لزوماً حضور هیجانات مثبت را به‌همراه ندارد؛ بلکه داشتن هیجانات مثبت، به شرایط و امکانات دیگری نیازمند است. وقتی نیازهای آدمی ارضا می‌‌شود و به امر محبوبش دست می‌‌یابد، احساس هیجانی در او پدید می‌‌آید که از آن به شادابی و شادزیستی تعبیر می‌‌شود؛ ازاین‌‌رو، شادی امری غریزی و طبیعی و از هیجان‌‌های مفید در مقابل هیجانات زیانبار همچون اندوه، غصه، خودخوری، قهر، خشم، پرخاش و ناکامی است.

آرگایل شادکامی یا همان احساس خوشبختی را چنین تعریف می‌‌کند: «تجربه‎‌کردن سرور (شادی) یکی از رایج‌‌ترین روش‌‌هایی است که افراد بدان وسیله شادکامی را تعریف می‌‌کنند. شادی یا سرور، یکی از سه جزء اصلی شادکامی است و دو جزء دیگر عبارت‌اند از: رضایت از زندگی و فقدان عاطفۀ منفی. سرور، جنبۀ هیجانی شادی است و رضایت جنبۀ شناختی آن» (آرگایل، 1383: 45)؛ به عبارت دیگر، شادمانی به درجه یا میزانی اطلاق می‌‌شود که شخص دربارۀ مطلوبیت کل زندگی خود قضاوت می‌‌کند و شادمانی به این معناست که فرد به چه میزان زندگی خود را دوست دارد (عابدی، 1383: 10) و از زندگی خود احساس رضایت می‌‌کند. رونالد اینگلهارت ضریب رابطۀ میان احساس شادکامی و احساس رضایت از زندگی را در جوامع مختلف 5/0 تا 7/0 برآورد کرده است. این رابطه و همبستگی نشان می‌دهد این مؤلفه‌‌ می‌‌تواند با شادمانی مترادف باشد. رضایت از سبک و شیوۀ زندگی، وضعیت اقتصادی و اجرای عدالت در افزایش میزان شادزیستی افراد جامعه مؤثر است (عنبری، 1397: 219)؛ زیرا هدف در زندگی، کسب لحظات لذت‌‌بخش است. در صورتی که رضایت از شرایط جامعه وجود داشته باشد، فرد احساس لذت و خوشبختی بیشتری خواهد کرد؛ این لذت تنها شامل لذت جسمانی نیست؛ بلکه منظور لذت عاطفی و شناختی است که موجب می‌‌شود فرد از تعاملات اجتماعی خود احساس رضایت بیشتری را کسب کند. در این حالت، تمام تلاش فرد، کسب لذت در زندگی و دوری از رنج و دردهای جسمی و روحی است. چنین فردی خود را از اضطراب‌‌ها و آشوب‌‌ها رها می‌کند و به خوشبختی دست خواهد یافت.

احساس خوشبختی زمانی حاصل می‌‌شود که فرد از تهدیدها رهایی یابد و بتواند از فرصت‌‌های موجود در زندگی بهره گیرد. در این صورت، زنان به‌منزلۀ نیمی از افراد جامعه قادرند ایده‌‌ها، خواسته‌‌ها و تمایلات خود را آزادانه مطرح کنند و قابلیت‌‌های خود را به فعلیت رسانند. در غیر این ‌‌صورت، نبود فرصت‌‌های بهینه برای شکوفایی زنان، آنان را دچار محرومیت می‌‌کند که نارضایتی از زندگی را به‌همراه دارد. هرچه میزان نارضایتی زنان از امکانات، فرصت‌‌ها و ... افزایش یابد، از میزان شادزیستی آنها کاسته می‌‌شود.

در پژوهش‌‌های متعدد نیز اثرات عوامل مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، روان‌شناختی و ... بر شادی بررسی و سنجیده شده است. به باور گویلن رویوو ولازکو[4] (2005:36) افزایش امکانات رفاهی، مشارکت در جمع، عضوشدن در گروه‌‌ها، سلامت روحی و کیفیت رضایت از زندگی در گرو ارتقای نشاط اجتماعی افراد روستایی بوده است. افراد شاداحساس امنیت بیشتری دارند و به کسانی که با آنها زندگی می‌‌کنند، بیشتر اظهار رضایت می‌‌کنند. کووما هونکاننو همکاران[5] (2004) به این نتیجه رسیده‌‌اند که رابطه با دوستان و ایجاد فضای توأم با محبت، تجارب موفق و محیط کار و فضای فیزیکی مناسب، می‌‌تواند در رشد عواطف و به‌ویژه شادی مهم باشد. اردن و بردبورن[6] (1969) به این نتیجه دست یافتند که میزان درآمد، مشارکت اجتماعی و کسب تجارب جدید با شادی رابطۀ مستقیم دارند. گار (2003) اشاره می‌‌کند هرچه محیط زندگی لذت‌‌بخش‌‌تر باشد، محیط زندگی نیز به‌طور چشمگیری با شادکامی و رضایت از زندگی بیشتر همراه است. این محیط می‌‌تواند هم کشور، شهر و محله و هم محیط خانه و امکان دسترسی به اسباب شادی (به عنوان نمونه موسیقی) را در بر‌‌ گیرد (Gurr, 2003).

در برخی از پژوهش‌‌های داخلی نیز عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر نشاط و شادی بررسی شده‌اند. به‌گونه‌‌ای‌‌ که می‌‌توان به رابطۀ بین نشاط و اعتماد اجتماعی (نصرتی‌‌نژاد و همکاران، 1394؛ رضادوست و همکاران، 1393)، رضایت از زندگی (خادمیان و فرجی، 1391؛ عنبری و حقی، 1393)، احساس امنیت اجتماعی (وحیدا و همکاران، 1394؛ حسینی‌نثار و شب‌‌افروزان، 1394)، دینداری (هزارجریبی و مرادی، 1393؛ براتلو و همکاران، 1393؛ آقابابایی، 1394)، مقبولیت اجتماعی (عنبری و حقی، 1393؛ ربانی و همکاران، 1390)، کیفیت زندگی (وحیدا و همکاران، 1393؛ عنبری و حقی، 1393)، از بین بردن طرد اجتماعی (اعظم‌‎آزاده و تافته، 1394)^[7]، همبستگی و انسجام اجتماعی (حسینی‌نثار و شب‌‌افروزان، 1394؛ نصرتی‌‌نژاد و همکاران، 1394) و سبک زندگی (جانجانی و همکاران 1393) پی برد.

با مروری بر مفهوم و پیشینۀ تجربی پژوهش مشخص می‌‌شود زنان در زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی خود نقش‌‌های گوناگونی ایفا می‌کنند. این تنوع نقشی از دیرباز با زنان همراه بوده و در دوره‌‌های کنونی نیز شاهد آن هستیم. نکتۀ جالب‌توجه تغییرات و تحولات نقشی حاصل‌شده است. ظهور فناوری‌‌‌های جدید، وسایل ارتباط جمعی، فضای مجازی و ... بخشی از نقش‌‌ها را از زنان گرفته و با واگذاری آن به سایر نهادها، نقش‌‌های جدیدی را که مطابق با عصر حاضر است، به آنها تحمیل کرده است. نتیجۀ چنین شرایطی، علاوه بر تضاد و تعارض نقشی حاصل‌شده، انبوهی از مسائل و مشکلات روحی و روانی است. ایفای نقش‌‌های همسو و مقارن، زمینه‌‌های ایجاد رضایت‌مندی و آرامش روانی آنان را فراهم می‌‌‌کرد؛ در حالی ‌‌که امروزه، گسترش دامنۀ انتخاب‌‌های فردی، مدرن شدن زندگی و ... از میزان رضایت‌مندی آنها کاسته و بر احساس امنیت، آزادی و لذت از زندگی و درنتیجه، شادزیستی آنها تأثیر گذاشته است.

روش پژوهش

به‎‌دلیل بدیع و نوآورانه بودن موضوع، پژوهش حاضر به روش کیفی و با استفاده از روش نظریۀ بنیانی انجام شده است. روش نظریۀ بنیانی در مواردی به کار می‌‌رود که با پروژه‌‌های کوچک‌‎مقیاس سروکار داریم و با توجه به موقعیت خاص و ویژۀ زنان در این پژوهش و برای بررسی تعامل‌‌های انسانی‌‌ آنها از این رویکرد بهره گرفته شده است. در روش نظریه‌‌ای نتایج به‌طور مستقیم از داده‌‌ها استخراج می‌‌شوند و گردآوری داده‌‌ها، تحلیل، و نظریۀ نهایی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. بر این اساس، تولید داده‌‌ها در میدان پژوهش و با استفاده از فنون مطالعۀ اکتشافی، مصاحبه‌‌، بحث‌‌های گروهی، مشاهدۀ مشارکتی و مستقیم^[8]، یادداشت‌‌برداری^[9] و ... حاصل می‌‌شود. در این بستر روشی، تحلیل داده‌‌ها جریانی دوری است که به‌طور همزمان در میدان تولید داده‌ها انجام می‌شود و یا بلافاصله پس از خروج از میدان شکل می‌‌گیرد. در این روش، داده‌‌های به‌دست‌آمده در میدان، در گذر از 3 مرحلۀ تحلیلی شامل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی یا هسته‌‌ای به اطلاعات معناداری تبدیل می‌‌شوند. به عبارت دیگر، در کدگذاری باز، مفاهیم و مقولات از داده‌‌های خام میدانی استخراج می‌‌شوند. این یافته‌‌ها در مرحلۀ کدگذاری محوری طی کشف ارتباطات منطقی میان آنها به الگو‌‌های پارادایمی تبدیل می‌‌شوند که هر یک معرف اشکالی از روابط میان مقولات با محوریت پدیدۀ اصلی‌اند. یافتن ارتباط میان مقولات و پدیده‌‌ها تا مرحلۀ نهایی که همان کدگذاری هسته‌‌ای یا انتخابی است، ادامه می‌‌یابد.

همان گونه که بیان شد، داده‌‌های پژوهش با بهره‌‌گیری از فنونی چون مطالعۀ اکتشافی، مصاحبه‌‌های نیمه‌‌سازمان‌‌یافته، بحث‌‌های گروهی متمرکز، مشاهدۀ مشارکتی و مشاهدۀ مستقیم در طی پنج ماه زندگی مستمر با زنان روستایی در دهستان جوشق میسر شده است. طول مصاحبه‌‌ها از نیم ساعت تا سه ساعت و نیم متغیر بوده و با حضور پژوهشگر در خانه‌‌های روستاییان، مسجدها، حسینیه‌ها و ... انجام شده است. بدین ‌‌منظور پژوهشگران برای جلب مشارکت زنان روستایی، ضمن حضور در مراسم، تجمع‌‌ها و گردهمایی‌‌ها، سعی در اعتمادسازی متقابل با آنان داشتند. پس از چندین جلسه آشنایی و معاشرت، از آنها درخواست می‌‌‌کردند تا با تعیین زمانی برای مصاحبه، به پژوهشگران در رسیدن به اهداف خود یاری کنند.

برای دریافت اطلاعات از زنان، ابتدا از روش نمونه‌‌گیری دردسترس استفاده شد. بدین‌‌ منظور از افراد دردسترس یا داوطلب خواسته شد در پژوهش مشارکت کنند. روش گلوله‌‌برفی در مرحلۀ بعدی راهگشا بود. بدین ‌‌ترتیب که از زنان خواسته می‌‌شد تا افراد دیگری با ویژگی‌های خاص را معرفی کنند؛ برای مثال، در جریان پژوهش، از زنان و دختران جوان روستایی داوطلب، درخواست می‌‌شد تا زنان مسن و میانسال باتجربه را معرفی کنند. طی هماهنگی دختران جوان با این گروه، پژوهشگر در منزل آنها حاضر می‌‌شد و با هم گفتگو می‌‌‌کردند. در مجموع، یافته‌‌های این پژوهش، حاصل 31 مصاحبه با 37 زن روستایی است.

جدول 1- برخی ازمفاهیمومقوله‌‌هایمرحلۀکدگذاریبازومحوریمصاحبهبازنان

Table 1- Some concepts and categories of the open and centralized coding stage of interviews with women

کیفیت و ارزیابی داده‌‌ها

پایایی به معنای آرمانی آن - یک روش خاص تا چه حد می‌‌تواند به‌طور پیوسته سبب رسیدن به نتایج یکسان شود - در پژوهش‌‌های کیفی پذیرفته‌شده نیست؛ زیرا پدیده‌‌های اجتماعی، امور ثابتی نیستند که در طول زمان بدون تغییر باقی بمانند؛ ولی پایایی را می‌‌توان براساس رویۀ پژوهش کسب کرد. در پژوهش‌‌های این‌چنینی، کیفیت ضبط و مستندسازی داده‌‌ها، محور اصلی ارزیابی داده‌‌ها و نتیجه‌‌ای است که از آنها گرفته می‌‌شود. براساس یادداشت‌‌های میدانی، استاندارد کردن و یکپارچه کردن آنها، پایایی داده‌‌ها را افزایش می‌‌دهد. استفاده از علائم قراردادی برای یادداشت‌‌برداری مانند نقل‌‌قول، پرانتز، خط ممتد و ... امکان مقایسۀ دیدگاه‌‌هایی را افزایش می‌‌دهد که داده‌‌هایی را به‎همراه می‌‌آورند. یکی از نگارندگان، با ضبط و یادداشت‌کردن داده‌‌ها، آنها را در اختیار نگارندۀ دیگر قرار می‌‌داد و با کمک یکدیگر و تبادل‌‌ نظر دربارۀ شیوۀ اجرای تفسیر و روش کدگذاری به افزایش پایایی کمک کرد. همچنین بهره‌‌گیری از نظرهای استادان روش پژوهش در این زمینه راهگشا بود. آنها با مطالعۀ یادداشت‌‌ها، مفهوم‌‌‌سازی و کدگذاری‌‌ها، نظرهای خود را اعمال و به بهبود روند تحلیل و تفسیر کمک شایانی کردند.

در بحث ارزیابی پژوهش کیفی به اعتبار بیش از پایایی توجه می‌‌شود. در اعتبار این سؤال مطرح می‌‌شود که برساخته‌‌های خاص پژوهشگر تا چه حد به‎‌لحاظ تجربی بر پایۀ برساخته‌‌های اعضای جامعه یا گروه مطالعه‌شده مبتنی است (فلیک، 1387: 414). یک روش برای تعیین اعتبار مصاحبه‌‌ها این بود که نگارندگان درجه‌‌ای از صحت و اطمینان را کسب کردند که در طول مصاحبه به‌دنبال آن بودند. به مشارکت‌‌کنندگان اجازه داده می‌‌شد تا بدون مداخله، روایت آزادانه‌شان از موضوع در حال بررسی را بیان کنند. همچنین پژوهشگران در دومین دیدار پس از مصاحبه و پیاده‌‌‌کردن متن آن، اظهارات مشارکت‌‌کنندگان را در قالب روابط پیچیده (مبتنی بر اهداف پژوهش) ترسیم و در اختیار مشارکت‌‌کنندگان قرار می‌‌دادند. موافقت آنها با اظهارات خود، ارزیابی اعتبار به روش ارتباطی بود.

یافته‌‌های پژوهش

در این قسمت از پژوهش، ابتدا درک بومی زنان از مفهوم شادی تشریح و سپس ضمن بیان تحولات ایجادشده در نقش‌‌های زنان، پدیدۀ کاهش شادی زنان بررسی می‌شود.

الف) مفهوم شادزیستی از منظر زنان روستایی

شادی یکی از مهم‌ترین متغیرهای اجتماعی و فرهنگی است که سلامت جسمانی و روانی اعضای جامعه را تضمین می‌کند. در این بین زنان با ایفای نقش‌‌های متعدد خود در محیط خانه و اجتماع بیش‌ازپیش به این عنصر مهم اجتماعی نیازمندند.

درک بومی زنان از مفهوم شادی چندین مؤلفه دارد:

بخشی از مفهوم شادی با دورهمی‌‌های زنانه عجین شده است. حضور در کنار یکدیگر، بحث و گفتگو، آگاهی از اخبار و اطلاعات موجود در روستا، درددل و ... سبب شکل‌‌گیری این قبیل دورهمی‌‌هاست. بیشتر زنان روستایی شادی را این‌‌گونه تعریف کرده‌اند. به گفتۀ یکی از مشارکت‌‌کنندگان:

«شادی در روستای ما، دور هم بودن است. همین که دور هم می‌‌رن و همدیگه رو می‌‌بینن یه روحیۀ شاد برای اونهاست وگرنه توی روستای ما فعالیت خاصی نیست که باعث شادی اونها بشه و اونها رو سرگرم کنه (فعالیت خاصی برای شادکردن اونها نیست)» (25‌ساله، مطلقه).

قسمت زیادی از این دورهمی‌‌ها، فصلی است؛ به این معنا که در فصل بهار و تابستان با گرم‌شدن هوا، زنان در کوچه‌‌ها می‌نشینند و بحث و گفتگو می‌‌‌کنند. این نوع دورهمی‌‌ها، خاص زنان میانسال و سالمند است. این کوچه‌‌نشینی برای آنها بسیار خوشایند است؛ ولی متأسفانه جنبۀ منفی آن مقطعی‎‌بودن آن است. برخلاف زنان سالمند و میانسال روستایی که حضورشان در جمع، تجمع در کوچه است. بیشتر زنان حاضر در پژوهش، فصلی‌بودن دورهمی‌‌های زنانه را یادآور شدند که به برخی از گفته‌‌های آنها اشاره می‌‌شود

 «سطح شادی مردم روستا توی ایام بهار و تابستون خیلی بیشتره تا این موقع (اشاره به پاییز و زمستون) که همه توی خونه‌‌ها هستن. پاییز و زمستون دیگه خبری توی روستا نیست. همه جا سوت و کوره» (25‌ساله، مطلقه).

 «توی فصل تابستون که هوا گرم می‌‌شه عصرها کوچه پر از خانم‌‌ها و بچه‌‌ها می‌شه که می‌شینن در خونه و با همسایه‌‌ها و فامیل‌‌هاشون با هم حرف می‌‌زنن. این براشون خوشاینده هم احساس خوبی بهشون می‌‌ده» (19‌ساله، متأهل).

 دختران جوان به حضور در کوچه‌‌ها و معابر روستا تمایلی ندارند. آنها ترجیح می‌‌دهند در منزل دوستان یکدیگر را ملاقات کنند و یا میزبان دوستان خود باشند و یا اینکه در مکانی خارج از روستا دور هم جمع شوند؛ بنابراین، بخشی از تجربۀ شادی این زنان، به حضور در جمع دوستان، آشنایان و اقوام مربوط است؛ به‌ویژه اگر این افراد با یکدیگر هم‌سن و سال باشند. درک متقابل یکی از مزایای هم‌سن و سال بودن زنان است. بیش از نیمی از دختران جوان، دورهمی‌‌های دوستانه را جنبه‌‌ای از شادزیستی دانسته‌‌اند. اشارۀ یکی از مشارکت‌‌کنندگان گویای این مسئله است:

 «ما اکثراً تابستون با دوستام می‌‌ریم بیرون، توی بهار همدیگه رو نمی‌‌بینیم. چون همه گل‌‎محمدی دارن و می‌رن گل‌‌چینی؛ ولی توی تابستون اکثراً روزهای جمعه می‌‌ریم دشت. ما دو سال پیش با دوستام رفتیم غار نخجیر، یه روز دیگه با هم رفتیم نیاسر، باغ فین کاشان رفتیم، توی همین محوطه خودمون هم با هم می‌ریم بیرون. می‌‎ریم امامزاده. الان خیلی زیاد بچه‌‌ها توی کانون دور هم جمع می‌‌شن، هم‌سن و سالای خودمون هستند. تا روزی که کلاس بود می‌‌رفتیم کلاس (کلاس خیاطی، گلدوزی، کامپیوتر و ...)؛ ولی الان که کلاس نیست یه وقت‌‌هایی دور هم جمع می‌‌شیم و با هم حرف می‌‌زنیم. وقتی دور هم جمع می‌‌شیم خیلی آدم شاده نسبت به وقتی که تنها هستیم» (19‌ساله، مجرد).

حضور در مراسم مذهبی مساجد و حسینیه‌‌های روستاها و همچنین حضور در مکان‌‌های مذهبی ازجمله مشهد اردهال، بخشی از تجربۀ شادی زنان را تشکیل می‌‌دهد. ادارۀ مراسم، تهیۀ مقدمات مراسم، نظافت مسجد و حسینیه و ... بر عهدۀ زنان است که با مشارکت یکدیگر این امور را انجام می‌‌دهند. اکثریت قریب‎‌به‌اتفاق زنان نمونه در این مراسم حضور دارند. اشارات برخی از آنها به مراسم مذهبی مسجد گویای این ادعاست:

«هفته‌‌ای سه شب توی مسجد خاوه دعا و روضه است. بعضی شب‌‌ها هم بانی داره. شب‌‌های قتل و شب‌‌های جشن بانی داره» (63‌‎ساله، متأهل).

«شب‌‌های جمعه، سه‌‌شنبه و چهارشنبه توی مسجد جلسه هست» (19‎‌ساله).

 «جلسه‌‌های روضه توی روستای ما (بهار) بعضی‌‌هاشون هفتگی و بعضی‌‌هاشون ماهانه برگزار می‌‌شن. توی محرم و صفر روزانه مراسم هست. خانم‌‌ها با این مراسم سرگرم‌‌اند» (25‌ساله، متأهل).

 «اگه مسجد یه مشکلی داشته باشه بیشتر خانم‌‌ها خودشون تصمیم می‌‌گیرن. مثلاً مسجد ما جاکفشی نداشت. خودشون مشکل داشتن (کفش‌‌ها نامرتب بود)، یا اینکه کابینت نداشت، خودشون تصمیم گرفتن با هم حلش کنن، پول جمع کردن رفتن از شهر خریدن» (27‌ساله، متأهل).

رضایت از زندگی جنبۀ دیگری از شادی است؛ ولی باید به این مسئله اشاره کرد که گاه زنان خود را وقف زندگی می‌‌‌کنند و حاضر نیستند زندگی خود را اگرچه ناخوشایند باشد، رها کنند. فرهنگ ماندن در زندگی و تحمل سختی‌‌ها و مشقت‌‌ها (به باور یکی از زنان، زنده‌‌مانی نه زندگانی) بین آنها وجود دارد و خود را تسلیم قضا و قدر می‌‌دانند. بیشتر زنان میانسال و سالمند با وجود سختی‌‌های زندگی، از رضایت از زندگی می‌‌گویند. به گفتۀ یکی از آنها:

«شادی یعنی رضایت داشتن. رضایت از خودت، از لحظه‌‌هات. چون وقتی خودت شاد باشی بقیه رو هم شاد می‌‌کنی» (37‌ساله، متأهل).

همچنین در زمینۀ تحمل سختی‌‌های زندگی، یکی از زنان معتقد است:

«اکثراً خانم‌‌ها از زندگی‌شون راضی‌‌اند. اکثراً عنوان می‌‌کنند که راضی‌‌اند؛ ولی از اونهایی که از توی خونه‌‌هاشون اطلاع دارم نارضایتی وجود داره؛ ولی همه‌‌اش تحمله. یعنی خودشون رو به زندگی سپردن. این به نوعی، فرهنگ روستاست. به‌خاطر اینکه از قدیم بوده، پایبندی به زندگی همیشه بوده، هنوز این تفکر جا نیفتاده که زن هم به‎‌عنوان یه انسان حق زندگی داره. مثلاً حالا وقتی یه مورد طلاق پیش میاد می‌‌گن چرا طلاق گرفته، برای خود من هم اتفاق افتاده، همه می‌‌گن باید می‌‌موند پای زندگیش و یا اینکه یه خانمی بچه داره و داره به سختی تحمل می‌‌کنه و می‌گه باید تحمل کرد. ... فرهنگ پایبندی به زندگی نشون می‌‌ده که توی زندگی حتی اگه جنجال هم هست باید توی اون بمونی. این فرهنگ توی روستا تغییرپذیر نیست. اگرچه این فرهنگ تا حدی تغییر کرده ولی تغییر زیاد نبوده؛ چون من می‌‎بینم جوون‌‌های توی روستا دارن با مشکلات فراوان کنار میان. دخترهایی رو داریم که مثلاً داره زیر بار کتک مرد ِله می‌‌شه‌‌ ولی حاضر نیست حرف طلاق رو بزنه. می‌‌گه باید پای زندگیم بمونم. اینها زندگانی نمی‌‌کنن، زنده‌‌مانی می‌‌کنن» (25‌ساله، مطلقه).

اگرچه در روستاهای بررسی‌شده امنیت در سطح بالایی وجود دارد، دختران جوان وجود این مؤلفه را برای ایجاد احساس آرامش خود ضروری می‌‌دانند. احساس امنیت از آنجا به‌منزلۀ یکی از مؤلفه‌‌های شادی در نظر گرفته شده است که اگر این امنیت در روستاها وجود نداشته باشد مانع حضور زنان و دختران روستایی برای شرکت در فعالیت‌‌های جمعی و شادی‌‌بخش می‌‌شود. بیشتر زنان روستایی به وجود امنیت در روستای خود اذعان کرده‌اند که در اینجا به سخنان برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

«به نظرم الان ازنظر امنیت بهتر شده. خانم‌‌ها راحت می‌‌تونن بیان و برن. امنیتش خوبه» (‎‌27ساله، مجرد).

 «روستا خیلی خوبه. امنیت داره مثلاً ما راحتیم می‌تونیم بریم مسجد و بیایم؛ ولی من وقتی می‌‌رم خونه خواهرم دلیجان شب می‌ترسم بیام بیرون» (28‌ساله، مجرد).

جنبۀ دیگر، شادی به کار و فعالیت‌‌های زنان معطوف و جنبۀ شادی‌‌بخش کار به جدایی زنان از دغدغه‌‌های روزمره مربوط است. میانسالان حاضر در پژوهش که به کار قالی‌‌بافی مشغول‌‌اند، کارشان را عامل جدایی از دغدغه‌‌های زندگی‌‌شان می‌‌دانند. به باور یکی از آنها:

«ما بیشتر کار می‌کنیم. فراغتمون هم همون کار کردن و قالی‌بافیه» (35‌ساله، مجرد).

همچنین یکی دیگر از زنان می‌‌گوید:

«خانم‌‌های روستا با قالی‌‌بافی آرامش می‌‌گیرن» (35‌ساله، متأهل).

برخی از زنان مفهوم شادی را معادل خوشبختی می‌‌دانند. بیشتر زنان روستایی خوشبختی خود، خانواده و دیگران را منشأ بروز شادی بین خود می‌‌دانند. به‎‌طوری که برخی از آنها چنین بیان کردند:

 «به نظر من کسی که شاده یعنی خوشبخته. خوشبختی هم یه حسه. این نیست که چیزی رو داشته باشی یا مثلاً بروز بدی (درونیه). به اون چیزهایی که داری، چیزهایی که هست قانع باشی نه اینکه مجبوری نه، خوشحالی از اونهایی که داری. به شرایطت راضی باشی» (30‌‎ساله، مجرد).

 «وقتی همۀ مردم خوشبخت باشن، جوون‌‌ها خوشبخت باشن ما هم شادیم» (35‌ساله، متأهل).

وجود آرامش در روستا و لذت‌بخش بودن آرامش نیز موجبات شادی زنان را فراهم می‌‌‌کند. این آرامش فرح‌‌بخش گاه با حضور در خانواده محقق می‌شود و گاهی هم با معنویات همراه است. بیشتر زنان همواره در تلاش‌‌اند تا بتوانند این حس ارزشمند را در زندگی خود تجربه کنند. برخی از مشارکت‌‌کنندگان در این زمینه می‌‌گویند:

«روستا خیلی خوبه. محیطش آرامش داره» (28‌ساله).

«داشتن آرامش توی خونه بیشتر بهم لذت می‌‌ده. این حس رو توی داشتن مادیات ندارم. اینطوری نیست که اگه مادیات باشه احساس آرامش کنم نه؛ البته شاید بعضی‌‌ها با مادیات هم آرامش داشته باشن ولی من از شرایط زندگی‌ام راضی‌‌ام» (25‌ساله).

 «من وقتی نماز و قرآن می‌‌خونم، لحظاتی که به خدا نزدیک هستم و حس معنویاتم افزایش پیدا می‌‌کنه شادم؛ چون یه آرامش خاصی دارم که نمی‌شه بیانش کرد» (19‌ساله، متأهل).

بخش بزرگی از شادنبودن زنان به افزایش استرس‌‌ها، نگرانی‌‌ها، بی‌‌قراری‌‌ها و اضطراب‌‌ها مربوط است. بخشی از این نگرانی‌‌ها در زنان جوان به فرزندان مربوط است. ترس از تربیت درست فرزندان و تأمین نیازهای آنها به استرس مداومی در زنان تبدیل شده است. زنان سالمند نیز از بیماری همسر خود نگران و مضطرب‌‌اند. به باور زنان، زمانی می‌‌توان از شادی سخن گفت که فرد در زندگی خود ناراحتی نداشته و دلگیر و افسرده نیز نباشد. همچنین درآمد و محتاج‌نبودن به دیگران از میزان استرس آنها می‌کاهد و بر شادی آنها می‌‌افزاید. بیشتر زنان حاضر در پژوهش به این مسئله اشاره کردند که در اینجا به گفته‌‌های برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

«وقتی آدم بی‌‌قرار باشه شادی وجود نداره. همیشه مضطربه» (34‌ساله، مطلقه).

 «وقتی خدای نکرده یه ناراحتی توی زندگی باشه دیگه شادی وجود ندارد» (60‌ساله).

 «نگرانی و استرس من به‌خاطر تربیت بچه‌‌هاست. زندگی‌‌ها که تجملاتی شده، بچه‌‌ها خواسته‌‌شون زیاده. وقتی هم که درآمد نباشه استرس هست» (35‌‎ساله).

 «من از وقتی مَردَم (شوهرم) اینطوری شده (بیمار است و توان انجام امور خود را ندارد) همه‌‌اش توی فکرش هستم. مردی که خدا شاهده شب و روز زحمت می‌‌کشید» (70‌ساله، متأهل).

 «همه‌‌اش نگران شوهرم هستم. ده ماهه مریض شده. دیگه نمی‌‌تونه کار کنه» (63‌ساله، متأهل).

جنبۀ دیگری از مفهوم شادی بین زنان روستایی به کمک و همیاری بین زنان معطوف است؛ این همیاری‌‌ها اگرچه در زمان‌‌های گذشته بسیار بوده و اینک بخش بزرگی از آنها از بین رفته است، باز هم می‌‌توان نمونه‌‌هایی از آنها را بین زنان روستایی مشاهده کرد. این کمک و همیاری در قالب مشارکت در پخت نذری‌‌های یکدیگر، اتمام قالی یکدیگر، گل‌‌چینی و ... جلوه‌گر است. بیشتر زنان در همۀ گروه‌‌های سنی به سایر زنان کمک می‌‌کنند و همیاری بین آنها وجود دارد. برخی از مشارکت‌‌کنندگان در این زمینه می‌‌گویند:

 «وقتی شادم که بتونم کار کسی رو راه بندازم. مثلاً کسی مریضه بتونم کاری براش انجام بدم شاد می‌‌شم» (42‌ساله، متأهل).

 «اگه یه وقت یکی نذری داشته باشه جار می‌‌زنن بیاید کمکش. می‌ریم سبزی پاک می‌‌کنیم یا گوشت و لوبیا می‌ذاریم توی پاکت. خدایی همه می‌‌رن کمک» (63‌ساله، متأهل).

 «اگه توی باغ کسی گل بمونه به هم خبر می‌‌دن می‌رن کمکش تا گلش تموم بشه و بچینن. اگه کسی قالی‌اش حاشیه باشه و آخرش باشه می‌رن کمکش. 5-4 روز کمکش می‌‌کنن تا قالیشو پایین بیاره. روضه داشته باشه بقیه می‌رن کمکش. اینطور کارا رو خانم‌‌ها انجام می‌‌دن» (27‌ساله، متأهل).

ب) اشکال تحولات نقشی زنان

زنان در طول زندگی خود نقش‌‌های متعددی ایفا می‌کنند. برخی از این نقش‌‌ها مانند قالی‌‌بافی یا برخی مهارت‌‌های دیگر مثل خانه‌‌داری، رسیدگی به فرزندان، قابلگی و ... ازطریق مادران به دختران منتقل می‌‌شود و برخی دیگر با توانایی‌‌ها و استعدادهای آنان منطبق است؛ مانند تحصیل دختران در رشتۀ مددکاری و ایفای نقش به‌منزلۀ مددکار اجتماعی در خانۀ سالمندان.

زنان نسل اول و دوم (سالمندان و میانسالان) دهستان جوشق از کودکی قالی‌‌بافی را در کنار مادر یاد گرفته‌اند و برخی از آنها از 6 سالگی همراه مادر قالی‌‌بافی می‌کردند. مادر نقشه‌‌خوانی قالی را به دختر می‌‌آموخت و دختران تا زمانی که در منزل پدر بودند، در طول سال چندین فرش می‌‌بافتند. هزینۀ فروش فرش و درآمد حاصل از آن به دختر متعلق نبود. این سرمایه به پدر متعلق بود تا سرمایۀ قالی بعدی با آن خریداری و در صورت لزوم، صرف خرید جهیزیه شود. مادر خانه نیز با قالی‌‌بافی و فروش آن و درآمد حاصل از آن، نیازهای خانوار را تأمین می‌‌کرد. مادر خانواده برای خرید احتیاجات روزانه از این درآمد بهره می‌‌گرفت و باقی آن را سرمایه‌‌ای برای ازدواج فرزندان خود قرار می‌‌داد. نکتۀ مهم این بود که زن درآمد حاصل از کار خود را برای نیازهای شخصی خود هزینه نمی‌‌کرد. همۀ زنان میانسال و سالمند حاضر در نمونه یادگیری قالی‌‌بافی را از دوران کودکی تجربه کرده‌‌اند. به‌طوری که برخی از آنها می‌‌گویند:

 «از بچگی به همۀ دخترها قالی‌‌بافی یاد می‌‌دادن» (30‌ساله، متأهل). «به همۀ دخترهای مجرد خانواده از بچگی قالی‌‌بافی یاد می‌‌دادن. مادرها قالی می‌‌بافتن تا یه جهازی برای دختره بخرن» (19‌ساله، متأهل).

نسل سوم از زنان (جوانان و نوجوانان) علاقۀ چندانی به بافت قالی ندارند. مادران نیز تمایلی برای آموختن این مهارت به دختران خود ندارند. آنها معتقدند دختر باید به تحصیل بپردازد و مهارت‌‌های دیگری را که برای زندگی آینده مفید است - ازجمله سفره‌‌آرایی، خیاطی، آشپزی و حتی آموزش رانندگی - بیاموزد. مادران، قالی‌‌بافی را کار پرزحمتی می‌‌دانند و عقیده دارند ما خود این سختی را تحمل کردیم و حاضر نیستیم دختران آن را بیاموزند. خود دختران نیز به‌دلیل تحصیل و نداشتن علاقۀ شخصی این مهارت را دنبال نمی‌‌کنند. نتیجۀ چنین امری این است که امروزه تعداد افرادی که به بافت قالی اشتغال دارند، بسیار اندک است و اگر به همین منوال پیش رود این هنر اصیل تا چند سال آینده به فراموشی سپرده خواهد شد. علاوه بر اینکه زنان میانسال تمایلی به قالی‌‌بافی دختران خود ندارند؛ بیشتر دختران جوان نیز نسبت به این کار بی‌‌علاقه‌‌اند. به‌‎طوری که برخی از آنان می‌‌گویند:

 «تعداد معدودی از دخترها هستن که توی کار خونه به مادرشون کمک می‌‌کنن و قالی می‌‌بافن» (19‎‌ساله، متأهل).

 «دوست ندارم دخترهام قالی‌‌بافی یاد بگیرن. دوست دارم درس بخونن. چون کار پر ستمی است (پرزحمته). چون خودم از قدیم از سیکل نشستم سر قالی عادت کردم. بچه‌‌ها حالا باید درس بخونن. کلاس آموزشی برن. دوست دارم این چیزها رو یاد بگیرن تا قالی‌‌بافی. دخترم بلده. فقط گره زدن رو بلده. کار نقشه رو یادش ندادم. از اون اول نمی‌‌خواستم به جدیت یاد بگیره. با خودم می‌‌گم دخترای الان که قالی نمی‌‌بافن یاد بگیرن که چی بشه؟» (40‌ساله، متأهل).

 «من خودم قالی‌‌بافی می‌‌کنم. دخترم هم بلده ولی دوست نداره. به من هم می‌‎گه چرا می‌‌بافی. از کثیفی و پرزش بدشون میاد یا دستشون اذیت می‌‌شه» (45‎‌ساله، متأهل).

به‌علاوه زنان نقش‌‌های مختلفی را در زندگی خود تجربه می‌کنند. زنان نسل اول و دوم مشارکت گسترده‌‌ای در فعالیت‌‌های کشاورزی و دامپروری داشتند. زنان سالمند اگرچه به‎دلیل ضعف بدنی دیگر قادر به فعالیت در این عرصه‌‌ها نیستند، زنان نسل دوم به‌طور محدودی در امور مشارکت می‌‌کنند. تعداد دام‌‌های موجود در خانه‌‌های روستایی بسیار کم و انگشت‌‌شمار و در برخی از موارد رسیدگی به امور دام‌‌ها از وظایف زنان میانسال است. در گذشته بازاریابی و فروش برخی از محصولات کشاورزی و فرآورده‌‌های دامی بر عهدۀ زنان این خانواده‌‌ها بود. زنان انواع فرآورده‌‌های دامی ‌‌را تولید می‌کردند و علاوه بر مصرف خانوار، مازاد آن را به فروش می‌‌رساندند. در حال حاضر زنان میانسالی که دام دارند، ترجیح می‌‌دهند شیر را به ماست‌‌بندی‌‌ها بفروشند و خود مشارکتی در تولید فرآورده‌‌های دامی ندارند. در سال‌‌های اخیر به‌دلیل کم‌‌آبی و کاهش فعالیت‌‌های کشاورزی، زنان نسل دوم و سوم مشارکت محدودی در گل‌‌چینی دارند. نسل اول به‎‌دلیل ضعف جسمانی قادر به مشارکت در گل‌‌چینی نیستند؛ زیرا این کار مستلزم ایستادن در ساعت‌‌های طولانی است. مشارکت این گروه مزایای اقتصادی برای خانواده دارد؛ زیرا خانواده را از گرفتن کارگر برای گل‌‌چینی بی‌‌نیاز می‌‌کند. یکی از زنان می‌‌گوید:

«قبلاً خانم‌‌ها به اندازۀ یه مرد کار می‌‌کردن. توی خونه کار کنن، غذای گاو و گوسفندها رو بدن، غذا درست کنن، ظرف‌‌ها رو بشورن، اگه محصولی بود (گردو، بادام، لوبیا) تمیز کنن. وقتشون پر بود. مجبور بودن صبح زود از خواب بیدار شن. چون همه چی توی خونه آماده نبوده. مرد که می‌‌رفته سر کار، باید همه چی توسط خانم‌‌ها آماده می‌‌شده. مادر و دختر توی خونه یه جوری دست به دست هم می‌‌دادن تا کارا پیش بره. حتی بیش از حد معمول کار می‌‌کردن (بیشتر از 8 ساعت). سریع کارهای خونه رو انجام می‌‌دادن که قالی‌‌شون رو هم ببافن ... . الان کار کشاورزی خیلی کم شده. قبلاً که محصولات کشاورزی بود خانم‌‌ها کمک شوهراشون می‌‌رفتن. گندم می‌‌کندن و خرمن می‌‌کردن. لوبیا می‌‌کندن اما الان خانم‌‌ها کمکی که می‌‌کنن توی گل‌‎چینی است. موقع گل‌‌چینی خانم‌‌ها 3-2 ساعت و یا بیشتر و یا کمتر می‌‌رن کمک. اینم مخصوص خانم‌‌هایی است که جوون هستن و توانایی‌‌اش رو دارن؛ ولی اونهایی که سنی ازشون گذشته نه» (19‌ساله، متأهل).

در دورۀ کنونی، زنان روستایی به‌ویژه روستای خاوه از راهبرد صندوق‌‌های خانگی استفاده می‌‌کنند تا با پس‌‌انداز یارانۀ ماهانۀ خود، مبلغی را برای خرید احتیاجات روزانۀ خود، جهیزیۀ دختر یا عروسی پسر و یا سرمایۀ قالی هزینه کنند. بیشتر زنان میانسال و سالمند از این راهبرد استفاده می‌‌کنند. یکی از آنها بیان می‌‌کند که:

«ما توی روستا و خانوادۀ خودمون از این قرعه‌‌کشی‌‌های خونگی داریم. هفتگی و ماهانه بود. خانم‌‌ها شرکت می‌‌کنن. پول یارانه‌شون رو می‌دن و توی قرعه‌کشی شرکت می‌‌کنن. این یه پس‌اندازه براشون» (27‌ساله، متأهل).

در زمینۀ نقش فرهنگی زنان، با تغییر نگرش‌‌ها و دیدگاه‌‌ها نسبت به زنان، خواست و نظر آنها در امور، مهم تلقی می‌‌شود. در خانواده‌‌ها دختران مانند پسران اهمیت و اعتبار دارند. حق انتخاب و تصمیم‌‌گیری دارند و در صورتی که بدانند دیگر ادامۀ زندگی با یک مرد برایشان امکان ندارد، از او جدا می‌‌شوند. طلاق و جدایی، ننگ و بی‌‌آبرویی تلقی نمی‌‌شود و در بسیاری موارد، دختر با ازدواج مجدد و تشکیل دوبارۀ زندگی، به روال جاری زندگی بازمی‌‌گردد و هیچ‌‌گاه از خانواده و جامعه طرد نمی‌‌شود. بیشتر زنان روستایی از تغییر نگرش‌‌ها در زمینۀ طلاق و جدایی آگاه‌‌اند و آن را در روستاهای خود احساس می‌‌کنند. برخی از آنها اشاره می‌‌کنند که:

«اون روزا اگه یکی می‌‌خواست طلاق بگیره می‌‌گفتن ما همچین چیزی توی خانواده نداشتیم و یا حتی در حد یک کار زشت و ننگ بهش نگاه می‌‌کردن. ولی الان نه (30‎‌ساله، مجرد).

 اونهایی که طلاق می‌‌گرفتن دید خیلی بدی بهشون داشتن؛ ولی الان دیگه نه. خانواده‌‌ها راحت‌‌تر می‌‌پذیرن. چون که می‌‌بینن گاهی بعضی جوون‌‌ها اعتیاد دارن و دخترها هم گناهی ندارن. دید مردم به پسرهای معتاد بدتره. چون خودشون نمی‌‌خوان که خوب شن. همین شوهر خواهر خودم مردم دیدشون نسبت بهش بده چون معتاده. خواهرم ازش جدا شد. زجر کشید و طلاق گرفت. دیدشون به خواهر من بد نیست. به اون مرده بده» (27‌‎ساله، متأهل).

 «توی روستا 4-3 تا دختر هستن که طلاق گرفتن. یا توی عقد یا بعد عروسی. قسمتشون این بوده که زندگی‌‌شون اینطوری باشه. با پدر و مادرهاشون زندگی می‌‌کنن. باهاشون هم خوب رفتار می‌‌شه. با هر کی قسمتشون باشه دوباره ازدواج می‌‌کنن. باید دوباره شوهر کنن» (63‌ساله، متأهل).

حتی دخترانی که تجرد قطعی دارند، ازطرف جامعۀ روستایی حمایت می‌شوند.

زنان در دورۀ کنونی، در امور فرهنگی روستا مشارکت فعالی دارند و نظرها و دیدگاه‌‌های آنها برای پیشبرد بهتر امور فرهنگی در روستا مهم تلقی می‌‌شود. اکثریت قریب‌به‌اتفاق آنها بیان می‌‌دارند که نظرهای آنها در بهبود وضعیت روستاهایشان مؤثر است:

 «چند سال پیش گفتن چرا خانم‌‌ها توی کارهای بیرون نظر نمی‌‌دن. برای شورای مسجد رأی‌‌گیری کردن و چند تا خانم رو انتخاب کردن که توی جلسات شورا خانم‌‌ها حق رأی داشته باشن. الان خاوه یه کانون فرهنگی داره که برای کارهای فرهنگی که قراره توی روستا انجام بشه جلسه دارن. مثلاً چند سال پیش یه نمایشگاه کتاب داشتیم خیلی خوب بود. دو میلیون هم کتاب فروختیم. یا اگه بخوان یه کار مذهبی کنن، کارهای فرهنگی قبلش رو خانم‌‌ها انجام می‌‌دن. من خودم توی این 3-2 سال اخیر، توی 10 تا از این جلسه‌‌ها بودم. الان اگه بسیج هم جلسه داشته باشه، خانم‌‌ها رو دعوت می‌‌کنن» (30‌ساله، مجرد).

 تحصیل برای دختران که در گذشته به دلایلی چون اختلاط مدارس، وجود معلمان مرد، نامناسب‌بودن زمان و مکان تدریس، نامساعدبودن شرایط مالی خانواده و از همه مهم‌تر، دیدگاه‌‌های فرهنگی روستاییان، امری غیرعادی بود، در دورۀ کنونی امری عادی تلقی می‌شود و خانواده‌‌های روستایی تمایل دارند دخترانشان را به شهرهای اطراف بفرستند تا به ادامه تحصیل بپردازند. همۀ خانواده‌‌های روستایی با تحصیل فرزندان خود موافق‌‌اند و آن را یکی از ضروری‌‌ترین خواسته‌‌های خود می‌‌دانند. یکی از زنان اشاره می‌‌کند که:

«اون موقع که خوابگاه نبود، می‌‌گفتم اگه اون سر دنیا هم باشه می‌‌رم خونه کرایه می‌‌کنم تا دخترم درسش رو بخونه ... . الحمدلله این انقلاب خیلی آزادگی به مردم داد. دخترها آزادند درس بخونن. برن کشورهای دیگه مثل آمریکا، چین درس بخونن؛ ولی زمان شاه آزادی نبود. این زمان هرکی نمی‌‌خواست درس بخونه هم یاد گرفت که باید بره؛ چون پدر و مادرها هم یاد گرفتن که بذارن دخترها درس بخونن. الان دخترها می‌‌تونن درس بخونن. الان دخترها جلوتر هم هستن. شاید پسره خسته بشه بگه بسه دیگه دانشگاهم رو خوندم دیگه ادامه نمی‌‌دن؛ ولی دخترها می‌‌گن می‌‌خوام درسم رو بخونم، ادامه بدم. آزاد باشم» (56‌ساله، متأهل).

در حیطۀ وظایف خانوادگی، در گذشته وظیفۀ زن به امور خانه‌‌داری و مشارکت در فعالیت‌‌های کشاورزی و دامپروری محدود بود و مردان در امور خانه مشارکت نداشتد. یکی از دختران می‌‌گوید:

«قبلاً یادمه وقتی بابام لوبیا، عدس، نخود و اینها رو می‌‌کاشت توی صحرا، مامانم می‌‌رفت کمکشون. ما که دامداری نداشتیم ولی همون چند تا گاو و گوسفند که توی خونه بود وقتی بابام می‌‌رفت دنبال کار، مامانم کار اونها رو خودش انجام می‌‌داد. کلاً مختص خودش بود. مامانم که صبح از خواب بیدار می‌‌شد نمازش رو می‌‌خوند، می‌‌رفت پایین گاوها رو می‌‌دوشید، شیرش رو می‌آورد بالا، صاف می‌‌کرد. اگه می‌‌خواست ماست کنه ماستش می‌‌کرد اگه نه مایه می‌‌زد و پنیرش می‌‌کرد. وقتی اون کاراش تموم می‌‌شد تا ساعت 11 می‌‌رفت سر قالی. دوباره پا می‌‌شد ناهار درست می‌‌کرد. ناهار خورده نخورده دوباره می‌‌رفت روی قالی، دوباره غروب که می‌‌شد می‌‌رفت سراغ گاو و گوسفندها» (19‌ساله، مجرد).

 وظایف زنان به‌دلیل نبود امکانات، سخت و طاقت‌‌فرسا بود. گاه این وظایف با اموری مردانه عجین می‌‌‌شد که سختی وظایف خانوادگی زنان را دوچندان می‌کرد. مشارکت در ساخت‌وساز منزل، حمل آب از چشمه برای بنّایی، ساخت خشت و حمل وسایل سنگین ساختوساز ازجمله این امور بودند. بیشتر زنان میانسال و سالمند چنین سختی‌‌هایی را در زندگی تجربه کرده‌اند:

 «توی روستا جزغاله شدیم از بس که زحمت کشیدیم. اینقدر که ما بنّایی کردیم. همۀ آبش رو از لب جوی می‌‌آوردیم. اون روز پام سالمبود. یاد اون روز می‌افتم گریه می‌‌کنم. می‌‌گم دیدی چه شب‌‌هایی رو روز کردم. چه کارهایی کردم. چه ستم‌‌هایی کشیدم ... . گِل درست می‌‌کردم. اون زمان که آجر و سیمان نبود. با گِل خشت درست می‌‌کردیم» (72‌ساله، متأهل)؛

 ولی در دورۀ جدید، وظایف زنان به خانه‌‌داری محدود شده است. سالمندان با وجود داشتن دختر و عروس، مشارکت کمی در امور خانه دارند. میانسال‌‌ها هنوز هم وظایف سنگینی دارند؛ هم وظایف خانه‌‌داری سنگین است، هم قالی‌‌بافی و رسیدگی به امور فرزندان. دختران جوان در صورتی به امور خانه‌‌داری می‌‌پردازند که یا مادر مریض باشد و یا در خانه نباشد. دختران بیشتر به تحصیل مشغول‌‌اند و در ساعات محدودی به کمک مادر می‌‌آیند. زنان جوان نیز با مشارکت همسران به امور خانه و فرزندان می‌‌پردازند. بیشتر زنان نمونه از راحتی کارهای مربوط به خانه و خانه‌‌داری می‌‌گویند:

«الان همون کار خونه و توی خونه موندن هنوز هم پابرجاست ... . الان خیلی همه‌چیز راحت شده و همه‌چی دم دست همه هست. قدیم وقتی طرف نون می‌‌خواست باید می‌‌رفت از توی انباری که نون پخته بیاره، پنیر رو از کجا بیاره، ظرف‌‌ها رو ببره لب جوی بشورره. باید خواهر و برادر رو ببره حموم ولی الان اینطوری نیست» (19‌ساله، متأهل).

در زمینۀ ازدواج و همسرگزینی نیز نقش والدین از نقش تعیین‌‌کننده و اصلی، به نقش مشاور و هدایت‌‌‌‌کننده تقلیل یافته است. فرزندان در سن بالا ازدواج می‌‌کنند و خانواده نیز در زمان ازدواج فرزندان خود نقشی ندارند. والدین تمایل دارند فرزندان همسر آیندۀ خود را انتخاب کنند تا در صورت بروز مشکل، عواقب کار متوجه فرزندان باشد. این مسئله در زمینۀ مقدار مهریه، نوع مراسم، مکان مراسم، تعداد مهمان‌‌ها و ... نیز صادق است. بیشتر زنان نمونه به این تغییر در زمینۀ ازدواج اشاره کردند. به گفتۀ برخی از آنها:

«زمان ما بزرگ‌‌ترها تصمیم می‌‌گرفتن. ازدواج سنتی بود. پدر و مادر، پسر رو می‌‌شناختن می‌‌گفتن خوبه. بعدش به ما می‌‌گفتن؛ ولی الان باید خودشون تصمیم بگیرن. ما در حد راهنمایی می‌‌تونیم کمک کنیم» (35‌ساله، متأهل).

 «من بیست سالم بود که ازدواج کردم. پدر و مادرم شوهرم رو انتخاب کردن؛ ولی الان خود بچه‌‌ها می‌‌رن. پسره میره دختره رو می‌‌بینه. به قول فیلم توی تلوزیون عاشق می‌‌شن و ازدواج می‌‌کنن» (50‌ساله، متأهل).

فعالیت سیاسی زنان در گذشته و حال بسیار محدود است. شرکت در رأی‌‌گیری برای تعیین دهیار و شورای روستا از اموری است که زنان امروزی در آن مشارکت دارند؛ ولی در هیچ‌‌یک از روستاهای بررسی‌شده تاکنون زنان نه کاندیدای شورا و دهیاری بودند و نه عضو رسمی این دو نهاد بوده‌‌اند. اکثریت قریب‌به‌اتفاق زنان روستایی به این مسئله اشاره کردند که در اینجا به گفته‌‌های برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

 «تا حالا خانمی برای شورا یا دهیار کاندیدا نشده که بخوان بهش رأی بدن. قبلاً برای هیئت امنای مسجد هم فقط آقایون رأی می‌‌دادن. خانم‌‌ها برای رأی‌‌گیری‌‌اش نمی‌‌رفتن؛ ولی این دوره آخری که هیئت امنای مسجد را انتخاب کردن، خانم‌‌ها هم برای رأی‌‌گیری رفتن و هم خودشون نماینده داشتن. اگه بخوان یه فعالیت عمرانی توی روستا انجام بدن، خانم‌‌ها نظر می‌‌دن؛ ولی یه عضو رسمی ندارن که حرفش یا امضاش واجب‌‌الاجرا باشه نه» (30‌‎ساله، مجرد).

 «تا حالا توی دهیاری یا شورا خانمی وجود نداشته. همه آقایون بودن. توی انتخاب دهیار هم خانم‌‌ها می‌‌رن رأی می‌‌دن، نظر می‌‌دن ... . هیچ‌‎وقت پیشنهاد وجود یه خانم برای دهیار نبوده. خانمی هست که تحصیلاتش رو داشته باشه و بتونه دهیار باشه و توانایی‌‌اش رو هم داره ولی هیچ‌‎وقت خانم‌‌ها هم خودشون نخواستن که دهیار خانم باشه و هم اینکه توی مسجد مردها طبقه پایین نظرشون رو می‌‌دن و کاندیدا برای دهیار انتخاب می‌‌کنن. هیچ‌وقت نگفتن یه خانم بیاد دهیار بشه. خانم‌‌ها نظر می‌‌دن ولی نظر نهایی با آقایونه» (27‌ساله، متأهل).

وظایف اجتماعی زنان در گذشته به‌نوعی با وظایف خانه‌‌داری آنها گره خورده بود. زن در بیرون از خانه کار نمی‌‌کرد و نقش اجتماعی زنان به همسر و یا پدران آنها وابسته بود و خود استقلال‌‌رأی نداشتند. در دورۀ کنونی نیز زنان مشارکت محدودی در امور مهم روستاهای خود دارند. حتی در عرصه‌‌های مختلف اجتماعی روستا نماینده ندارند. اشتغال زنان امری عادی شده است. با این حال، نسبت به برخی از مشاغل مانند مشاغل خدماتی هنوز هم مخالفت‌‌هایی وجود دارد. خانواده‌ها ابتدا با کار در سرای سالمندان نیز مخالفت می‌کرده‌اند. رسیدگی به سالمندان برای دختران تحصیلکرده‌‌ای که با سختی و مشقت درس خود را به اتمام رسانده‌‌اند، نامطلوب بوده است؛ ولی اکنون این مسئله عادی شده است و 18 نفر از دختران و زنان روستای خاوه در این مکان به‌منزلۀ مددکار، آشپز و نیروی خدمات مشغول به کارند. با وجود تغییر نگرش‌‌ بیشتر خانواده‌‌ها نسبت به کار زنان، باز هم مواردی از نارضایتی در زمینۀ کار زنان دیده می‌‌شود. سخنان برخی از زنان نشان‌دهندۀ این مسئله است:

 «نقش اجتماعی اگه منظور باشه، خانم‌‌هاقبلاً توی اجتماع بیشتر بودن به‌واسطۀ کار شوهرهاشون؛ چون خانم‌‌ها به‌واسطۀ شغل شوهرهاشون خیلی بهشون کمک می‌‌کردن. به‌خاطر شغل شوهرهاشون کوچ می‌‌کردن و توی صحرا و توی چادر زندگی می‌‌کردن ... . نمی‌‌ذاشتن دخترا سر کار برن. می‌‌گفتن دختر نباید از خونه بره بیرون و کار کنه» (30‌ساله، مجرد).

«اگرچه الانم هستن کسایی که ترجیح می‌‌دن دختر توی روستا بمونه. باید توی خونه باشه و قالی ببافه. یعنی چی که دختر بره سر کار» (25‌ساله، مطلقه).

 «قبلاً خانواده‌‌ها راضی نبودن دخترا برن سر کار ولی الان اینطوری نیست. 18-17 نفر از خانم‌‌ها مددکارند و توی خانۀ سالمندان کار می‌‌کنن. یک نفر خانم بهیار داریم. من خودم توی دفتر پست‌‌بانک روستا کار می‌‌کنم. اونهایی هم که تحصیل کردند اگه کار توی روستا بود حتماً می‌‌رفتن. هستند کسایی که دلیجان و کاشان می‌‌رن سر کار. حتی پزشک هم داریم که اهل روستای ما باشه ... . با رفت‌وآمدمون خانواده‌‌ها مشکلی ندارن. ما سالی یک بار اردوی مشهد می‌‌ریم. ازطرف خادمین می‌‌برنمون. غیر از اون سفرهای دیگه هم می‌‌ریم. سفرهای زیارتی، قم، تهران. حتی بعضی‌‌ها تفریحی با هم جایی می‌‌رن. خانواده‌‌ها مشکلی ندارن؛ چون سطح فرهنگشون به جوامع بزرگ‌تر نزدیک شده» (30‌ساله، مجرد).

 «الان دیگه نگران حرف مردم نیستیم. اگه بچه بخواد پیشرفت کنه باید بذاری پیشرفت کنه. بچه مهم‌‌تره از حرف مردم» (35‌ساله، متأهل).

ملاحظه می‌‌شود که نقش زنان در این دهستان نیز مانند سایر نقاط کشور دچار دگرگونی شده است. طبق یافته‌‌های حاصل از مصاحبه‌‌ها، عوامل گوناگونی در این دگرگونی نقشی مؤثرند. کمبود آب و خشکسالی از میزان فعالیت‌‌های کشاورزی زنان کاسته و تک‌‌محصولی شدن نقش آنها را در گل‌‌چینی تثبیت کرده است. ازسوی دیگر، با تغییر سبک کشاورزی و ظهور تجهیزات و ماشین‌‌آلات مدرن، از نیروی کار زنان کاسته است. کم‌شدن فعالیت‌‌های کشاورزی، زمینه‌‌های مهاجرت فرزندان را فراهم کرده و از تعداد اعضای خانواده‌‌ها کاسته است. جمعیت روستاهای بررسی‌شده در آستانۀ سالمندی است. تعداد جوانان روستا کم شده و کاهش بعد خانوار، همراه با بروز پدیدۀ تک‌‌فرزندی، بر تسریع این روند افزوده است. افزایش زنان سالمند و ناتوانی جسمی آنان در دگرگونی نقشی آنها تأثیر دارد و سبب می‌‌شود نتوانند در اموری چون قالی‌‌بافی، گل‌‌چینی و ... مشارکت کنند. دختران در دورۀ کنونی آزادی‌‌های بسیاری در زندگی دارند که به آنها امکان می‌‌دهد تا به‌‎صورت گزینشی در امور مختلف مشارکت کنند و زمانی که تمایلی به انجام نقشی نداشته باشند، خانواده نیز آنها را مجبور به ایفای این نقش نمی‌‌کند؛ برای مثال تمایل‌نداشتن آنها به قالی‌‌بافی با تمایل‌نداشتن مادران در آموختن این هنر به آنها گره خورده است. تغییر سبک زندگی و افزایش امکانات زندگی نیز تاحدی از سختی وظایف زنان کاسته است. شکل‌‌گیری نهادهای مدرن به مادران اجازه می‌‌دهد بخشی از وظایف مادری خود مانند آموزش، تربیت و ... را به نهادهایی چون رسانه، مهدکودک و ... بسپارند. همچنین فعالیت‌‌های اجتماعی و اقتصادی زنان (کار بیرون از خانه) همسران را وادار کرده است در امور خانه‌‌داری و فرزندپروری با زنان خود مشارکت و تعاون داشته باشند. پیامدهای این دگرگونی نقشی نیز عبارت‌اند از: کاهش سطح تعاملات و همکاری‌‌های زنان، مصرف‌‌گرایی، خریده‌‌خواری، واگذاری وظایف مادران به سایر نهادها و خودکفانبودن زنان. در مقابل این دگرگونی نقشی، زنان هر سه نسل تلاش می‌کنند نقش‌‌های جدیدی را که به آنها محول می‌‌شود، به‌خوبی انجام دهند؛ برای نمونه نسل سوم تلاش می‌کنند با یادگیری مهارت جدید، از اوقات خود به‌خوبی بهره‌‌برداری کنند.

درنهایت، می‌‌توان افزود که تحولات نقشی با کاهش سطح تعاملات و همکاری‌‌های زنان، افزایش وابستگی و از بین بردن خودکفایی اقتصادی آنها از میزان شادی‌شان کاسته است؛ زیرا بخش بزرگی از شادی زنان در دورهمی‌‌های آنها ایجاد می‌‌شود. از بین رفتن فعالیت‌‌های کشاورزی و مشارکت زنان، از همکاری‌‌های آنها هنگام برداشت، فرآوری و فروش محصولات کاسته است که این مسئله نیز در کاهش شادی آنها اثرگذار بوده است.

ج) پدیدۀ کاهش شادی زنان روستایی

نمودار 1- پدیدۀ کاهش شادی زنان روستایی

Fig 1- The phenomenon of reducing the happiness of rural women