بازخوانی انتقادی شروح آثار خاقانی و نظامی با تکیه بر برخی از اصطلاحات بازی‏های نرد و شطرنج

1ـ1 مقدمه

شاعران و نویسندگانْ بخشی از مواد کار خود را از ظرفیت‏های فکری، فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و غیرة موجود در جامعه و محیط اطراف و ویژگی‏های خاص طبیعی برمی‏گیرند. بازی‏های قدیمی ازجمله موضوعاتی است که شاعرانِ گسترۀ زبان و ادب فارسی به آن توجه ‏داشته‏اند‏. خواننده و هر علاقه‏مند به ادب فارسی، حضور عناصر و نمادهای مربوط به بازی‏ها را در جای‏جای گنجینۀ متون منظوم و منثور به‏روشنی مشاهده می‏کند؛ زیرا کمتر شاعری است که اشعارش خالی از این اشارات باشد. این مسئله به دو دلیل توجیه‏پذیر است؛ یکی آنکه این بازی‏ها در ابتدا مخصوص اشراف و برگزیدگان بوده؛ ولی به‏تدریج جزو بازی‏های عمومی درآمده است و همگان کمابیش با آنها آشنا شده‏اند؛ به‏ویژه شاعران که به‏دلیل انتساب به دربارها، بیشتر و پیشتر مجال آشنایی با اینگونه بازی‏ها برای ‏آنان فراهم می‏شد؛ دلیل دیگر را باید در سنت‏های ادبی جست؛ از آغاز شعر فارسی ‏آرام‏آرام تشبیهات و استعاره‏ها و تعابیر مربوط به این بازی‏ها و قواعدشان در ذهن و زبان شاعران جا بازکرد و باعث شد اخلاف آنها حتی اگر خود چوگان و نرد و شطرنج نباخته بودند، به‏سبب پیروی در دیوان‏های قدما با این تعابیر و اصطلاحات و استعاره‏ها آشنا شوند و در آثار خود به آنها مجال بروز دهند. بسامد و تنوع و زیبایی استخدام بازی‏های یادشده، به‏ویژه نرد و شطرنج، و اصطلاحات مربوط به آنها در آثار برجای‏مانده از ادب فارسی به‏حدّی است که ذهن هر خوانندۀ علاقه‏مند را به خود مشغول می‏دارد و برای روشن‏کردن دلایل استخدام و چگونگی کاربرد آنها، ذهن‏ها را تشویق می‏کند.

نقد و تحلیل مو‏شکافانۀ آثار ازجمله عواملی است که باعث اعتلای مبانی علوم مختلف می‏شود‏؛ زیرا نقد متون مزایای متعددی دارد و کمترین آن تهذیب شکلی و معنایی، افزایش وسواس و دقت مؤلفان و جسورترشدن خوانندگان علاقه‏مند و اهل قلم است. با تأملی در آثار مرتبط با متون کهن، متوجه جای خالی نقد در این بخش از فرهنگ می‏شویم؛ زیرا به این متون به‏سبب بُعد زمانی و اشتمال بر برخی از ویژگی‏های خاص توجه چندانی ‏نمی‏شود و حتی گاهی در افق‏های فراموشی محو و نابود می‏شوند؛ بنابراین پرداختن به این متون به‏شکل‏های مختلف می‏تواند راه را برای تحقیقات احتمالی بعدی باز کند؛ حال اگر این امر هم‏سو با مسائل فرهنگی و اجتماعی باشد، ارزشی چند برابر خواهد داشت.

نویسندگان این پژوهش می‏کوشند با توجه به گنجایش مقاله، با دقت به برخی از شروح آثار این دو شاعر در زمینۀ اصطلاحات بازی‏های نرد و شطرنج و متعلقات آن، مطالب ارائه‏شده را نقد و تحلیل کنند و درنهایت معنی مقرون به صوابی ارائه دهند تا کمکی برای درک هرچه بهتر این متون باشد.

1ـ2 پیشینۀ پژوهش

پیشینة این پژوهش را می‏توان در دو قسمت بررسی کرد:

الف) پژوهش‏های مرتبط با دو بازی نرد و شطرنج در ادبیات فارسی

چندین پژوهش دربارة بازی‏های نرد و شطرنج انجام شده است؛ ازجملة آنها می‏توان به بخش‏هایی از متون راحة الصدور و آیة السرور (راوندی، 1364) و نفایس الفنون فی عرایس العیون (‏آملی، 1381) اشاره کرد؛ همچنین عزیز نقدی‏وند در کتاب شطرنج از دیدگاه تاریخ و ادبیات (‏1382) به موضوع شطرنج در تاریخ و ادبیات پرداخته است؛ ولی فقط به اشاراتی بسیار مختصر و گاهی مغشوش، همراه با پراکنده‏گویی بسنده کرده است.

از مقالات مرتبط نیز می‏توان به پژوهش‏های ذیل اشاره داشت:

مجید یکتایی در مقالة «پیشینۀ تاریخی شطرنج» (1347) به بررسی انواع بازی شطرنج در ادوار مختلف، آرایش مهره‌ها و شطرنج در ادبیات عرب و شطرنج‏بازان معروف پرداخته است.

سعیدرضا بیات در مقالة مختصر «شطرنج در گسترة ادب فارسی» (1370) فقط به ارائة چند شاهد از ادبیات فارسی و بیان کلیات اشاره کرده است.

مصطفی ذاکری در مقالة «ریشه‏شناسی اصطلاحات شطرنج 1 و 2» (1381)‏‏ به ریشه‏شناسی برخی اصطلاحات شطرنج پرداخته و اطلاعات مفید و ارزنده‌‏ای ارائه داده است.

پرویز اذکایی در مقالة «گزارشی دربارۀ شطرنج» (1384) با تکیه بر تاریخچۀ شطرنج از متون متعددِ قدیمی، به بیان اطلاعات پراکنده، ولی ارزشمند پرداخته است. مقالۀ یادشده جزو معدود پژوهش‏هایی است که به علاقه‏مندان این حوزه کمک ‏کرده است.

سلیم نیساری در مقالة «حافظ و عرصۀ شطرنج» (1384) به شرح بیت «مباش غره به بازی خود که در ضرب است/ هزار تعبیه در حکم پادشاه انگیز» پرداخته و خوانشی متفاوت برای این بیت پیشنهاد کرده است.

نصرت صفی‏نیا در مقالة «شطرنج به روایت شاهنامه» (‏1386) با رویکرد توضیحی به داستانِ چگونگی ساخته‌شدن شطرنج در شاهنامه پرداخته است.

ناصر علیزاده و مهدی رمضانی در مقالة «اقتراح بیتی از دیوان حافظ» (1392) به بررسی بیت «تا چه بازی رخ نماید بیدقی خواهیم راند/ عرصة شطرنج رندان را مجال شاه نیست» پرداخته و نسبت‏به بیشتر شروح، معنی متفاوتی ارائه کرده‏اند.

در سه جستار «تأملی بر دقایق بازی شطرنج در شعر شاعران برجستۀ سبک آذربایجانی و عراقی» از احمد گلی و مهدی رمضانی (1393)، «مضمون‏آفرینی و نمادپردازی از شطرنج در متون منظوم عرفانی» از مهدی رمضانی و ناصر علیزاده (1395)، «دقایق بازی نرد در متون منظوم فارسی» از مهدی رمضانی و ناصر علیزاده (1395)، رویکرد نویسندگان غالباً معطوف به مضمون‏آفرینی و نمادپردازی از این بازی است.

مقالة «گونه‏ای از بازی شطرنج در شاهنامۀ فردوسی و سنجش آن با انواع دیگر» از مهدی رمضانی و احمد گلی (1394) نیز معرّف نوع خاصی از بازی شطرنج است.

علی قهرمانی و معصومه قهرمان‏پور در مقالة «بررسی تطبیقی کارکرد شطرنج در شعر شاعران دورة عباسی و شاعران فارسی مکتب عراقی و آذربایجان» (‏1395) به شواهد ادبیات عربی توجه داشته‏اند و از متون فارسی به‏جز شواهد انگشت‏شمار اثری دیده نمی‏شود.

غیر از موارد یادشده می‏توان به پایان‏نامه‏های نرد و شطرنج در شعر فارسی تا قرن 8از آیت سلیمانی و بررسی اصطلاحات نرد و شطرنج از اسکندر قربانی نیز اشاره کرد.

هم‏پوشانی موضوعات دنیای ادبیات با توجه به روابط ترامتنی امری اجتناب‏نا‏پذیر است. در این مقاله نیز به‏ناچار برای تشریح و ایضاح هرچه بیشتر، از مقالات دیگری استفاده شده است؛ حال آنکه جمع‏آوری و مقایسة آرای مختلف صاحب‏نظران دو حوزة خاقانی‏پژوهی و نظامی‏پژوهی و نقد آنها در موضوعی واحد و مراجعه به متون مختلف و بیان شواهد، از امتیازات این مقاله است که پیشینه‏ای ندارد.

ب) پژوهش‌های مرتبط با رویکردهای انتقادی به شروح آثار خاقانی و نظامی

ازجمله آثار متعدد چاپ‏شده در این حوزه می‏توان به این آثار اشاره کرد: «نقد کتاب: گزیدة قصاید خاقانی دکتر منصور ثروت» از حسین آذرشب (1384)؛ «نقد و تحلیل شرح‏های اسکندرنامة نظامی گنجوی» از غلامحسین غلامحسین‏زاده، ابوالقاسم رادفر و خورشید نوروزی (1387)؛ «نگاهی به گزیدة اشعار خاقانی شروانی» از سعید مهدوی‏فر (1390)؛ «شرحی دوباره از دیوان خاقانی» از سعید مهدوی‏فر (1391)؛ «نقد و تکمله‏ای بر سراچة آوا و رنگ» از محمدرضا ترکی (1391)؛ «نقد و بررسی: نقد و تکمله‏ای بر جام عروس خاوری» از محمدرضا ترکی (1392)؛ «نقدی بر کتاب نقد و شرح قصاید خاقانی» از مهدی نیک‏منش (1392)؛ «نقدی بر شرح دیوان خاقانی» از ناصر نیکوبخت (1392)؛ «نقدی بر نقد، تأملی در چند بیت از قصاید خاقانی» از سعیدالله قره‏بگلو (1393)؛ «نقد و تکمله‏ای بر مباحث تاریخی مطرح‏شده پیرامون زندگی و شخصیت خاقانی شروانی در ارمغان صبح» از محمدرضا ترکی (1395)؛ «تحلیل ابیاتی از دیوان خاقانی شروانی همراه نقد شروح پیشین» از سیّد منصور سادات ابراهیمی و امیر سلطان‏محمدی (1397)؛ کتاب ساقی به یاد دار (نقد و تأملاتی در حوزة خاقانی‏شناسی) از سعیدالله قره‏بگلو (1395).

2ـ بررسی اصطلاحات

با توجه به تنوع اصطلاحات این دو بازی، در ادامه برخی از ‏شواهدی که شارحان در شرح آن دچار لغزش شده‏اند، براساس بسامد و کاربرد، نقد و بررسی ‏می‏شود.

2ـ1 «شه‏رخ زدن»

گاهی حریف با یک حرکت غافلگیرانه ضمن کیش‏دادن شاه، مهرۀ رخ را نیز زیر ضرب قرار می‏دهد و چون طرف مقابل چاره‏ای جز رفع کیش ندارد، مهرۀ رخ به‏راحتی کشته می‏شود. به این حرکت غافلگیرانه ـ که ممکن است با هریک از مهره‏ها انجام شود و قدرت حریف را به‏شدت بکاهد ـ «شه‏رخ» گفته می‏شود:

ـ «بسیار افتذ که خصم بفرس شاه خواهد و فرس بر رخ نیز باشد ضرورت شاه بایذ باختن خصم رخ را ضرب کنذ این را شاه رخ خوانند» (راوندی، 1364: 415).

با توجه به توضیحات بالا و مراجعه به ‏لغت‏نامة دهخدا که به‏نوعی مؤید این مطلب است، «شه‏رخ زدن» نهایت مهارت در کار و زدن ضربۀ مهلک به حریف است. این حرکت جز در مواردی خاص و نادر در بازی به دست نمی‏آید؛ به همین دلیل است که اصطلاح «شه‏رخ زدن» در برخی متون به معنی کنایی اغتنام فرصت نیز آمده است:

با تورق در برخی شروح، متوجه توضیحات مغشوش و نامرتبط شارحان دربارة این اصطلاح می‏شویم؛ ازجملة آن می‏توان به شواهد زیر اشاره کرد:

ـ «یعنی در نطع شطرنج جنگ اکنون که پی فشردی، پیل را به میدان درافگن و شه‏رخ بر خصم درانداز که بازی را در این صورت بردی. هرچیز بزرگی را اسم شاه بر سر می‏نهند. شه‏رخ: یعنی رخ شاهانه و غلبه‏کننده» (همان، 1376 ب: 163).

ـ «شه‏رخ زدن: به هدف اصلی و قلعۀ شاهی حمله‏بردن و قلب سپاه دشمن را زدن» (همان، 1386: 865).

در شرح این بیت، توضیحات وحید دستجردی (رخ شاهانه و غلبه‏کننده) نیز هیچ ارتباطی با بیت ندارد؛ بهروز ثروتیان نیز مانند اغلب شارحان، مهرۀ رخ را با قلعه یکی دانسته و به‏تبع آن توجیهات متفاوتی برای بیت بیان کرده است.

معنی پیشنهادی مصرع چهارم: اگر پیل را به حرکت درآوری و از فرصت استفاده کنی و حرکت شه‏رخ را بزنی، موفق خواهی شد.

گفتنی است معصومه معدن‏کن و میرجلال‏الدین کزازی نیز در معنی این اصطلاح به بیراهه رفته و آن را در معنای «شاه را با رخ مات‏کردن» استنباط کرده‏اند که به بازنگری نیاز دارد:

ـ «بیدق، مهرۀ شطرنج که تواند هفت‏خانه بی‏مانع پیش برود، تبدیل به فرزین می‏شود. شه‏رخ: شاه را با رخ مات‏کردن. معنی: عشق از آغاز کار همچون شطرنج‏بازی، مهرۀ پیادۀ خود را استوار کرده، این کار برای عاشق خوشایند است؛ اما هر دلی تحمل نمی‏کند که غم در این عرصه یکه‏تازی کند و با مهرۀ رخ، شاه عشق را مات کند» (معدن‏کن، 1384: 388).

ـ «شه‏رخ: شاه را با رخ کشت‏دادن و مات‏کردن» (کزازی، 1385: 851).

2ـ2 «شه‏پیل‏زدن»

با توجه به توضیحات مربوط به «شه‏رخ»، به نظر می‏رسد اصطلاح «شه‏پیل» یا «شاه‏پیل» نیز معنی مشابه با شه‏رخ داشته باشد (رک. به همین پژوهش). این درحالی است که بیشتر شارحان اعم از دهخدا و معین در شرح بیت معروف زیر تعبیر خاصی از آن به کار برده‌اند که با قید احترام به بازبینی نیاز دارد:

ـ «یعنی چه‏بسا شاهِ پیل‏کش را که تقدیرِ شطرنج‏باز در عرصۀ مات‏کردنِ حرمان به زیر دست و پایِ شاه‏پیل افکند (شاه‏پیل یعنی فیل بزرگ) قس: "خمِ خرطومِ شاه‏پیل را چون خرطومِ پرخم شاه پیل فروگذاشتند (جوامع‏الحکایات ج 1 ص 15)". در کتاب قرائت فارسی گروه آقای فروزانفر "شه‏پیلی" را به معنی عملی در شطرنج گرفته‏اند که براثر کیش‏کردن به وسیلۀ پیل هر دو به خطر افتند و عبارتی نامفهوم در آنجا آورده‏اند، چنین اصطلاحی در کتب شطرنج دیده نشد» (معین، 1369: 95).

ـ «رخی است که در قلعه باشد و قراردادن رخ در قلعه و مات‏کردن شاه است» (همان، 1371: ذیل واژه).

ـ «به اصطلاحِ شطرنج، رخی که در قلعه باشد (ناظم الاطباء)» (دهخدا، 1373: ذیل واژه).

ـ «شه‏پیل: در اصطلاحِ شطرنج رخی که در قلعه باشد، رخ را در قلعه‏آوردن و مات‏کردن شاه» (سجادی، 1382: 944).

ـ «شاه‏پیل، رخی است که در قلعه قرار گرفته باشد. ای بسا شاه پیل‏افکن و دلاور که شطرنج‏باز تقدیر او را با شاه‏پیلی (قراردادن رخ در قلعه) در ماتگاه درماندگی و هلاک افگنده و مات کرده است» (ماحوزی، 1383: 44).

ـ «شه پیل‏افکن: شاهی که آن را فیل افکنده است. در بازی شطرنج اگر رخ در قلعه رود و موجب مات‏شدن شاه بشود، آن را شه‏پیلی یا شاه‏پیلی گویند» (ثروت، 1383: 81).

ـ «می‏انگارم که خاقانی شه‏پیلی را چونان نام بازی‏ای در شطرنج به کار برده است؛ بازی‏ای که در آن با پیل شاه را کشت می‏دهند و مات می‏کنند» (کزازی، 1385: 485).

ـ «روشن است و به شه‏پیلی افکند، یعنی او را با دشمنی تواناتر روبه‏رو کرد» (استعلامی، 1387: 1116).

ـ «حالتی در شطرنج که براثر کیش‏دادن حریف، شاه و پیل به مخاطره می‏افتند و با تغییر مکان شاه، فیل مغلوب می‏شود و از صحنه بیرون می‏رود و شاه در وضعیت بدتری واقع می‏شود» (ماهیار، 1388: 234).

با توجه به توضیحات مربوط به «شه‏رخ» به نظر می‏رسد به‌جز عباس ماهیار دیگر شارحان محترم در معنی این بیت به بیراهه رفته‏اند. گفتنی است جملة آخر ایشان نیز ارتباطی با این اصطلاح ندارد؛ زیرا لزوماً شاه در وضعیت بدتری قرار نمی‏گیرد. باید توجه داشت هرچند منبع سجادی، ماحوزی و ثروت در معنی این اصطلاح متون مرجع بوده، باز معنی «رخی که در قلعه باشد» نامقبول است؛ توضیحات کزازی و استعلامی نیز به‏ترتیب، ذوقی و برگرفته از معنی شاه در معنای «بزرگ و اصلی» است.

معنی پیشنهادی: چه‏بسا تقدیر و سرنوشت، شاهان قدرتمند را در بدترین شرایط غافلگیر کرده و از بین برده است.

2ـ3 «طرح‏دادن/ طرح‏نهادن/ طرح‏کردن»

با توجه به معنی این اصطلاح در ‏لغت‏نامة دهخدا، «طرح‏دادن یا طرح‏کردن، عبارت است از اینکه حریف قوی، یک یا دو مهره از مهره‏های کارآمد خود را کنار گذارد و به‏اصطلاح به حریف، پیشی (آوانس) بدهد تا حریف ضعیف بتواند با او برابری کند و این کار بیشتر برای تحقیر حریف است» (دهخدا، 1373: ذیل واژه).

مراجعه به شواهدی از متون مختلف ادب فارسی:

- «چون آن فرزین‏بندها بدیدم مهره بازچیدم که مرا با ایشان نه سر اسب تاختن بود و نه روی دغاباختن، چه فلک را در دغابازی اسب و رخ طرح می‏نهادند» (نجم‏الدین رازی، 1381: 33)؛

- «عنصر محامد که محمود و عنصری را به همت و حکمت فیل و فرس طرح افگند، خزاین معانی را بر خرز خران خزران عرض خواهد کرد» (خاقانی، 1362: 113)؛

می‏توان چنین استنباط کرد که اصطلاح «طرح‏دادن یا طرح‏نهادن یا طرح‏کردن» به معنی آوانس‏دادن است. حال آنکه برخی شارحان در توضیح این اصطلاح ازجمله شرح ابیات ذیل به بیراهه رفته‏اند:

ـ «یعنی رواقی که طرح خورنق دیگر ریخته و فرّ و شکوهش آسمان را به زیر افگنده است» (همان، 1376 ج: 115).

ـ «طرح‏کردن رخ: انداختن و زدن مهرۀ آن، بالکنایه ریختن قلعه و خراب‏کردن آن» (همان، 1387: 483).

با توجه به آنچه ذکر شد، توضیحات بهروز ثروتیان به‏سبب نداشتن ارتباط با محور عمودی ابیات، به بازبینی نیاز دارد؛ در شرح وحید دستجردی نیز به‏جای واژۀ «فرس»، «فرش» لحاظ شده است که با توجه به واژۀ «رخ» و «طرح» ـ با قید احترام و احتیاط ـ درست نمی‏نماید.

معنی پیشنهادی:شاه وارد طاق و رواق زیبا و بلندی شد که قصر باشکوه خورنق و آسمان در برابر آن ارزشی نداشت. اسب افگندن: مغلوب‏کردن.

2ـ4 «ضربه‏دادن»

در ‏لغت‏نامة دهخدا دربارة ضربه‏نهادن چنین آمده است: «گویا چیزی شبیه به طرح‏کردن و نهادن مهره باشد. در طرح حریف یک یا چند مهره خود را به‌عمد باطل می‏کند و در ضربه‏نهادن به حریف حق یک یا چند حرکت می‏دهد: کرمان که در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت فردوس اعلی را دو رخ می‏نهاد و با سغد سمرقند و غوطه دمشق لاف زیادتی می‏زد امروز در خرابی، دیار لوط و زمین سبا را سه‏ضربه نهاد... (بدایع‏الازمان)» (دهخدا، 1373: ذیل واژه)؛ در سندبادنامه نیز دربارۀ «سه‏ضربه‏دادن» چنین آمده است: «بموضعی رسیذ، دو مرد را دیذ، کی بر دکانی نشسته نرد می‏باختند، و اسب مقامرت در مضمار مسابقت می‏تاختند. بازرگان زمانی بنظاره بیستاذ. یکی از آن دو تن گفت: خواجه، نرد می‏دانی؟ بازرگان گفت: آری. نراد گفت: بنشین، تا یک ندب نرد بازیم، پس آنگه اگر تو بری هرچه خواهی بدهیم، و اگر بمانی هرچه فرماییم بکنی. بازرگان گفت: روا بوذ. بنشست و نرد باختن گرفت. مرد شهری نرّادی استاذ بوذ، چنانک نرّاد آسمان را سه ضربه پیشی داذی، و مشعبد افلاک را در مهره‌‏بازی چون مهره ببازی داشتی

با توجه به موارد یادشده، به نظر می‏رسد که «سه‏ضربه‏دادن» و «شش‏ضربه‏دادن» هر دو به معنی آوانس‏دادن به حریف باشد تا حریف ضعیف بتواند برابری کند و این کار بیشتر با توجه به شرایط و برای تحقیر حریف است. در ادامه نظر برخی از شارحان دربارة این اصطلاح بررسی ‏می‏شود:

ـ «شش‏ضربه‏دادن: داو شش‏زدن در بازی نرد یا شش‏بازی آوردن که پیاپی از حریف ببرد. کنایه از غلبه و پیروزی بر حریف» (سجادی، 1382: 913).

ـ «شش‏ضربه‏زدن: داو شش‏زدن در بازی نرد یا شش‏آوردن. کنایه از غلبه و پیروزی بر حریف» (برزگر خالقی، 1387: 913).

ـ «شش ضربه: آوردن مکرر شش در بازی نرد و پیروزی بر حریف است» (استعلامی، 1387: 182).

ـ «سه‏ضربه‏دادن: کسی را سه مرتبه زمین‏زدن» (سجادی، 1382: 869).

2ـ5 «پیشی‏دادن»

این اصطلاح همانطور که در ‏لغت‏نامة دهخدا نیز بدان اشاره شده، مترادف طرح‏دادن و به معنی آوانس‏دادن است؛ «مزیت‏دادن حریف ضعیف را بالخصوص در بازی نرد و شطرنج و جز آن» (دهخدا، 1373: ذیل واژه):

‏با وجود توضیحات علی‏اکبر دهخدا دربارة این اصطلاح، بهروز ثروتیان و وحید دستجردی در شرح ابیات زیر، معنای متفاوت و مغشوشی را ارائه کرده‌‏اند:

ـ «پیشی: سبقت. بیشی: افزونی. پیاده: گل پیاده و کوتاه‏قد و پست، مجازاً گونه. گل: رخسار! معنی: "با دو رخ و گونۀ خود از ماه سبقت برده و در زیبایی بر آن پیشی گرفته است، و گل پیاده گونه‏ها، گل رخسار را افزونی و برتری داده است" توضیح ـ مناسبت رخ و پیاده در بازی شطرنج و توجه شاعر به صفت پیاده دربارۀ گل، صنعت ایهام پیش آورده است که در بخش نخستین مخزن‏الاسرار، خصیصۀ اصلی شعر او را تشکیل می‏دهد. عدم توجه به معنی بیت، موجب آن گردیده که در قافیۀ مصراع اول "بیشی" و در قافیۀ مصراع دوم "پیشی" نوشته‏اند و ظاهراً فاعل فعل "داده" را "لیلی" پنداشته‏اند؛ زیرا در این صورت است که لازم می‏آید جای کلمات قافیه در دو مصراع عوض بشود؛ لیکن بی‏تردید معنی مصراع اول پریشان و مصراع دوم نامفهوم می‏گردد. تصحیح و تعبیر فوق با تأمل و رد و اثبات همۀ گونه‏های ممکن معانی انجام یافته است که طرح آن همه مستلزم مقاله‏ای مشروح است و باید گفت جای بحث باقی است و احتمال معنی روشن‏تر دیگری نیز هست» (نظامی، 1363: 468).

ـ «پیاده و پیشی: از اصطلاحات شطرنج است؛ یعنی لطافت او گل لطیف را با دو پیاده پیشی داده و از پیش می‏راند. پیشی: به معنی از پیش راندن است و ظاهراً به‏جای "پیش"، شطرنج‏بازان کنونی به غلط "کیش" می‏گویند» (همان، 1376 د: 93).

معنی پیشنهادی: با دو نیمرخ خود (چهره) از ماه، مظهر زیبایی، سبقت گرفته و در شطرنج زیبایی به گل، دو پیاده آوانس داده است.

2ـ6 «شش‏پنج‏زدن»

این اصطلاح فقط معنی ظاهری دارد و به معنی نقش خوب‏آوردن در بازی است. توضیحات دهخدا نیز به‏نوعی مؤیّد این مطلب است: «شش پنج: شش و پنج (ناظم‏الاطباء)، نوعی از قمار (آنندراج)، شش‏پنج‏باز: آنکه نرد می‏بازد، نراد؛ شش‏پنج‏زدن: نردبازی‏کردن و شش‏پنج‏آوردن» (دهخدا، 1373: ذیل واژه):

حال آنکه مشخص نیست چرا شارحان در شرح این اصطلاح، توضیحات ناموجهی ارائه کرده‏اند:

ـ «شش‏پنج‏زدن: شش‏پنج‏زدن در بازی نرد، کسی که هرچه باشد در معرض تلف آرد» (سجادی، 1382: 568).

ـ «شش‏پنج‏زدن کنایۀ ایماست از پاک‏باختن و هرآنچه را هست ازدست‏دادن» (کزازی، 1385: 568).

ـ «نرد زیاد یکی از مراحل بازی نرد است که هر شماره روی تاس که بیاید، یکی بر آن به سود برنده می‏افزایند و در اینجا هرکه گرفتار دو و سه و چهار و پنج و شش، یعنی گرفتار این عالم کثرت باشد، در برابر جلوۀ حق می‏بازد و یکی هم بیشتر می‏بازد» (استعلامی، 1387: 1155).

معنی پیشنهادی: هرکسی با هر بضاعتی به این مراسم آمده، خداوند با آن همچون نرد زیاد رفتار کرده و آن را تکمیل کرده است.

2ـ7 «فرزین‏بند»

فرزین (وزیر) بعد از شاه قوی‏ترین مهرۀ شطرنج است؛ بنابراین به دام‏ انداختن آن، کاری بسیار دشوار است و جز با لطایف‏الحیل حاصل نمی‏شود. فرزین وقتی در این موقعیت قرار می‏گیرد و راه فراری ‏نمی‏یابد، به‏صورت انتحاری به ضربه‏زدن اقدام می‏کند و درنهایت کشته می‏شود. با کشته‏شدن فرزین، مات‏کردن حریف به‏مراتب راحت‏تر می‏شود؛ پس فرزین‏بند (به ‏بند کشیدن فرزین) به معنی نهایت مکر و ترفند است:

ـ «پس تو در شطرنج این هوس که می‏بازی، نظر از بازی خصم برمدار، مبادا که او فرزین‏بند احتیال چنان کرده باشد که به هزار پیل بازنتوانی گشود و چون از نیاگان تو بر رقعة ممالک خویش هیچ پیل این پیاده طمع فرونکردست» (وراوینی، 1392: 538)؛

ـ «چون مدت این حادثه بروز چهارم کشیذ، و سه روز متواتر وزاری پادشاذ، کی اکابر دولت، و اماثل حضرت بوذند، بلطایف حِکم، و نوادر مواعظ، در ابقای مُهجت شاه‏زاذه چند پیاذه از داستانِ دستانِ زنان بر نطعِ سمعِ شاه براندند، و کنیزک هر فرزین‏بند کی دانست می‏کرد، و هر منصوبه کی شناخت می‏ساخت، تا شاه‏زاذه را شهمات کند، اما وزاری مملکت هریک فرزینی فرزانه و صاحب کفایتی یگانه بوذند...» (ظهیری سمرقندی، 1362: 160)؛

ـ «لشکر مغول بر دروازه‏ها بایستادند و حشم سلطان را بخروج میدان کارزار مانع آمدند و چون راه مبارزت آن جماعت مسدود شد و بر بساط محاربت بازی‏ها درهم شد و شاه سواران را مجال نماند که اسبان را در میدان جولان آرند هرچند پیلان در انداختند مغولان رخ نتافتند بلک بزخم تیر فرزین‏بند ایشان که در بند فیل بود بگشادند...» (جوینی، 1391: 191)؛

متأسفانه اغلب شارحان متون در شرح این اصطلاح با مبناقراردادن ‏لغت‏نامة دهخدا به بیراهه رفته‏اند؛ ازجمله در شرح بیت:

ـ «آن است که فرزین به تقویت پیاده که پس او باشد مهرة حریف را پیش‏آمدن ندهد؛ چراکه اگر مهرة حریف پیاده‏ای را کشد، فرزین انتقام او خواهد گرفت (غیاث‏اللغات)» (دهخدا، 1373: ذیل واژه).

ـ «در صفحۀ شطرنج از هرطرف که ممکن بود، سربازم را جلو می‏بردم؛ اما مرا فرزین‏بند کرده بود و حتی به قلعه رفتن با کمند هم ممکن نبود» (نظامی، 1373: 373).

ـ «من فکر خود را بیدق‏وار هرسو فرستاده و فروکردم؛ ولی راه فرزین­شدن بسته بود و نتوانستم بر قلعه دانستن این راز به کمند برآیم» (همان، 1376 ج: 151).

ـ «فرزین‏بندکردن قلعه: بستن قلعه به روی مهره‏های طرف مقابل و پیاده و وزیر حریف، یا محکم­کردن قلعه با وزیر و پیادۀ خود» (همان، 1387: 503).

با توجه به توضیحات یادشده متوجه می‏شویم که برات زنجانی بدون توضیح از این اصطلاح رد شده است؛ وحید دستجردی به‏جای تشریح این اصطلاح به توضیح فرزین‏شدنِ پیاده پرداخته است؛ بهروز ثروتیان از عبارت «فرزین‏بندکردن قلعه» صحبت کرده است که ارتباطی با بیت ندارد و درنهایت توضیحات علی اکبر دهخدا نیز ـ با قید احتیاط و احترام ـ درست نمی‏نماید؛ زیرا فرزین برای جلوگیری از پیشروی حریف، به پشتیبانی پیاده نیازی ندارد.

درواقع، فرزین‏بند با اصطلاح «منصوبه» (نقشه و طرح) تفاوت چندان محسوسی ندارد؛ زیرا اصطلاح منصوبه غالباً در معنی تاکتیک بازی است؛ ولی فرزین‏بند نحوه و تاکتیک اسیرکردن فرزین است. اصطلاح منصوبه امروزه به معنی روش‏های مختلفی است که شطرنج‏باز با استفاده از آن حریف را مات می‏کند. گاهی در این منصوبه‏ها (تاکتیک‏ها) طرف مقابل با تشخیص‏ندادن حمله، حرکت‏هایی انجام می‏دهد که او را به غافلگیری ناگهانی و درنتیجه باخت نزدیک می‏کند:

2ـ8 «عرا»

در بازی شطرنج حالتی پیش می‏آید که حریف با مهره‏های خود اعم از فیل، رخ، اسب و وزیر، شاه را تهدید می‏کند و طرف مقابل به‏جای حرکت‏دادن شاه یا زدن مهرۀ تهدیدکننده، مهره‏ای را به‏عنوان مانع یا حائل در مسیر تهدید شاه قرار می‏دهد و به هیچ‏وجه نمی‏تواند این مهره را بردارد؛ زیرا شاه در آن حالت تهدید خواهد شد. این مهرۀ حائل (اعم از پیاده، رخ، اسب، فیل و وزیر) در این حالت قدرتش بسیار کاهش می‏یابد و چنانچه حریف رندانه حرکت کند و این مهرۀ حائل را ازسوی دیگر (با مهره‏ای دیگر) تهدید کند، می‏تواند آن را به‏راحتی بکشد و شاه را دوباره تهدید کند. این حالت جزوِ حساس‏ترین وضعیت‏های بازی و یکی از روش‏های در تنگنا قراردادن شاه و گرفتن مهره از حریف است. امروزه به این حالت «آچمز» گویند و در قدیم «عِری یا عَرا» گفته می‏شد؛ با این تفاوت که تهدیدکننده حتماً باید مهرۀ رخ بود: عِری یا عَرا، «... مأخوذ از تازی، به اصطلاح شطرنج‏بازان مهره‏ای است که میان شاه خود و رخ حریف حائل سازند برای حفاظت از شاه» (دهخدا، 1373: ذیل واژه). «... مهره‏ای که در میان شاه خود و رخ حریف حائل سازند برای حفاظت شاه از کشت، و برخاستن آن مشکل است» (رامپوری، 1363: ذیل واژه). خاقانی نیز در جای دیگر گوید:

با توجه به توضیحات بالا به بررسی شرح بیت زیر می‏پردازیم:

ـ «عری، مات‏شدن یا نزدیک‏شدن به آخرین بازی است که با حرکت یک مهرۀ شطرنج، طرف مات شود» (استعلامی، 1387: 803).

ـ «مات عری: صفت شاه شطرنج است که هم مات شده و هم در عری قرار گرفته است» (برزگر خالقی، 1387: 273).

ـ «"در عری افتادن شاه" در شطرنج، نظیر"در ششدره افتادن مهره" در بازی نرد، خطر شهمات شدن و باختن بازی را دارد. شاه در عری مانند مهره در ششدره به‏ بند افتاده است؛ چنانکه گویی اسیر زندانی گشته و راه گریز و رهایی او مسدود شده است؛ این جمله‏ها را به‏طور مجاز و کنایت در معنی گرفتاری و اسیری و بیچارگی و به ‏خطر افتادن و در بند بلا و محنت اسیرشدن و بدحالی و امثال آن استعمال می‏کنند» (همایی، 1339: 25).

با توجه به توضیحات به نظر می‏رسد غیر از جلال‏الدین همایی که بدون اشاره به معنی این اصطلاح، فقط به کنایة آن اشاره کرده است، بقیة شارحان محترم به بیراهه رفته‏اند.

معنی پیشنهادی مصرع اول: ما سرباز هستیم و شاه ما در وضعیت بحرانی و عرا (آچمز در اصطلاح شطرنج امروزی) مات شده است.

2ـ9 «کعبتین»

با تورقی در شروح متون مختلف ادب فارسی متوجه می‏شویم که بیشتر شارحان، این عنصر بازی را جمع تلقی کرده‏اند و دستاویز ایشان این نکته است که در قدیم گاهی بازی نرد با سه تاس بوده است؛ حال آنکه با این توجیه، ناخواسته درپی پیاده‏کردن قاعدۀ مطابقت موصوف و صفت عربی در شعر فارسی هستند. همچنین با چه قاعده‏ای کعبتین را جمع تلقی می‏کنند؟ با استدلال ایشان، «کعبه» مفرد و «ین» علامت جمع است که این امر نیز تحت هیچ شرایطی درست نیست؛ زیرا در این صورت کعبه باید با «ات» جمع بسته شود.

به نظر نویسندگان این مقاله، به چند دلیل می‏توان واژۀ کعبتین را مفرد به شمار آورد:

ـ چنانکه گذشت، کعبتین ازنظر ساختار نمی‏تواند جمع باشد و بازی با سه تاس نیز دلیل خوبی برای جمع‌‏بودن این واژه نیست.

ـ کعبتین مثنّا هم نیست؛ زیرا اولاً در اشعار شاعر باسواد و زبان‏دانی همچون خاقانی، وزن اشعار اجازۀ مثنّا‏خوانی نمی‏دهد؛ ثانیاً در اشعار متعددی به بازی با یک، دو و سه تاس اشاره شده و این خود دلیل متقنی برای این ادعاست؛ ثالثاً در تفحص این واژه در متون مرجع زبان عربی، کعبتین به معنی دو تاس وجود نداشت.

ـ صرف نظر از موارد یادشده در رد جمع و مثنی‏بودن، مهم‏ترین دلیل برای مفردبودن کعبتین این نکته است که اگر در متون ادب فارسی کعبتین را مفرد به شمار آوریم، هیچ آسیبی به معنا وارد نمی‏شود و توجیحات خاصی نمی‌طلبد:

در ادامه توضیحات میرجلال‏الدین کزازی دربارة کعبتین دربارة ابیات زیر بیان می‏شود:

ـ «کعبتین مصرع دوم: جمع کعبه؛ تاس‏های شش پهلو در بازی نرد. امروز با دو تاس نرد می‏بازند؛ اما در گذشته با سه تاس می‏باخته‏اند؛ ازاین‏رو، در بیت نیز واژه کعبتین را در ساخت جمع باید خواند. آنگاه که خورشید برمی‏دمد و روز می‏گسترد، ستارگان یکسره ناپدید می‏شوند؛ تنها خورشید بر پهنۀ سپهر می‏ماند. آنچنانکه گویی نردباز آسمان، مهره‏ها را به‏یکبارگی از نطع بازی بر می‏چیند؛ و از سه تاس نیز تنها یکی را بر آن می‏اندازد و وامی‏نهد تا بدینگونه بازی‏ای تازه و فریبی دیگر را آغاز نهد. هان! بیا تا از جام‏های باده، مهره‏هایی برای نردبازی با آسمان بسازیم؛ و به یاری مستی با او بستیزیم و او را درهم بشکنیم؛ زیراکه آسمان حریفی دغلکار و نیرنگباز است؛ و تاس خویش را به نشانۀ آغاز بازی و تلاش در رنج و آزار ما بر نطع لاژوردین در افکنده است» (کزازی، 1368: 287).

حال سؤالی که بر هر علاقه‏مند عارض می‏شود این است که اگر کعبتین جمع باشد و دلالت بر سه تاس داشته باشد، این تاس‏ها کدام اجرام آسمانی هستند؟ به عبارت دیگر، اگر خورشید و ماه را دو تاس بدانیم، سومین تاس کدام جرم آسمانی است؟!

همچنین با دقت در توضیحات ‏لغت‏نامة دهخدا متوجه خواهیم شد که شاهدمثال ایشان از ازرقی (اشاره به سه مهره بودن کعبتین) نیز با توضیحات (اشاره به دو تاس) همخوانی ندارد.

ـ «کعبتین، دو طاس بازی نرد یعنی دو مهرة کوچک شش پهلوی از استخوان و بر هر ضلعی از اضلاع ششگانة آن دو به ترتیب... (ناظم‏الاطباء) و ترتیب نقش‏ها چنین است که جمع اعداد هر طرف با طرف مقابل آن باید هفت شود...»

افزون‏بر موارد یادشده، از دیگر دلایلی که ما را به‏سوی مفردبودن این واژه سوق می‏دهد، توجه به نوعی شطرنج است که در راحة الصدور و آیة السرور بدان اشاره شده است: «باب دوم که بزرجمهر نهاد: رقعه‏ای مستطیل کرد چهار عرض و شانزده طول همان شصت و چهار خانه باشذ و آلت‏ها همان شانزده است و لون و سیر و ضرب همچنان اما تعبیه از جانبین بشکلی دیگرست، رخ‏ها در زوایاست و شاه و فرزین در میان و دو فرس در پیش شاه و فرزین و دو فیل در پیش فرس‏ها و در پیش فیلان بدو صف پیاذه بنشانده و بر قاعده شطرنج قدیم سیر و ضرب می‏کنند، و اگر خواهد که برین رقعه بکعبتین بازد اول بازی آنست که کعبتین اکثار کنذ کرا نقش بیشتر آیذ اول کعبتین بزنذ و محکوم نقش کعبتین باید بوذ اگر زخم کعبتین شش برآیذ بشاه بایذ باختن و اگر پنج برآیذ بفرزین بازد و چون کعبتین چهار برآیذ بفیل باید باختن و چون سه برآیذ باسپ و اگر نقش کعبتین دو برآیذ برخ بایذ باختن و اگر یک برآیذ بپیاذگان، و چون نقش شش زنذ ناچار بشاه بایذ باختن. اگر شاه شطرنج را خانه نبوذ حکم مات نباشذ مثالش چون مششدر نرد باشذ، و هر آلت را که خانه نبوذ نبازذ...» (راوندی، 1364: 411). با تأملی در این متن مشخص می‏شود که کعبتین یک عنصر یا یک مهره است نه مثنّا یا جمع.

2ـ10 «زیاد»

زیاد در مضمون‏آفرینی شاعران و نویسندگان، متضمن دو معنی متفاوت است؛ اول: «نام بازی دوم در نرد» (دهخدا، 1373: ذیل واژه)؛ دوم: «آنچه در بازی نرد حریف غالب را از اعداد مطلوب زائد افتد؛ یعنی این کس را اگر برای بازی چهار مطلوب باشد و بر کعبتین شش خال ظاهر گردد، از آن شش، چهارخانه به مهره گرفته دو عدد زائد آید. این دو عدد را که از حاجب زائد بود، خال زیاد گویند» (مدرس رضوی، 1345: 261 و دهخدا، 1373: ذیل واژه). حال آنکه بیشتر شارحان در به‏کارگیری این دو معنی دچار اشتباه شده‏اند:

ـ «نقش زیاد: نام بازی دوم از هفت بازی نرد باشد که در آن در هر نقش یک خال زیاد کرده‏اند؛ و آن را زیاد گویند» (کزازی، 1385: 441). به نظر می‏رسد منظور خاقانی از اصطلاح «زیاد» در این بیت، بازی دوم نرد نیست؛ بلکه به معنی خال زیاد است.

2ـ11 «قایم»

در متون مرجع دربارۀ قایم چنین آمده است که «چون کسی در شطرنج بازی خود را زبون بیند شاه حریف را پی‏درپی کشت دهد و او را فرصت بازی دیگر ندهد تا قایم شود» (خلف تبریزی، 1362: ذیل واژه): «بوذرجمهر گفت: بیا تا من با تو ببازم. آن شخص پیش آمده یک نیمه شطرنج را بنهاد، بوذرجمهر نیز چنان بنهاد و دست اول را قایم کرد و دست دیگر از او برد» (آملی، 1379، ج 3: 563). اصطلاح «به قایم ریختن» نیز تقریباً در همین معنی است: «و اگر حریف گوید که "قایم است" فروریزد» (همان)؛ یا «اگر حریف بر او به چیزی زیاد شود، چنانکه ـ از روی دانش ـ بردن یا قایم‏کردن را امید نباشد تصدیع ندهد و بریزد» (همان: 564). با تأمل در توضیحات بالا، این اصطلاح در شطرنج قدیم معادل «پات» (مساوی) امروزی است:

در ادامه نقد توضیحات میرجلال‏الدین کزازی دربارة این اصطلاح بیان می‏شود:

ـ «نظم دری، با تشبیه رسا، به رقعه مانند شده است. قایم نخستین به معنی استوار و پای‏برجای است و قایم دوم به معنی خانة تحصن شاه است. "قایم‏انداز" کنایه از شطرنج‏باز توانا و چیره‏دست است» (کزازی، 1385: 531).

معنی پیشنهادی: خاقانی در این بیت با استفاده از سه آرایة ایهام، جناس تام و اسلوب‏الحکیم، در مصرع اول به مفاخره پرداخته و خود را مأخذ و منبع شاعری معرفی کرده است. در مصرع دوم به استهزای ادعای عنصری در برابری با خود پرداخته است؛ کاری که در جای‌جای دیوانش مشهود است:

معنی پیشنهادی بیت: بر عرصة شعر دری منم که استوار و مرجع هستم؛ حال آنکه عنصری در ادعای برابری با من آبروی رقابت را برده است.

همچنین، نکتة تأمل‏برانگیز این بیت مربوط به ایهامِ پنهان در واژة «قایم» به معنی خریطه و کیسه مهره‏های شطرنج است. معنی‌ای که بارها در ابیات شاعران ازجمله خاقانی نمود داشته است:

2ـ12 «سه‌تا»

سه‌‏تا، «بازی سیم نرد» (دهخدا، 1373: ذیل واژه) است.

این اصطلاح ازجمله اصطلاحاتی است که شاعران و نویسندگان کمتر از آن مضمون‏آفرینی کرده‏اند؛ تا جایی که از نظر شارحان نیز مغفول مانده است:

ـ «زیاد با فارد ایهام تناسب می‏سازد؛ این هر دو نام بازی‏های است در نرد» (کزازی، 1385: 318).

ـ «فارد و زیاد نام دو بازی نرد است و فارد جهان یعنی برندة تمام بازی‏ها» (استعلامی، 1387: 641).

ـ «فارد که به آن فرید هم گفته می‏شود و هر دو از اصطلاحات بازی نرد است با زیاد که آن هم از اصطلاحات بازی نرد است، ایهام تناسب دارد و همچنین فارد به معنی فرد و زیاد در معنی بسیار با دو و سه ایهام دارد» (برزگر خالقی، 1387، ج 2: 854).

بهتر بود شارحان محترم به ایهام‏تناسب موجود در واژة «سه تا» (بازی سوم نرد) در مصرع اول نیز اشاره می‏کردند. صد البته این غفلت، ناشی از مهارت خاقانی در کاربرد نامحسوس این اصطلاح است.

*****

در پایان، بیتی ‏را مطرح می‏کنیم که ذیل اصطلاح خاصی قرار نمی‏گیرید؛ ولی شارحان در شرح آن، معنی دقیقی ارائه نداده‌‏اند:

ـ «جویبار به صفحۀ شطرنج تشبیه شده است» (استعلامی، 1387: 33).

ـ «غنچۀ تازه‏شکفته از روی خاک بیدق زرین خود را عرضه کرد (غنچه همچون مهرۀ پیاده ایستاده بود). بیدق زرین کنایه از خورشید است (غنچة گل سرخ) بیدق سیمین= ستارگان» (ماحوزی، 1383: 110).

با توجه به اینکه خواست خاقانی از مصرع اول، توجه به تعدد جویبارها و تشبیه آن به خطوط متقاطع صفحة شطرنج است، باید اشاره کرد که سطح زمین به صفحۀ شطرنج تشبیه شده است نه جویبارها. همچنین مصرع دوم، تشبیه غنچه به پیادۀ شطرنج را مدّنظر دارد؛ حال آنکه مهدی ماحوزی از خورشید و ماه سخن به میان آورده است که ظاهراً به بازنگری نیاز دارد.

محمدرضا ترکی در توضیح این بیت، به نکتۀ جالبی اشاره کرده است: «"بیدق" به معنی پیاده با "رقعه" و "شطرنج" تناسب دارد و این در بین خواص ادبا نکته‏ای بدیهی است؛ اما نکتۀ قابل توضیح، رابطۀ بیدق (پیاده) با غنچه است. در گیاه‏شناسی قدیم گل‏هایی را که دارای ساقه بودند "گل پیاده" و گل‏هایی را که بر شاخۀ درخت می‏روییدند "گل سوار" می‏نامیدند. معنی بیت این است: جدول‏ها و جویبارها باغ را به‏صورت رقعه و صفحۀ شطرنج آراسته بودند و غنچۀ گلِ پیاده از روی خاک بر آن رقعه مانند پیادۀ شطرنج رخ می‏نمود. ذهن سیال شاعر از گل پیاده به یاد بیدق شطرنج افتاده و به کمک آن تصویرسازی کرده است» (ترکی، 1388: 21).

3ـ نتیجه‏گیری

شرح‏نویسی در حوزة ادبیات فارسی از فنونی است که با وجود سابقه طولانی، به‏صورت روشمند دنبال نشده است و حدود و ثغور آن دانسته نیست. تاکنون شرح‏های برجستة بسیاری بر متون ادبی نوشته شده است که مطالب عالمانه و ارزشمندی دارد و نمی‏توان جایگاه علمی و ارزش‏های آنها را نادیده گرفت. حال آنکه روشمند‏نبودن این شروح و یکدست‏نبودن آنها باعث ایجاد ابهام شده است؛ به‏گونه‏ای که حتی با نگاهی اجمالی می‏توان شواهدی را مطرح کرد. پژوهش‏های انجام‏شده بیانگر آن است که معمولاً اشکالاتی که در شرح‏ها وجود دارد، یا مربوط به حوزة محتوایی آنهاست و یا مربوط به اشکالات ساختاری است که به‏طور طبیعی بر محتوا نیز تأثیر می‌گذارد.

با تأملی در شروح مختلف دیوان خاقانی و نظامی متوجه می‏شویم اشکالات مربوط به حوزة محتوایی در آنها نمود بیشتری دارد و این ناشی از ویژگی‏های سبکی این دو شاعر است. ازجمله مواردی که شارحان محترم را در شرح آثار این دو شاعر به چالش کشیده است، مربوط به اصطلاحات نرد و شطرنج است. با موشکافی شروح مختلف و بیان شواهد مختلف از متون فارسی در این پژوهش، به نظر می‏رسد توضیحات ذیل برای اصطلاحات یادشده مقرون به صواب باشد:

ـ اصطلاحات «طرح‏نهادن»، «پیشی‏دادن» و «ضربه‏دادن» هر سه به معنی آوانس‏دادن است؛

ـ «شه‏رخ» و «شه‏پیل» هر دو به معنی کنایی مهارت در کار است؛

ـ «کعبتین» برخلاف آرای مختلف، جمع یا مثنّا نیست؛ بلکه مفرد است.

ـ مهرة «رخ» غیر از مهرة «قلعه» است؛

ـ «فرزین‏بند» به معنی نهایت مکر و ترفند است؛

ـ «قایم» در معانی استوار، پات‏شدن و خریطة شطرنج است؛

ـ ...

پی‏نوشت

1. شه‏رخ‏زدن اقبالِ به‏مراتب بزرگ‏تری نسبت‏به زدن رخ در شطرنج است.