برنامه‌ریزی و مکان‌یابی بازارهای روز در شهر تبریز (مطالعه موردی: مناطق 4، 7 و 10)

مقدمه

هر شهر مانند یک ساختمان از اجزا و عناصر مختلفی ساخته شده است که ترکیب کلی و چگونگی پیوند آنها سیمای فضای شهری را می‌سازد. موضوع اصلی برنامه‌ریزی شهری، ساماندهی کالبدی شهر براساس عدالت اجتماعی، کارآیی و کیفیت محیطی است؛ بنابراین، مکان‌گزینی فعالیت‌ها و چگونگی دسترسی شهروندان به آن یکی از مباحث مهم برنامه‌ریزی شهری است و مدیریت شهری برای کسب موفقیت باید به تأمین نیاز همه اقشار جامعه و تأمین رفاه حال شهروندان توجه داشته باشد (بندعلی، 1387: 1). نخستین اقدام در تأسیس هر نوع مرکز تجاری، ازجمله بازارهای روز و میدان‌های میوه و تره‌بار، مکان‌گزینی آنهاست که باید نتیجة بررسی عمیق وضع بازار، موقعیت محل، فضاهای مشابه موجود، جمعیت، تأسیسات لازم در آینده، منطقة زیر نفوذ و سطح زندگی اهالی باشد (رضویان، 1381: 56). مکان‌یابی ازجمله تحلیل‌های مکانی است که تأثیر فراوانی در کاهش هزینه‌های ایجاد و راه‌اندازی فعالیت‌های مختلف دارد؛ به همین دلیل یکی از مراحل مهم و اثرگذار در پروژه‌های اجرایی به شمار می‌رود (باقرامیری، 1393: 39). افراد، خانوارها و مؤسسـات بـرای رفـع نیازهـای خود، خریدار کالاهای مصرفی و تجهیزاتی‌اند کـه واحدهای دیگری آنها را تولید و عرضه می‌کنند. توزیع کالا به‌جز در موارد استثنایی (فـروش مسـتقیم از تولید به مصـرف)، مراحـل مختلفـی را دسـت‌کـم در سطح تجارت عمده یا نیمه‌عمده و جزء طی می‌کنـد. این سلسله‌مراتب تـوزیعی، تـابعی از سلسـله‌مراتـب شهری است (پورمحمدی، 1382: 97). ایجاد بازارهای روز و میادین میوه و تره‌بار به‌منظور عرضة سریع و مناسب مایحتاج روزانة شهروندان ازجمله خدمات شهری است که به موجب قانون شهرداری‌ها (مصوب سال 59) ارائه آن به عهدة مدیریت شهری است. پیش‌بینی و برنامه‌ریزی برای این بازارها و مکان‌گزینی مطلوب آنها بسیاری از مشکلات شهری را حل خواهد کرد (خواجه ارزانی، 1384: 11). بازارهای روز از عمده‌ترین بخش‌های شهری محسوب می‌شوند؛ زیرا بحث تهیة مایحتاج روزانه و هفتگی در کمترین زمان ممکن، از دغدغه‌های اصلی خانوارها به شمار می‌رود. در صورت مکانیابی صحیح بازار روز در مناطق شهری می‌توان به کاهش حجم سفرهای درون‌شهری، کاهش مصرف سوخت و درنهایت، توسعة پایدار شهری رسید (کادوسی و میکانیکی، 1392: 2).

شهر تبریز به‌عنوان یکی از پنج کلانشهر کشور که جمعیتی بیش از یک و نیم میلیون نفر دارد، به‌علت کم‌بودن بازارهای روز و پراکندگی نامناسب آنها در مناطق مختلف پاسخگوی نیازهای شهروندان نیست؛ به‌طوری‌که بعضی از مناطق، بدون بازارهای روز و بعضی مناطق مانند منطقة 8 دارای 5 بازار میوه‌اند. به همین دلیل، مردم برای تهیة مایحتاج روزانة خود مجبور به سفرهای درون‌شهری می‌شوند که در بعضی‌اوقات مانند صبح و عصر مناطق دارای بازارهای روز با ترافیک سنگین در خیابان‌ها و حتی پیاده‌روهای مجاور بازارهای روز روبه‌رو هستند. مناطق شهرداری 4، 7 و 10 شهر تبریز نیز از این امر مستثنی نیستند و در این مناطق، بازار روز وجود ندارد. بر همین اساس هدف این پژوهش برنامه‌ریزی و مکان‌یابی بازارهای روز در مناطق شهرداری 4، 7 و 10 شهر تبریز است. برنامه‌ریزی و مکان‌یابی اصولی و علمی بازارهای روز می‌تواند بهبود تقاضای سفر با توجه به کاهش زمان، مسافت و هزینه، کاهش مصرف سوخت و انرژی، رضایت شهروندان در توزیع فضایی مناسب کاربری تجاری در مناطق شهری و درنتیجه، کاهش آلودگی محیط زیست شهری شود.

اهمیت و ضرورت تحقیق

یکی از دغدغه‌های اصلی خانوارها، بحث تهیه مایحتاج روزانه و هفتگی در اسرع وقت و با قیمت مناسب و همچنین، یکی از وظایف اصلی برنامه‌ریزی شهری، توزیع عادلانة خدمات شهری به‌ویژه کالاهای مصرفی و خدمات اساسی است؛ بنابراین، مکان‌یابی بازارهای روز و حدود و ثغورآنها یکی از مسائل مهم برنامه‌ریزی شهری است و مکان‌یابی آن باید طوری باشد که همه ساکنین شهر با حداقل مشکلات به آن دسترسی داشته باشند و با سایر کاربری‌ها نیز تداخل و ناسازگاری نداشته باشد. این مقوله‌ای است که تاکنون از طرف مدیریت شهری، چندان شایان توجه قرار نگرفته یا به اجرا در‌نیامده است. با توجه به مشکلات شهر تبریز در زمینة توزیع میوه و تره‌بار، فاصلة زیاد بین مراکز عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، وضعیت نامطلوب مراکز خرده‌فروشی که به‌صورت ناخوشایند و گاهی غیربهداشتی در حاشیة خیابان‌ها مستقرند و سد معبر می‌کنند، ضرورت برنامه‌ریزی و مکان‌یابی علمی بازارهای روز و ساماندهی سیستم توزیع میوه و تره‌بار در این شهر احساس می‌شود. شهر تبریز، بازار روز و بازار میوه به تعداد کافی ندارد و معمولاً توزیع آنها نامتعادل است و بیشتر آنها در مرکز شهر یعنی منطقة 8 واقع شده‌اند؛ درنتیجه، معضلی بزرگ در به وجود آوردن ترافیک در آن منطقة تجاری است. مناطق دیگر که وسعت زیادی نسبت به آن منطقه دارند، بازار روز و میوه کم دارند یا بدون آن خدمات‌اند که باید با برنامه‌ریزی و مکان‌یابی صحیح چاره‌ای اندیشید و به احداث این نوع بازارها در تمام مناطق شهر اقدام کرد.

پیشینة تحقیق

طهماسـبی (1370) در پایــان‌نامــة کارشناســی ارشــد بــا عنــوان «مکانیزم و عملکرد میادین میوه وتـره‌بـار شـهری بـا تأکید بر تأثیرات فضایی - مکانی»، آثار فضایی - مکانی میدان میوه و تره‌بار منطقة شـوش تهـران را بررسـی و تأثیر سـاختار کالبـدی - فیزیکـی میدان و تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن بـر محیط پیرامون را مطالعه کرده است.

بندعلی (1387) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد با عنوان «تجزیه و تحلیل و مکانیابی میادین میوه و تره‌بار و بازارهـای روز شـهر اصـفهان»، تعداد بازارهای روز موردنیاز شهر اصفهان را در وضع موجود و همچنین برای سال 1400 تعیین کرده و آنها را مکانیابی کرده است. نخست براساس پیش‌بینی جمعیتی مربوط به هریک از مناطق برای سال 1400 تعداد بازارهای موردنیاز در وضع موجود و نیز برای سال 1400 محاسبه شد. سپس اراضی بایر یا بدون کاربری پس از ارزیابی اولیه ازنظر معیارهای مکان‌یابی بازارهای روز و میادین میوه و تره‌بار با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی مدل تحلیل سلسله‌مراتبی تحلیل و ارزیابی شدند و اراضی پیشنهادی برای هر منطقه به‌منظور احداث بازارهای روز تعیین شدند.

سهیلی‌نیا و فیلی (1390) در مقاله‌ای با عنوان «مکان‌یابی بازارهای روز شهری به روش جایابی چند تسهیلاتی و فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP به‌منظور مدیریت بهینة حمل و نقل شهری»، با ارائه یک متدولوژی بسیار کارا با توجه به معیارهای لازم در جایابی اینگونه بازارها با روش جایابی چند تسهیلاتی (Problems Location Multi facility) منطقة بهینه را گزینش کرده‌اند. همچنین به کمک روش AHP که در نرم‌افزار choice Expert عملی می‌شود، بعد از تعیین سطوح سلسله‌مراتبی شامل هدف معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها مقایسة زوجی بین این سطوح را برای وزن‌دهی انجام داده‌اند و درنهایت، از بین مناطق مجاز برای احداث، بهترین گزینه را انتخاب کرده‌اند. پس از وزن‌دهی پارامترها در این نرم‌افزار، منطقة 2 به‌عنوان منطقة بهینه برای احداث بازار روز شهری با ضریب اولویت 2/121 انتخاب شد. در پایان، دو روش پیشنهادی مقایسه شدند و استنباط شد روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP می‌تواند نتایج بهتری را دربرداشته باشد.

باقرامیری (1393)، در پژوهشی با عنوان «مکان‌یابی بهینة میادین و بازارهای میوه و تره‌بار و فرآورده‌های کشاورزی با استفاده از مدل فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، مطالعة موردی حوزة 5 و 22 شهرداری تهران»، به روش تصمیم‌گیری چندمعیاره و با نرم‌افزار Super Decision، اولویت و اهمیت شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی در تعیین مکان مناسب میدان‌های میوه و تره‌بار را بررسی کرده است. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل داده‌ها نشان دادند در مقایسة اهمیت شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی در هر دو منطقة 5 و 22، شاخص اقتصادی اهمیت بیشتری دارد.

در اواخر دهة 1990 در مؤسسة آموزشی اشتغال (ETI) در دانشگاه ویسکانی - میلواکی، نسبت به مکانیابی بازارهای روز محلی اقدام شد و این نتیجه به دست آمد که برخلاف تمایل خرده‌فروشان برای استقرار در نواحی پردرآمد، محلات کم‌درآمد و پرتراکم، مصرف بیشتر و درنتیجه منافع اقتصادی افزون‌تری را موجب می‌شوند (Wang and et al, 2004: 25).

مبانی نظری تحقیق

مفهوم مکان‌یابی

به‌طور کلی مکان‌یابی عبارت است از انتخاب مکان بهینه برای یک یا چند مرکز، با در نظر گرفتن محدودیت‌های موجود، به‌گونه‌ای‌که هدف ویژه‌ای بهینه شود. این هدف می‌تواند سودآوری، کاهش هزینه، کاهش حمل‌ونقل، ارائه خدمات عادلانه به مشتریان، کسب بیشترین سهم بازار و ... باشد (Grewal et al, 2014: 11-34). مکان‌یابی فعالیتی است که قابلیت و توانی یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربری و تسهیلات شهری برای انتخاب مکان مناسب کاربری خاص تجزیه و تحلیل می‌کند. مکان‌یابی در علوم مربوط به زمین، عملیاتی است که طی آن فرد متخصص با ارائه نیازها، اهداف و اطلاعات وضع موجود به دیگر کارشناسان، نظیر ترافیک، اقتصاد، جامعه‌شناسی، روانشناسی، جغرافیا، زمین‌شناسی، هواشناسی، زیست‌شناسی و جمع‌بندی آنها در قالب نظرات و اهداف خود، در پی دستیابی به بهترین انتخاب برای کاربری مدنظر است. مکان‌یابی بهینه و مناسب، زمانی امکان‌پذیر است که محقق بتواند ارتباط علمی و منطقی مناسبی میان اطلاعات و داده‌های به‌دست‌آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکان‌یابی با توجه به اولویت برقرار کند (رضویان، 1381). انتخاب مناسب‌ترین مکان برای توسعة یک پروژه، مزایایی دارد که شامل بهبود کارکرد کاربردی زمین پیشنهادشده، آسایش بیشتر برای استفاده‌کنندگان، زیبایی‌شناختی بیشتر، تأثیرات منفی محیطی کمتر و کاهش هزینة ساخت و نگهداری است (Lagro and James, 2008: 61).

معیارهای مکان‌یابی بازارهای روز

در بیان مکان استقرار بازار روز عوامل متعددی همچون شرایط محیطی، جهت‌گیری، شـعاع دسترسی، تأسیسات، خدمات شهری و ... می‌تواند معیار در تعیین مکان مناسـب احـداث بـازار روز در نظـر گرفته شود. این معیارها به چند دستة کلی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از الف) معیارهای موقعیتی، ب) معیارهای مکانی و ج) معیارهای جغرافیایی (اقلیمی). در بازارهای روز اولویت سازگاری با کاربری‌های زیر است: واحدهای مسکونی، فضای سبز عمومی، فضای باز، فضای گذران اوقات‌فراغت، توقفگاه‌ها، پارکینگ‌های عمومی، فضاهای کافی برای بارگیری، انبارهای تجاری کوچک محله‌ای، راههای درجه یک محله‌ای، معابر جمع‌کننده و نزدیکی به مراکز خدمات شهری (کوی ، محله، ناحیه و ...). در طراحی مدل الگوی مکان‌یابی بازارهای روز از شاخص‌های زیر استفاده شده است:

1-     تراکم جمعیت: به‌صورت نسبی در یک طیف فازی بین صفر و یک وزن‌دهی شده است.

2- شبکة ارتباطی ارتباطات: براساس استاندارد فروشگاه زنجیره‌ای باید در کنار خیابان‌های اصلی شهر قرار گیرند (حبیبی و مسائلی، 1378: 25).

3- زمین‌های مناسب و بایر: زمین‌هایی که هیچ کاربری در آنها وجود ندارد. زمین مناسب یعنی مناسب‌بودن شرایط فیزیکی زمین مثل شیب مناسب، شکل هندسی زمین، سیل‌گیرنبودن، در معرض رانش نبودن، مقاوم‌بودن خاک، تأمین آب موردنیاز، در نظر گرفتن هر عامل جغرافیایی محدودکننده مانند رودخانه و بزرگراه یا موانعی که ممکن است مشتری برای خرید حاضر به عبور از آنها نباشد. بهترین زمین برای برپایی بازارچه، زمینی است که بایر و بدون کاربری باشد.

4- مرکزیت: مرکزیت مناطق و نواحی به‌عنوان مکان مناسب برای فروشگاه‌های زنجیره ای است (آقایاری و وزین، 1385: 73).

5- کاربری‌های سازگار: کاربری‌های سازگار با بازارهای روز عبارت‌اند از میادین میوه و تره‌بار، واحدهای مسکونی تحت پوشش، فضای سبز عمومی، کاربری تجاری و مراکز خدمات محله‌ای.

6-کاربری‌های ناسازگار نیز عبارت‌اند از آموزشی، درمانی، اداری، انتظامی، صنعتی، فرهنگی، گورستان، نظامی، رودخانه و مسیل، تأسیسات و تجهیزات شهری و ترمینال.

تعریف بازار و بازار روز

بازار واژه‌ای بسیار قدیمی است و به معنی محل خرید و فروش و عرضة کـالا اسـت. بـازار در فارسـی میانه به‌صورت «وازار» یا ترکیب‌هایی مانند وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازارگان) بـه کـار برده شده است (پروشانی، 1361: 305) و محلی است که در آن نوعی وابستگی ویژة اجتماعی و فرهنگی دیده می‌شود و عوامل اصلی آن را خریداران و فروشندگان تشکیل می‌دهند (شکویی، 1385: 71). فضایی که در آن کالاهایی برای فروش یا تولید عرضه می‌شوند و محل تجمع و مسیر ارتباطی نیز باشد، بازار خوانده می‌شود (دهخدا، 1352 :349). مراد از بازار روز، مجموعة تجاری متشکل از چند واحد تجاری است که در آن عموماً ارزاق عمومی و موردنیاز شهروندان ارائه می‌شوند. مالکیت این بازارها به سازمان میادین میوه و تـره‌بـار اختـصاص دارد. ایـن بازارها با هدف کاهش قیمت کالاهای موردنیاز شهروندان و دسترسی آسان ایجاد شده است. تقسیم‌بندی میادین و بازارهای میوه و تره‌بار براساس وسعت حوزة نفوذ و گسترة زیر پوشش آنها است. انواع این بازارها عبارت‌اند از الف) میدان مرکزی، ب) میدان و بازار منطقه‌‌ای و پ) بازار روز محله‌ای.

بازار‌ها از لحاظ زمان و دورة تشکیل به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شوند: 1) بازار روز: در این بازار‌ها محصولات کم‌دوام و به سرعت فاسدشدنی دادوستد مـی‌شوند؛ مانند میادین میوه و تره‌بار. 2) بازار هفتگی: این بازارها در روز یا روزهای مشخصی از هفته تشکیل می‌شوند و خریداران و فروشندگان در آن روز در محل معینی گردهم می‌‌آیند. 3) بازار فصلی و بازار سالانه: بازارهای فصلی در مقاطع معینی از سال تشکیل می‌‌شوند؛ مانند بازار گنـدم، بازار برنج و ... (سـلطان‌زاده، 1380: 38).

سابقه و روند شکل‌گیری بازار در جهان

به‌طورکلی از زمان تمدن‌های اولیه تا امروز، نیاز به مبادلة کالا به‌صورت متقابل در بـین مـردم احـساس مـی‌شد. مردم برای تهیه مایحتاج ضروری، نقاط مناسبی را از محدودة سکونت، انتخاب و کالاهای خود را تهیه می‌کردند. با به وجود آمدن پول به اشکال مختلف، مبادلة اجناس گـستردگی بیـشتری یافت و مبادلات اقتصادی بین اقوام مختلف رایج شد. به مرور، فضاهایی به‌عنوان مکان خرید و فروش ایجاد شدند کـه در تمدن‌های مختلف، اشکال متفاوت آن دیده می‌شود .صد و ده سال بعد از میلاد حضرت مسیح، برده‌ای یونانی که به حرفة معماری اشتغال داشت، مرکـز خریـدی مجاور میدان عمومی شهر روم بنا کرد. این مرکز خرید، بازارچه‌ای با دو طبقه و دارای سیستم تهویه بـود که در آن ردیفی از حجره‌ها قرار داشتند و به‌طور شگفت‌آوری با امروزی‌ترین مراکز خرید شباهت داشت. این نوع بازارچه‌ها بعدها الگوی مناسبی برای مراکز خرید در اروپا شد .بازارچه‌های بلژیک، بازارهای خیابانی لندن در زمان قرون وسطی و بازارهای خاورمیانـه، نمونـه‌هـایی از تشکیل متمرکز و اولیة فروشگاه‌ها بودند. با مرور تاریخچة فعالیت‌های خرید و فروش در ایالت متحده نیـز مشاهده می‌شود فعالیت‌های عمدة خرید و فروش در مرکز شهرهای بزرگ و کوچک متمرکز بـود. بـا حرکت جمعیت به سمت حومة شهر بعد از جنگ جهانی دوم، فروشگاه‌ها نیز به دنبال مشتریان بـه خـارج از شهرها نقل مکان کردند. این فروشگاه‌های منطقه‌ای، هدف اصلی خود را دسترسی آسان مشتریان قـرار دادند. به دنبال این تحولات، خطوط فکری جدیدی در احداث فروشـگاه‌ها پیـدا شـده اسـت (خواجـه ارزانی، 1384: 15).

روش تحقیق

نوع تحقیق، کاربردی و روش آن توصیفی‌تحلیلی است. نخست، شاخص‌های مکان‌یابی بازارهای روز ازطریق منابع و اسناد موجود شناسایی شده‌اند. سپس ازطریق روش تجزیه و تحلیل کمی و فضایی، با استفاده از قابلیت سیستم اطلاعات جغرافیایی، برای توزیع مناسب و مکان‌یابی بهینة بازارهای روز از معیارهایی مانند اندازه (مساحت زمین)، زمین‌های بایر، دسترسی، سازگاری، تراکم جمعیت، پارکینگ و مرکزیت استفاده شده است. بعد از آماده‌سازی لایه‌های مربوط به شاخص‌های مذکور، با استفاده از ابزارهای تحلیلی در محیط نرم‌افزار Arc Map، به تلفیق آن پرداخته شد و لایة نهایی استخراج شده است.

بحث و یافته‌ها

تعداد بازارهای موردنیاز

در برنامه‌ریزی و مکان‌یابی بازارهای روز مناطق 4، 7 و 10 تبریز سال 1405 مدنظر قرار گرفته است. به همین دلیل، جمعیت شهر تبریز (با نرخ رشد 97/0 در سرشماری سال 1395) پیش‌بینی شده و با در نظر گرفتن آستانة جمعیتی 50 هزار نفر (آستانة زیر پوشش بازارهای محلی)، تعداد بازارهای موردنیاز هر منطقه محاسبه شده است.

جدول 1: تعداد بازارهای موردنیاز هر منطقه

منبع: محاسبات نگارندگان

تحلیل معیارهای مورد مطالعه

تراکم جمیتی

تراکم جمعیتی عبارت است از نسبتی از جمعیت که در واحد سطح پراکنده شده است. ویژگی‌های جمعیتی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی ناحیة تجاری به شمار می‌روند. تراکم و روند رشد جمعیت از مهم‌ترین عواملی‌اند که باید شایان توجه قرار گیرند (کامران‌پور، 1373: 35). با توجه به اینکه هر نوع برنامه‌ریزی برای مردم و با هدف جلب رضایت آنها صورت می‌گیرد و نیز نقش بازارهای روز در تأمین مایحتاج روزانة شهروندان، مکان‌گزینی این بازارها و نحوة پراکنش آنها باید متناسب با تراکم جمعیت صورت بگیرد. این مقدار در سطح مناطق 4، 7 و 10 تبریز محاسبه شده و ملاک عمل قرار گرفته است.

شکل 1: تراکم جمعیت در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

شکل 1، نقشة تراکم جمعیتی در سه منطقة 4، 7 و 10 تبریز را نشان می دهد که براساس آن در منطقة 4، تراکم جمعیت در شمال شرق، مرکز و شرق منطقه یعنی در محلات رضوانشهر و عموذین الدین و قره‌آغاج، آخونی، چوستدوزان، شربت‌زاده بیشترین حد خود را دارد. همچنین در منطقة 7 تبریز، تراکم جمعیت در شمال شرق منطقه یعنی محلات بهاران، رسالت، جلالیه، راضی و لاله بیشترین تراکم دیده می‌شود. در منطقة 10 تبریز نیز بیشترین تراکم در مرکز ، شرق و غرب منطقه یعنی در محلات خلیل‌آباد، بهمن‌آباد، 42 متری، مفتح، منبع، انبار سرد دیده می‌شود.

زمین‌های بایر

هزینة اولیه احداث مراکز خرید، نقش چشمگیری در توجیه اقتصادی پروژه دارد که بخش عمدة آن مربوط به ارزش اقتصادی زمین است. همچنین، اگر مکانی که برای احداث بازار روز منظور می‌شود، از قبل کاربری مشخصی داشته باشد، هزینة تغییر کاربری و تخریب ساختمان‌های احتمالی، هزینة اولیه را افزایش خواهد داد؛ درحالی‌که در زمین‌های بدون کاربری، هزینة اولیه شامل قیمت زمین و احداث بازار است. بنابراین، با توجه به ملاحظاتی مانند اصل تحقق‌پذیری، نوع مالکیت، بار مالی ناشی از خرید اراضی، امکان‌سنجی اجرای طرح و ...، اراضی بایر به‌عنوان مناسب‌ترین اراضی برای مکان‌یابی بازار روز تعیین شدند. براساس استاندارد‌های مکان‌یابی بازارهای روز زمین‌های بایر 3000 و بالای 3000 متر مربع را انتخاب کردیم.

شکل 2: نقشة فاصله زمین‌های بایر در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

شکل 2، فاصلة زمین‌های بایر در مناطق 4، 7 و 10 تبریز را نشان می‌دهد که براساس آن، زمین‌های بایر در تمامی مناطق سه‌گانه به‌جز شرق منطقة 4 و شمال منطقة 7 موجودند.

ارتباطات

دسترسی و ارتباط، از پیش‌شرط‌های اساسی زندگی شهری به شمار می‌روند (Madsen and Plunz, 2002: 133). دسترسی، به نزدیکی و مجاورت نسبی یک مکان نسبت به مکان دیگر اطلاق می‌شود. یک مرکز خرید به‌دلیل استفادة عموم مردم یک شهر، منطقه یا محله، باید ازنظر دسترسی بررسی شود. آنچه در این مبحث حائز اهمیت است، سهولت و سرعت دسترسی است؛ یعنی در مطالعات اقتصادی مربوط به دسترسی مرکز خرید باید توجه کرد مکانی که مرکز خرید در آن قرار می‌گیرد، به چه طریق با نقاط مختلف شهر ارتباط برقرار می‌کند و اینکه این ارتباط با سهولت و سرعت انجام می‌گیرد یا خیر (شیرازیان و همکاران، 1373: 33). این لایه بر مبنای فاصله از معابر در نظر گرفته می‌شود. به عبارتی باید بازارهای روز در کنار شبکة عبور و مرور مکان‌یابی شوند تا دسترسی به آنها از سوی شهروندان به سهولت انجام گیرد. براساس این، در این لایه نزدیکی به شبکة معابر اهمیت بیشتر دارد و هرچه فاصله از آن بیشتر می‌شود، از این اهمیت کاسته می‌شود.

شکل 3: نقشة شبکه ارتباطی در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

با توجه به شکل 3، دسترسی به محلات در مناطق 10 و 4 بهتر از منطقة 7 است و در منطقة 7 نیز دسترسی به محلات در مرکز و شمال شرقی نسبت به شمال و جنوب آن بهتر است؛ زیرا شمال منطقة 7 را باغات و جنوب آن را مناطق صنعتی زیر پوشش خود قرار داده‌اند.

مرکزیت

فلسفة وجودی بازارهای روز، تأمین تقاضای ساکنان است و این تقاضا از نوع روزانه و ضروری است؛ بنابراین، بهتر است مراکز تأمین‌کنندة این کالاها در یک جا متمرکز شوند؛ به شرط اینکه به عامل مزاحم برای شهروندان تبدیل نشود (خواجه ارزانی، 1384: 34). در ضمن، قرارگیری مراکز خدمات‌رسانی در مراکز مناطق و محلات در سرویس‌دهی مطلوب آنها تأثیر‌گذار است؛ ازاین‌رو مناطق مرکزی امتیاز بیشتری در تعیین نقاط دارند.

شکل 4: نقشة مرکزیت محلات در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

به این ترتیب، با توجه به شکل 4 می‌توان نتیجه گرفت بازارهای روزی که در مراکز محلات مکان‌یابی شوند، خدمات‌رسانی بهتری دارند و آسایش جمعیت آن مناطق را بهتر تأمین می‌کنند.

کاربری‌های سازگار و ناسازگار

برخی از کاربری‌ها به‌دلیل ماهیت عملکردشان نمی‌توانند در مجاورت میادین میوه و تره‌بار قرار گیرند؛ بنابراین در مطالعات مربوط به سازگاری با هدف جلوگیری از مزاحمت و تداخل فعالیت کاربری‌ها از اهمیت خاصی برخوردارند. برای تعیین میزان سازگاری یا ناسازگاری بین دو کاربری باید مشخصات و نیازهای مختلف هر کاربری را برای انجام فعالیت عادی آن بر‌شمرد و سپس با مقایسة این مشخصات، موارد توافق و نبود توافق را مشخص کرد. زمینه‌های درخور بررسی برای این کار عبارت‌اند از اندازه و ابعاد زمین، شیب زمین، شبکة ارتباطی، تأسیسات و تجهیزات، کاربری‌های وابسته، کیفیت هوا، کیفیت صدا، میزان نور، بو، دید منظر و مانند آن. نیاز هر کاربری در زمینه‌های مذکور براساس استانداردهای کمی و کیفی موجود تعیین می‌شود و سپس با هم مقایسه می‌شوند. چنانچه مشخصات به‌دست‌آمده با یکدیگر تطبیق‌پذیر یا نزدیک به هم باشند، کاربری‌های با هم سازگار و در غیر این صورت ممکن است نسبتاً ناسازگار یا کاملاً ناسازگار باشند (پورمحمدی، 1382: 110). اولویت سازگاری بازارهای روز و میادین میوه و تره‌بار با واحدهای مسکونی زیر پوشش، فضای سبز عمومی، کاربری تجاری و مراکز خدمات محله‌ای است. کاربری‌های ناسازگار نیز عبارت‌اند از آموزشی، درمانی، اداری، انتظامی، صنعتی، فرهنگی، گورستان، نظامی، رودخانه و مسیل، تأسیسات و تجهیزات شهری و ترمینال (تقوایی و همکاران، 1389: 107).

شکل 5، فاصلة زمین‌های بایر با کاربری‌های ناسازگار را نشان می‌دهد. شکل 6 نیز نقشة فازی‌شدة کاربری‌های ناسازگار در مناطق 4، 7 و 10 تبریز را نشان می‌دهد که عدد 1 کمترین ارزش (آبی) و صفر بیشترین ارزش (قرمز) را به خود اختصاص می دهد.

شکل 5: نقشة کاربری‌های سازگار و ناسازگار با بازارهای روز در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

شکل 6: نقشة فاصله کاربری‌های ناسازگار در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

شکل 7: نقشة فازی‌شده کاربری‌های ناسازگار در مناطق 4، 7 و 10 تبریز

نقشة نهایی حاصل از روی هم گذاری لایه‌ها در مناطق مورد مطالعه

درنهایت، با استفاده از عملگر Raster Calculator در محیط نرم‌افزار Arc Map لایه‌های بالا براساس مدل تحلیلی فازی روی هم گذاری شده و نقشة نهایی این منطقه به‌صورت زیر به دست می‌آید.

شکل 8: نقشة نهایی فازی‌شده و مکان‌های پیشنهادی برای احداث بازارهای روز در منطقة 4 تبریز

شکل 9: نقشة نهایی فازی‌شده و مکان‌های پیشنهادی برای احداث بازارهای روز در منطقة 7 تبریز

شکل 10: نقشة نهایی فازی‌شده و مکان‌های پیشنهادی برای احداث بازارهای روز در منطقة 10 تبریز

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، مناطق مختلف براساس اهمیت در 5 طیف مختلف مشخص شده‌اند؛ به‌طوری‌که نقاط سبز پررنگ از اهمیت و پتانسیل بسیار کم، نقاط سبز کم‌رنگ از اهمیت و پتانسیل کم، نقاط زرد رنگ از اهمیت و پتانسیل متوسط، نقاط نارنجی از اهمیت و پتانسیل زیاد و نقاط قرمز از اهمیت و پتانسیل بسیار زیاد برای احداث بازارهای روز در مناطق برخوردارند. براساس تحلیل‌های انجام‌شده برای مناطق 7 و 10، هرکدام 4 بازار روز و برای منطقة 4، تعداد 6 بازار روز مکان‌یابی و پیشنهاد می‌شود.

نتیجه‌گیری

افزایش جمعیت شهرنشین و به تبع آن، رشد و توسعه بدون برنامة کالبدی شهرها، مشکلات عدیده‌ای را برای این کانون‌های جمعیتی فراهم کرده است. این روند در کشورهای توسعه‌نیافته در فاصلة زمانی بسیار کوتاه و درنتیجة مهاجرت‌های گستردة روستاییان به شهرها اتفاق افتاده است؛ به‌طوری‌که طی این فرایند، شهرها فرصت کافی به‌منظور فراهم‌آوردن امکانات برای مهاجران و برنامه‌ریزی برای استقرار بهینة کاربری‌ها و خدمات مختلف در سطح خود را نداشته‌اند. بنابراین، این شهرها با نبود توسعة کمی خدمات و نیز با مشکل نبود توزیع مناسب خدمات در سطوح مختلف مواجه شده‌اند که این امر مشکلات فراوانی را برای ساکنان آن فراهم کرده است. همچنین، برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری فرایندی است که طی آن نحوة استفاده از زمین مشخص می‌شود و هدف آن افزایش میزان رفاه اجتماعی با توجه به محدودیت‌هاست و اینکه بیشترین فایده و کمترین هزینه را عاید جامعه کند. با توجه به مشکلات شهرهای کنونی و رشد روزافزون آنها اهمیت این بحث دوچندان می‌شود و لازم است از ابعاد مختلف بررسی شود. از زمان گذشته یکی از اهداف اصلی کلیة مراکز تجاری، دسترسی آسان مشتریان بوده است؛ درنتیجه، تمام مراکز تجاری موفق اصول انتخاب محل احداث خود را بر این مبنا استوار کرده‌اند. موقعیت‌های محلی متناسب با تمرکز جمعیت، شبکه‌های حمل‌و‌نقل و توجه بیشتر به طبقة متوسط نیز از پشتوانه‌های اصلی این هدف‌اند. به‌علت نقش و اهمیت بازارهای روز در اقتصاد شهری و همچنین تأمین مایحتاج خانوارهای شهری، ایجاد این بازارها اهمیت بسیاری دارد و با توجه به اینکه بازارهای روز در سطح کشور برای شهروندان، به‌ویژه برای بانوان خانه‌دار محبوب‌اند، مکان‌یابی بازارها باید به‌گونه‌ای باشد که این مراکز در محدودة مرکزی نواحی و محلات شهری قرار داشته باشند. ایجاد و توسعة این مراکز در سطح نواحی مختلف شهر، از ترافیک، آلودگی، تراکم جمعیت، اتلاف وقت و هزینه و ... تا حد امکان جلوگیری می‌کند. در زمان حاضر مناطق 4، 7 و 10 تبریز، بازارهای روز ندارند که این مسئله لزوم ایجاد بازار‌های روز را در این مناطق تشدید می‌کند. این پروژه طرح‌های بالادست خود، یعنی طرح جامع و تفضیلی را سرلوحة کارهای خود قرار داده است؛ بنابراین افق طرح را سال 1405 در نظر گرفتیم و جمعیت را تا افق طرح پیش‌بینی کردیم. سپس با در نظر گرفتن حد بالای آستانة جمعیتی زیر پوشش بازارهای روز، یعنی 50 هزار نفر، نیاز هریک از مناطق را به بازارهای روز تعیین کردیم. با مراجعه به سرانه‌ها و استانداردها دریافتیم اگر سهم هر 335 نفر را یک قطعة 50 متری در نظر بگیریم، با لحاظ‌کردن حد پایین آستانة جمعیتی بازارهای روز، یعنی 20 هزار نفر، به زمین‌هایی با مساحت حداقل 3000 متر مربع نیاز خواهد بود. در فرایند مکان‌یابی به‌منظور کاهش هزینة اولیة احداث بازارها، زمین‌های بدون کاربری (بایر)، انتخاب شده‌اند؛ از بین آنان اراضی دارای سازگاری، دسترسی، مرکزیت، شکل و اندازة مناسب، قابلیت احداث پارکینگ و نزدیک به مراکز سکونتی، گزینش و با استفاده از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی و Arc Map و روش فازی، نقاط مستعد برای ایجاد بازارهای روز در مناطق 4، 7 و 10 تبریز تعیین شده‌اند؛ به‌طوری‌که برای منطقة 4 به تعداد 6 بازار و برای مناطق 7 و 10 هرکدام 4 بازار روز پیشنهاد و مکان‌یابی شدند.