پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,720 |
| تعداد مقالات | 14,067 |
| تعداد مشاهده مقاله | 34,081,296 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,647,295 |
تحلیل گفتمان توسعه و نسبت آن با عنصر روستا در دولت‌های پس از انقلاب اسلامی ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 2، دوره 9، شماره 3 - شماره پیاپی 30، مهر 1399، صفحه 1-30 اصل مقاله (1.09 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/srspi.2020.123484.1563 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مهدی هوازاده1؛ رضا همتی* 2؛ علی شکوری3؛ احسان آقابابایی4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3دانشیار، گروه برنامهریزی اجتماعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4استادیار، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، اصفهان ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هدف این پژوهش، تحلیل گفتمان دولت‌های هاشمی رفسنجانی، خاتمی و احمدی‌نژاد و آشکارسازی نسبت عنصر روستا با گفتمان غالب این دولت‌هاست؛ سپس، مصادیق تحلیل در برنامه‌های توسعۀ پنج‌سالۀ اول تا پنجم جست‌وجو شده است. به‌لحاظ روش، این پژوهش براساس اصول تحلیل گفتمان لاکلاو و موفه و مراحل عملیاتی تحلیل گفتمان پسابنیادین انجام شده است. داده‌های پژوهش از مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های رؤسای جمهور و مواد مرتبط با حوزۀ روستایی در متون برنامه‌های توسعه به‌صورت هدفمند انتخاب شده است. نتایج تحلیل نشان می‌دهد نقطۀ کانونی اصلی در گفتمان دولت هاشمی، بهبود شرایط فیزیکی و بیرونی است. دربارۀ عنصر روستا نیز نقش آن تشخیص‌دادنی است؛ اما اجبار دولت به عملکرد خلاف اصول گفتمانی خویش دربارۀ روستا، در شکل‌گیری کامل یک ارتباط گفتمانی با روستا مزاحمت ایجاد می‌کند. در گفتمان دولت خاتمی، مشارکت مردمی، نقطۀ کانونی اصلی است. در حوزۀ روستایی، دو دستۀ مجزا از عناصر، روستا را هم‌زمان به گفتمان، دور و نزدیک می‌کند. اعتقاد گفتمان به وجود ناخالصی‌ها در فرهنگ بومی روستا نیز دو پیامد دارد: اول، این حوزه، نیازمند دخالت برای مستعدشدن برای پذیرش گفتمان خودی است. دوم، کاهش تصدی‌گری دولت باعث می‌شود از علاقۀ گفتمان به این حوزه کاسته شود. گفتمان دولت احمدی‌نژاد، بهبود توزیع را فقط در جنبه‌های فیزیکی به‌عنوان نقطۀ کانونی مرکزی خود بنا نهاد که به‌طور مستقیم بر حوزۀ روستایی تمرکز دارد؛ از این‌رو، در جذب حوزۀ روستایی، موفق‌ترین گفتمان در این سه گفتمان است؛ بنابراین، عنصر روستا در هیچ گفتمانی به‌طور کامل و بی‌نقص از مزایای گفتمان غالب بهره نبرده است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| گفتمان توسعه؛ توسعه روستایی؛ تحلیل گفتمان پسابنیادین؛ دولت‌های پس از انقلاب اسلامی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه و بیان مسئله توسعۀ روستایی به برنامهریزی برای تدارک زندگی بهتر روستاییان با الگوهای مختلف مداخلات ترویجی و اصلاحات فنی و تکنولوژیکی اشاره دارد. این الگوها با توجه به بافت و ساختار زمینه‌ای جامعه هدف، در بیشتر مواقع، نتایجی خارج از کنترل مروّجان داشته است. با پدیدارشدن این نتایج، خواست عمومی تجدید نظر در توسعه بین عالمان علوم اجتماعی شکل گرفت. شک در مفهوم توسعه بر لزوم تعریف دانشی اشاره دارد که براساس آن، پیشرفت و تعالی از منظر کنشگران داخل نظام اجتماعی تعریف و توسط آنها احساس شود. این مهم با تأکید بر دانش محلی، توجه به نقش قدرت در تعریف مفاهیم و با در نظر گرفتن ویژگی‌های انسان‌شناسانه از اجتماعات بشری دست‌یافتنی است. اوایل دهۀ 80 میلادی، در کشورهایی که در جست‌وجوی توسعه و الگوهای آن بودند – ازجمله ایران- جامعۀ روستایی به تبعیت از گفتمان مدرنیته، آنگونه که هیلیارد[1] (2007) بیان کرده است، با سرمشق‌گرفتن از گمین‌شافت و گزل‌شافت تونیس، جوامع مکانیکی و ارگانیکی دورکیم و سرمایه‌داری در جامعۀ روستایی وبر، جامعه‌ای پایین‌تر از جامعۀ شهری– جامعۀ برتر- معرفی شده و برای برخورداری از نعمت طبیعی توسعه به پژوهش‌های توسعه قدم گذاشته است؛ اما با گذر سال‌ها هنوز در جست‌وجوی این نعمت طبیعی است و آنچه درعمل دیده می‌شود، دست‌به‌گریبانی با مسائل اجتماعی جدید حاصل از اجرای طرح‌های توسعه است. در ایران پس از انقلاب اسلامی، گفتمان توسعه با گفتمان انقلاب همسو شد. شعارها و وعده‌های انقلاب مبنی بر رفع محرومیت و توجه به مستضعفان، تمرکز ویژه‌ای بر روستا داشت و الگوهای توسعه نیز با همین وعده ظهور کرد. در این دوران، با وجود کوشش‌های ارگان‌های مختلف برای توسعۀ مناطق روستایی، همچون جهاد سازندگی، بنیاد مسکن، ستاد اجرایی فرمان امام، کمیتۀ امداد امام و ...، دولت‌ها مسئولیت اصلی طراحی و اجرای برنامه‌های توسعۀ روستایی را بر عهده داشتند. این مقاله می‌کوشد گفتمان هر دولت و نسبت آن را با عنصر روستا بررسی کند. هدف این مقاله، توصیف گفتمان‌های غالب در دولت‌های پنجم تا دهم و جایگاه عنصر روستا در قلمرو هر گفتمان است و در پی پاسخ به این پرسش‌هاست: - وجوه افتراق و اشتراک گفتمان‌های دولت‌های پس از انقلاب چیست؟ - برساخت توسعه در دولت‌های پس از انقلاب در زمینۀ توسعۀ روستایی چگونه شکل گرفته است؟ - گفتمان‌های دولت‌های پس از انقلاب چه تأثیری بر الگوهای انتخاب‌شده برای توسعۀ روستایی داشته است؟
پیشینۀ پژوهش نقش دولت و آسیب‌های آن در برنامهریزی توسعۀ ایران: ازنظر این مطالعات، اول، دولت‌ها در ایران به‌طور ماهوی، توانایی لازم را برای تدوین و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای ندارند. ازنظر جمشیدی‌ها و تیموری (1396)، اصلی‌ترین ویژگی‌های دولت توسعه‌گرا مانند نخبگان توسعه‌گرا، بوروکراسی توانمند و ظرفیت کنترل منافع اقتصادی در ایران غایب است. دوم، دولت‌ها به‌عنوان سیاست‌گذاران اصلی برنامهریزی برای توسعه، به همۀ ابعاد توسعه توجه نکرده‌اند. قاسمی (1387)، مهم‌ترین ویژگی مدیریت توسعه در ایران را تکیه بر بخش سخت‌افزاری وارداتی و غفلت از بعد نرم‌افزاری توسعه (بعد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) می‌داند. سوم، گفتمان‌های متفاوت و در رقابت دولت‌ها، برنامه‌های توسعه را دچار تشتت و بلاتکلیفی کرده است. نوذری و کریمی (1391) معتقدند گفتمان‌های توسعه بعد از انقلاب، هر یک کوشیدند فضایی متفاوت با وضعیت موجود و معنایی متمایز با سایر معانی ترویج‌شدۀ رقیبان را شکل دهند. مطالعات مرتبط در حوزۀ توسعۀ روستایی: اول اینکه، گفتمان توسعۀ روستایی ایران را مبتنی بر گفتمان نوسازی می‌دانند که از روابط قدرت (حکومت مرکزی) متأثر است. ازنظر خسروبیگی و جوان (1394)، ارتباط حاکمیت بـا روسـتا و کشـاورزی در ایران، محصول گفتمان نوسازی است. تقی‌لو و همکاران (1395) نیز مشخصۀ اصلی گفتمان برنامهریزی در توسعۀ روستایی ایران را مبتنی بر گفتمان نوسازی می‌دانند که بر تکنولوژی، فن‌محوری، نخبه‌سالاری و مشارکت‌نکردن ذی‌نفعان روستایی در فرایند برنامهریزی تأکید دارد. دوم اینکه، نظام برنامهریزی برای توسعۀ روستایی ایران را ناقص و ناموفق می‌دانند؛ نظامی که متکی بر دولت و نقش اصلی آن در برنامهریزی توسعۀ روستایی است. زاهدی و همکاران (1391)، نوعی پراکندگی فکری و نظـری را در برنامهریزی توسعۀ روستایی ایران تشخیص داده‌اند که هیچگاه بر مبنای نظریه‌ای درون‌زاشده نبوده است. ازنظر حبیب‌پور گتابی و صفری‌شالی (1390)، مشکلات اجتماعی روستاییان، به‌طور عمده در ساختارهای سیاست‌گذاری و برنامهریزی توسعۀ روستایی ریشه دارد. مطالعات خارجی: به نقش دولت در ایجاد تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی و اقتصادی اشاره کرده‌اند که بدون آسیب نیز نبوده است. پمبرتون و گودوین[2] (2010) معتقدند تغییر در دولت محلی به وقوع عواقبی مانند ظهور نیروهای سیاسی و استراتژی‌های جدید منجر شده است. داگلاس[3] و همکاران (2005)، نقش مداخلۀ دولت محلی در توسعۀ مناطق روستایی را بسیار مهم و جهانی می‌دانند که پیامدهای بالقوۀ مثبت و منفی دارد. برخی مطالعات به گفتمان روستایی توجه کرده‌اند. گلاتس[4] و همکاران (2009)، تصورات مربوط به روستا را در اروپا در حال تحول مداوم می‌دانند که این امر به تجدید ساختار اجتماعی و بازسازی اقتصادی بازمی‌گردد و این وضعیت در تنوع فزایندۀ گفتمان‌های مربوط به روستا منعکس می‌شود. پوسپچ[5] (2014) نیز تغییر در گفتمان روستایی را در جمهوری چک در دوران گذار از چکسلواکی به جمهوری چک، نوعی نوسازی روستایی می‌داند تا اقدامات پیشین را اصلاح کند. توجه به نقش اساسی دولت‌ها در توسعۀ روستایی و درک ماهیت گفتمانی توسعه، از مواردی است که می‌توان از مطالعات انجام‌شده نتیجه گرفت. همچنین، گفتنی است مشکلات ناشی از برنامه‌های توسعه، لزوماً به معنای اجرای غلط آن نیست؛ بلکه ممکن است ناشی از بنیان‌های گفتمانی خود امر توسعه باشد. بر همین اساس، در مطالعۀ حاضر به بنیان‌هایی توجه شده است که فراتر از شیوۀ اجرا یا رویکردهای ظاهری است.
چشم‌انداز نظری در پژوهش‌های کیفی، که تحلیل گفتمان نیز یکی از انواع آن است، چارچوب نظری به شیوۀ پژوهش‌های کمّی به کار نمی‌رود؛ اما در این پژوهش، از نظریات برای شکل‌دهی به پرسش‌ها، اهداف، ساختار و روند پژوهش استفاده شده است. کرسول[6] این کاربرد نظریه را با عنوان لنز یا چشم‌انداز نظری معرفی می‌کند. «پژوهشگران از یک لنز نظری یا چشم‌انداز نظری استفاده می‌کنند که یک لنز کلی جهت‌دهنده برای مطالعه فراهم می‌آورد. این لنزها به چشم‌اندازهای مدافعانه تبدیل می‌شوند که انواع سؤالات پرسیده‌شده را شکل می‌دهند، دربارۀ نحوۀ جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها اطلاعاتی به دست می‌دهند و ضرورت عمل یا تغییر را ایجاد می‌کنند ... لنزهای یادشده نشان می‌دهند که پژوهشگر در مطالعۀ کیفی، چگونه موضع‌گیری می‌کند و گزارش‌های نوشتاری نهایی چگونه باید نوشته شود» (کرسول، 1391: 128). در این پژوهش، از چشم‌انداز نظری نظریۀ انتقادی، به‌طور عام و رویکردهای تجدیدنظرطلبانه در توسعه، به‌ویژه نظریۀ پساتوسعه‌گرایی بهره گرفته شده است. به این منظور، تعریف‌ها، مفاهیم و خطوط اصلی این رویکرد، معرفی و پس از آن، سیر توسعۀ روستایی در ایران مرور می‌شود. الف. توسعه، برنامهریزی برای توسعه و تجدیدنظرطلبی در آن 1. برنامهریزی برای توسعه: توسعه و برنامهریزی از ابتدای حیات مفهوم توسعه با یکدیگر قرین بوده‌اند. «مفهوم برنامهریزی، متضمن این باور است که دگرگونی اجتماعی را به‌طور ارادی می‌توان طراحی و هدایت کرد. این اندیشه را، که کشورهای فقیر با برنامهریزی می‌توانند در مسیر پیشرفت گام بردارند، بیشتر متخصصان توسعه، همواره حقیقتی تردیدناپذیر و بی‌نیاز از هرگونه اثبات تلقی کرده‌اند» (Escobar, 1992: 134). با گذر زمان و استفادۀ کشورهای به‌اصطلاح جهان سوم از برنامه‌های توسعه‌ای که از غرب ساخته می‌شد، این اصل پذیرفته‌شده، کم‌کم جایگاهی جدانشدنی از سیاست‌های دولت‌ها پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که با گذر سال‌ها، تصور دولتی بدون برنامۀ توسعه، سخت و حتی غیرممکن بود؛ هرچند به بی‌طرفی و خنثی‌بودن این برنامه‌ها می‌توان انتقاد کرد. «با توجه به آثار تاریخی گستردۀ برنامهریزی در جهان سوم و حتی در خود غرب، که در آنجا این مفهوم با فرایندهای اساسی سلطه و کنترل اجتماعی پیوند داشته است، پذیرش کورکورانۀ برنامهریزی، بسیار شگفت‌آور است» (Escobar, 1992: 134). علم اقتصاد در این مسیر، نقشی انکارناشدنی داشته است. «اقتصاددانان، قانون کمیابی را به معنای این فرض فنی می‌دانستند که نیازها و خواسته‌های انسان، بسیار محدود، ولی اصلاح‌پذیر است. این فرض به لزوم تخصیص منابع اشاره دارد. این امر، مسئلۀ اقتصاد را نشان می‌دهد؛ مسئله‌ای که راه حل آن را اقتصاددانان در بازار یا برنامهریزی می‌جویند» (Esteva, 1992: 16). در این مرحله، برنامهریزی برای توسعه به وجود آمد و به یکی از وظایف دائمی متولیان سیاسی بدل شد. 2. پساتوسعه: در دوران متأخر، به هر گونه روایت کلی که با آن، جریان‌ها و رخدادهای جهان پیرامون را بتوان تبیین کرد، شک می‌شود. یکی از این روایت‌های کلان، توسعه بود. با گذشت زمان، شکاف‌هایی که توسعه، وعدۀ پرکردن آن را داده بود، روزبه‌روز عمیق‌تر شد. در این حالت، پساتوسعه‌گرایی به وضعیت دانش و گسترش آن، چگونگی مشروعیت‌بخشی به نهادهای مدرن، چگونگی تعریف جهان سوم و جوامع توسعه‌نیافته و چگونگی تدوین برنامه‌های توسعه توسط گفتمان توسعه توجه کرد. پساتوسعه، ویژگی‌های متفاوت جوامع را مهم می‌داند. توسعه تا پیش از این به تفاوت‌های هویتی اهمیت زیادی نمی‌داد. همچنین، این امر که توسعه می‌تواند به‌صورت یک جریان در یک جامعه به حرکت درآید و دولت در این قضیه، نقش انکارناپذیری دارد، از اجزای جدانشدنی گفتمان توسعه بوده است. «گفتمان توسعه بیش از نیمی از جمعیت بشر را توسعه‌نیافته می‌خواند و آن را به سوی توسعه‌یافتگی هدایت می‌کند. این امر نه‌تنها در توصیف دولت‌های جنوب از خودشان و توسعه‌گرایی ایشان در تمام سیاست‌های خود، بلکه در چگونگی سخن‌گفتن مردم عادی دربارۀ خود و دیگران (یعنی دنیای توسعه‌یافته) نیز مشهود است» (ضیایی، 1395: 352). براساس این چشم‌انداز نظری، توسعه و برنامهریزی برای آن، امری گفتمانی است و تحلیل گفتمان، ابعاد مخفی آن را آشکار می‌کند. این رویکرد می‌کوشد با اندیشه‌ای ساختارشکنانه، تفکرات رایج دربارۀ توسعه را بازخوانی کند.
ب. توسعۀ روستایی پیش از انقلاب اسلامی ایران قبل از انقلاب اسلامی، برنامه‌های توسعه در قالب شش برنامه تدوین شد. این روند پیش از انقلاب با کمک‌گرفتن از مشاوران خارجی و الگوهای مدنظر آنان شتاب گرفت. «به‌دلیل حرکت سریع ایران برای همانندشدن با کشورهای غربی و استفاده از الگوهای جاری در برنامهریزی، ازطریق دعوت از مشاوران خارجی، زمینه‌های آشنایی نظام برنامهریزی ایران با الگوهای غیربومی فراهم شد» (مک‌لئود، 1379: 13). برنامۀ اول توسعه براساس تمایل به تغییر چهرۀ ظاهری جامعه تدوین شد. بیشتر عنوان‌های این برنامه، دربردارندۀ نکات کلی بود. در برنامۀ دوم، به جنبه‌های عمرانی روستاها بیشتر توجه شد. از ابتدای برنامۀ سوم، اصلاحات ارضی شروع شد و در برنامۀ چهارم، برای اولین‌بار، فصل خاصی با عنوان عمران و نوسازی دهات در نظر گرفته شد و خدماتی محدود و اندک برای روستاهای کشور منظور شد. در برنامۀ پنجم با توجه به اتخاذ سیاست‌های مبتنی بر دیدگاه‌های رشد اقتصادی و نیز راهبرد صنعتی‌کردن کشور به همراه دغدغه‌های ناشی از افزایش جمعیت و نیاز فزاینده به تولید مواد غذایی، عمران و توسعۀ روستایی، موقعیت تازه‌ای به خود گرفت. با پیروزی انقلاب، برنامۀ ششم اجرایی نشد؛ اما با توجه به جنبه‌های تحقق‌نیافتۀ برنامۀ قبلی تنظیم شده است. در این دوران، برداشت برنامه‌ریزان، نزدیک به رویکرد نوسازی است. «در این دوران، درک ایرانیان عمدتاً به‌طور آگاهانه– و نه ناآگاهانه– از تمدن غربی، متوجه مظاهر و مصادیق عینی تمدن یا مدرنیزاسیون است. در این فرایند، بیشتر بر علم تجربی، تکنولوژی غربی، که عمدتاً به جوانب اجرایی فرایند توسعه توجه دارد، تأکید شده است» (طالب و عنبری، 1385: 199).
ج. توسعۀ روستایی پس از انقلاب اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب، جریان‌های اجتماعی روستایی، خواهان تجدید نظر در روابط اجتماعی شکل‌گرفته در دوران پهلوی، به‌ویژه پس از اصلاحات ارضی بودند. «با تضعیف قدرت دولت در اواخر انقلاب، تحرکات دهقانی پدیدار شد. با سقوط رژیم شاه، دو جریان دربارۀ دهقانان و درخواست‌های مربوط به زمین به وجود آمد: اول، تقاضای بقایای طبقۀ مالک سابق برای عقب‌نشینی اصلاحات ارضی شاه بود؛ دوم، روند افزایش مطالبات کشاورزان توسط گروه‌های مختلف، مانند دهقانان و گروه‌های رادیکال (چپ‌گراها و اسلام‌گراها)» (Shakoori, 2001: 64). سیاست‌های کشاورزی و روستایی اجراشده پس از انقلاب، ازنظر ماهوی با پیش از انقلاب متفاوت است. این سیاست‌ها، درحقیقت در پی پاسخگویی به خواست عمومی تغییر در همۀ اشکال بود.
روش‌شناسی تحلیل گفتمان برپایۀ روابط زبانی موجود در بنیان‌های اجتماعی، وضعیت جامعه را بیان می‌کند. «جامعه از گفتمان‌ها تشکیل شده است و تعاملات بین اجزای جامعه، به‌خوبی وضعیت تاریخی و عملکرد سالم یا بیمار جامعه را معلوم می‌کند» (Gee, 1999: 109)؛ بنابراین، تحلیل گفتمان توسعه، شناخت جدیدی را در عرصۀ اجتماعی آشکار می‌کند. تحلیل گفتمان، تحولات مفهومی و روشی گوناگونی به خود دیده است. «تحول [تحلیل گفتمان] براساس نقش گفت‌وگو و متن در بافت است که شماری از رویکردهای تفسیری و انتقادی را فراهم می‌آورد. لاکلاو و موفه، نظریه‌ای پسامارکسیستی از سیاست را توسعه داده‌اند که بر مبنای مفاهیم پساساختارگرایانۀ گفتمان بنا شده است و به‌طور عمده برای خروج، شکل‌گیری و تحول ایدئولوژی‌ها و اشکال اجتماعی به کار گرفته می‌شود» (Howarth and Griggs, 2016: 400). کوشش برای برتری گفتمانی دولت‌ها از دشمنی‌ای رادیکال نشئت می‌گیرد که هر گفتمان برای از میدان به در کردن گفتمان رقیب به کار می‌گیرد. «[لاکلاو و موفه] با تلفیق زیربنا و روبنا، جامعه را نه طبقات قابل تقسیم، بلکه محصول مفصل‌بندی‌های سیاسی گفتمان می‌دانند. در این طرح نظری برای هژمونیک‌شدن، مفصل‌بندی از درون یک خصمیت رادیکال ناشی می‌شود تا مرزهای سیاسی را رقم زند. در این صورت، هویت‌ها در یک بستار نسبی به‌طور موقت تشکیل می‌شوند» (ربانی و میرزایی، 1393: 45). رقابت‌های گفتمانی و خصومتی، که برای کنارزدن گفتمان رقیب ظهور می‌کند، در برنامهریزی برای توسعه نیز تبلور می‌یابد. برای عملیاتی‌کردن نظریۀ گفتمان لاکلاو و موفه، توماس مارتیلا در کتابی با نام «تحلیل گفتمان پسابنیادین»[7] (2015) با استفاده از میراث نظری مکتب اسکس[8]، الگویی برای اجرای یک تحلیل گفتمان گام‌به‌گام ارائه کرده است. مارتیلا برای تشخیص الگوهای مفصل‌بندی گفتمانی، از مفاهیم روابط گفتمانی و هویت بهره می‌گیرد. وی بیان می‌کند که برای درک الگوهای مفصل‌بندی گفتمانی، به‌طور تجربی، از دو دسته الگوی تکرارشونده استفاده می‌شود: روابط گفتمانی و هویت‌ها؛ سپس گونه‌شناسی روابط و هویت‌های گفتمانی را معرفی می‌کند. گونه‌شناسی روابط گفتمانی عبارتند از: 1. تضاد؛ 2. تخاصم؛ 3. انحلال؛ 4. سنجش‌ناپذیری؛ 5. بازنمایی؛6. تفاوت و 7. هم‌ارزی. همچنین، هویت‌های گفتمانی را در سه دستۀ 1. ارزش‌ها شامل آرمان‌های اخلاقی و دیگران متخاصم؛ 2. ذهنیتی شامل بازیگر اصلی، مخالفان، حامیان و دریافت‌کنندگان و 3. فعالیت شامل کنش‌ها، کنش‌های متقابل، ابژه‌ها، منابع و استراتژی جای می‌دهد (Marttila, 2015: 129-133). منظور از یافتن روابط و هویت‌های گفتمانی، کوشش برای یافتن الگوهایی است که در خلال آن، گفتمانی از گفتمان دیگر متمایز می‌شود. عملیاتی‌کردن یک تحلیل گفتمان ازنظر مارتیلا، سه گام دارد: «گام اول با عنوان ساخت مشترک، شامل مراحل مفهوم‌سازی موضوعی، مفهوم‌سازی زمینه‌ای، وقفۀ معرفت‌شناختی، ساختارشکنی و مفهوم‌سازی نظری است. گام دوم با عنوان بازسازی، شامل مراحل تحلیل هم‌زمان و تحلیل درزمانی زبان‌شناختی است و گام سوم عبارت است از هماهنگی» (Marttila, 2015: 144-145). براساس این رویکرد، در این پژوهش، گفتمان توسعه و توسعۀ روستایی در سه گام، مفهوم‌سازی نظری شده است: گام اول: ساختار مشترک پژوهش که در پنج مرحله بررسی شد: الف) تعیین موضوع پژوهش؛ ب) تعریف مختصات زمانی–فضایی از موضوع پژوهش؛ ج) حذف دیدگاه‌های نظری، پیش‌فرض‌ها و نظریات هنجارین‌شدۀ پژوهشگر؛ د) ساختارشکنی مفهوم توسعه و ه) مفهوم‌سازی نظری. گام دوم: بازسازی الف) تحلیل هم‌زمان: این مرحله در سه قسمت انجام پذیرفته است: 1. شناسایی آن دسته از کردارهای گفتمانی که براساس اطلاعات ما از موضوع پژوهش، در زمینۀ فضایی–زمانی تعیین‌شده از معنا نگهداری می‌کند؛ 2. با استفاده از این اطلاعات، گفتمان تشخیص‌داده‌شده را دوباره مفصل‌بندی می‌کنیم و 3. در این مرحله، گفتمان مفصل‌بندی‌شده، تدقیق و نقش‌های سوژه‌ای استخراج‌شده از آن تحلیل می‌شود. در این قسمت بیان می‌شود که این گفتمان مفصل‌بندی‌شده، چگونه ارتباط سوژه‌های اجتماعی را شکل می‌دهد و بین آنها خطوط ارتباطی تنظیم می‌کند. ب) تحلیل درزمانی که در سه قسمت انجام می‌شود: 1. شناسایی آن دسته از کردارهای گفتمانی که در طول زمان و با تغییرات اجتماعی رخ داده است؛ 2. شناخت گفتمان مخالف و کنش‌های ضدهژمونیک آن و ترسیم و توصیف فضای متخاصم گفتمانی و 3. بازسازی زمینۀ تغییر گفتمانی و پیامدهای حاصل از آن. گام سوم هماهنگی: جست‌وجو برای یافتن شیوۀ پدیداری گفتمان در زمینه‌های آشکارشدن آن برای زمینه‌ای به‌جز توسعۀ روستایی. رئیس دولت در این پژوهش، نمایندۀ گفتمان آن دولت در نظر گرفته شده است. گفتمان قائم به فرد نیست؛ اما یک شخصیت حقیقی یا حقوقی می‌تواند سخنگوی یک گفتمان باشد؛ زیرا از بطن یک گفتمان، یک شخصیت در عرصۀ عمومی ظاهر شده است و ماهیتی جدا از گفتمان متعلق به آن ندارد. «شخص را می‌توان برحسب مجموع تمام جایگاه‌های سوژه‌ای تعریف کرد که در حال حاضر اشغال کرده است. جایگاه‌های سوژگی، ساختاری از حقوق و الزامات را برای ما به همراه دارند» (بر، 1394: 184 و 185). رئیس یک دولت از دل یک گفتمان ظهور می‌کند و مؤثرترین و پرمخاطب‌ترین سخنگوی آن تلقی می‌شود و با تمرکز بر این جایگاه، شناخت نسبتاً کاملی از گفتمان به دست می‌دهد. در حوزۀ روستایی نیز فقط دولت، مرجع تصمیم‌ساز نیست و نهادهای مؤثر متنوعی در این حوزه وجود دارد؛ اما این تحلیل، دید کامل‌تری دربارۀ وضع موجود فراهم می‌کند. متون به‌کاررفته در این پژوهش، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های سه رئیس‌جمهور است که به‌صورت هدفمند انتخاب شده است. در انتخاب، متونی مدنظر بوده است که سه موضوع را دربردارد: 1. جهت‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های اصلی هر رئیس‌جمهور را نشان دهد؛ 2. متونی که در آن به توسعه و برنامهریزی، به‌طور کلی اشاره شده است و 3. متونی که در آن به توسعۀ روستایی، به‌طور ویژه توجه شده است. از هر رئیس‌جمهور، سه سخنرانی گزینش شده است که پس از مطالعۀ تمام سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های رؤسای جمهور، که با این سه محور در ارتباط است، از هر محور، متنی انتخاب شد که بیشترین نزدیکی را با اهداف این پژوهش دارد؛ سپس نتایج تحلیل در متون برنامه‌های توسعۀ پنج‌سالۀ اول تا پنجم، که این دولت‌ها تدوین کرده‌اند، در مواد مرتبط با حوزۀ روستایی مصداق‌یابی و بررسی شده است. به همین منظور، سه مصاحبه از هاشمی رفسنجانی در زمان ریاست‌جمهوری (1376-1368) از تارنمای مرکز اسناد هاشمی رفسنجانی به‌صورت هدفمند انتخاب شد. سخنرانی‌های خاتمی در دوران ریاست‌جمهوری (1376-1384) از دو کتاب «مردم‌سالاری» و «گزیده‌های سخنرانی‌های رئیس‌جمهور دربارۀ توسعۀ سیاسی، توسعۀ اقتصادی و امنیت» انتخاب شده است. سخنرانی‌های احمدی‌نژاد در طول مدت مسئولیت (1384-1392) از سایت دولت بهار[9] جمع‌آوری شده است. جزئیات متون منتخب به شرح جدول ذیل است:
جدول 1- متون انتخابی هر رئیس‌جمهور Table 1- Texts selected of each president
در تحلیل گفتمان، انسجام پژوهش به اعتبار پژوهش منجر می‌شود. «از مدعاهای تحلیلی انتظار می‌رود گفتمان منسجمی را تشکیل دهد. وجود بخش‌هایی از تحلیل، که با بخش‌های دیگر تحلیل گفتمان هماهنگ نباشد، احتمال پذیرش تحلیل از سوی خوانندگان را کاهش می‌دهد» (Potter and Wetherell, 1987: 170). در تحلیل حاضر، از این گزینه برای افزایش اعتبار پژوهش، بسیار استفاده شده است. همچنین، کوشش شده است از ابتدای تعیین موضوع پژوهش تا انجام‌دادن مراحل آن، به سودمندی آن توجه شده باشد. پس از انتخاب هدفمند متون و تحلیل آنها، بار دیگر، همۀ سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های انتخاب‌نشده برای یافتن شواهدی متفاوت و مخالف، مرور و نتایج این تحلیل تأیید شده است.
یافته‌ها روند کلی تحلیل در این پژوهش براساس گام‌های پیشنهادی مارتیلا و استفاده از اصول هویت‌ها و روابط گفتمانی وی شکل گرفته است. به این منظور، در یک جدول، تضاد و تخاصم و سنجش‌ناپذیری که به شناخت مرزهای هر گفتمان کمک می‌کند، معرفی شده و پس از آن، در جدول دیگری، نقطۀ کانونی مرکزی گفتمان و گره‌گاه‌ها و عناصر استخدام‌شده در آن گفتمان، معرفی و سپس در جدولی دیگر، نسبت هر گفتمان با حوزۀ روستایی، تحلیل و مصداق‌های این تحلیل‌ها در متن قوانین توسعۀ پنج‌ساله بررسی شده است.
گفتمان دولت هاشمی می‌کوشد برای برتری خود بر گفتمان‌های رقیب، شرایط کنونی جامعه را همسو با منافع گفتمان خودی اختیار کند؛ به همین علت با تبیین روابط تخاصم و تضاد، که در جدول شمارۀ 2 بیان شده است، مرز خود را با گفتمان‌های رقیب مشخص می‌کند. همچنین، با عرصه‌های ذهنی، درونی و نرم‌افزاری، رابطه‌ای سنجش‌ناپذیر می‌گیرد. شرایط ذهنی و درونی، به آن دسته از عناصری برمی‌گردد که ملموس و عینی نیست. بیشتر این شرایط، موقعیت‌هایی درونی و ذهنی است و به کیفیت آنها توجه شده است. به آنها شرایط نرم‌افزاری نیز می‌توان اطلاق کرد. عناصری مانند فرهنگ، آرامش، احساس امنیت و ... از این دسته‌اند. منظور از رابطۀ سنجش‌ناپذیر، آن است که این گفتمان از برقراری ارتباط با یک عنصر به هر علتی سرباز می‌زند یا ناتوان است.
جدول 2- تضاد، تخاصم و سنجش‌ناپذیری در گفتمان دولت هاشمی رفسنجانی Table 2- Contrariety and antagonism in the discourse of Hashemi's government
براساس جدول شمارۀ 3، روابط گفتمانی در گفتمان دولت هاشمی بر این منطق پی‌ریزی شده است که شرایط موجود در عرصۀ عمومی اجتماع باید بهبود یابد. گفتنی است شرایط فیزیکی و بیرونی، بیشتر بر آن دسته از موقعیت‌ها و شرایطی دلالت دارد که به‌طور عینی و سنجش‌پذیر، ویژگی‌های آن دیده می‌شود. این شرایط، بیشتر مربوط به محیط بیرونی است؛ شرایطی که جنبۀ سخت‌افزاری دارد و قابل مشاهده است؛ مانند سطح تحصیلات، میزان درآمد، سطح امکانات رفاهی و ... در مقابل عناصر درونی و ذهنی که ذکر آن رفت.
جدول 3- نقطۀ کانونی، گره‌گاه‌ها و عناصر گفتمانی استخدام‌شده در گفتمان دولت هاشمی رفسنجانی Table 3- Nodal point, nodes and discourse elements employed in Hashemi's government discourse
براساس جدول شمارۀ 3، نقش محوری بهبود شرایط در عرصۀ عمومی اجتماع، جریان هویت‌سازی این گفتمان را رهبری می‌کند. این گفتمان، به نقش سرمایه‌داری خصوصی تعلق خاطر دارد و سازوکار بازار را برای نقش اقتصادی برگزیده است. ویژگی سازندگی، که این گفتمان به آن مشهور است، یکی از استراتژی‌های هویتی گفتمان دولت هاشمی است و نمی‌تواند نقطۀ کانونی اصلی گفتمان به حساب آید؛ زیرا همسو با بهبود شرایط، سازندگی معنا می‌یابد و هویت می‌گیرد. عناصر دیگر استخدام‌شده در گفتمان دولت هاشمی در جدول مشهود است و برای رعایت اختصار از توضیح آن خودداری می‌شود. در تحلیل گفتمان دولت هاشمی در حوزۀ روستایی، نقش مرکزی بهبود شرایط فیزیکی و بیرونی، تشخیص‌دادنی است و این امر نشان می‌دهد حوزۀ روستایی در قلمرو گفتمانی دولت آن قرار می‌گیرد و از ارتباط درون‌گفتمانی برخوردار است. منظور از ارتباط درون‌گفتمانی، این است که حوزۀ روستایی به‌عنوان یک موضوع در قلمرو گفتمانی، از مجموعۀ هویت‌ها و ارتباطات گفتمانی اثر می‌پذیرد؛ یعنی اقتدار هژمونیک گفتمان و کوشش برای محافظت از گره‌گاه اصلی خود، در حوزۀ روستایی نیز تشخیص‌دادنی است؛ اما بنا بر عللی، این ارتباط، کامل و بدون نقص نیست. با توجه به جدول شمارۀ 4، نتایج تحلیل گفتمان دولت هاشمی در حوزۀ روستایی نشان می‌دهد در این حوزه، گفتمان– به اجبار یا به اختیار– مجبور شده است خلاف اصول خویش عمل کند. برداشت عقب‌ماندگی از روستاها، مسئلۀ مالکیت زمین و ناتوانی سرمایه‌داری خصوصی در انجام‌دادن نقش در این حوزه، عناصری است که در شکل‌گیری کامل و همه‌جانبۀ این ارتباط درون‌گفتمانی، اختلال ایجاد می‌کند. علاوه بر این، نیاز به کارهای زیربنایی و اشتغال‌زا و وجود نهادی قدرتمند و صاحب‌نفوذ مانند جهاد سازندگی، دولت را به بر عهده گرفتن نقش مستقیم در این حوزه تشویق می‌کند؛ نقشی که در دیگر حوزه‌ها از آن پرهیز شده است؛ به همین علت، ارتباط شکل‌گرفته را می‌توان معوج و ناهمگون دانست. منظور از داشتن اعوجاج این است که رابطۀ درون‌گفتمانی بین عناصر اصلی گفتمان و حوزۀ روستایی، تمام و کمال نیست و نواقصی دارد؛ نواقصی که از هماهنگی کامل و همه‌جانبۀ این حوزه با مجموعۀ قلمرو گفتمانی جلوگیری می‌کند و باعث می‌شود این حوزه، به‌طور کامل از مزایای گفتمان غالب بهره‌مند نشود.
جدول 4- حوزۀ روستایی و ارتباط آن با گفتمان دولت هاشمی رفسنجانی Table 4- Rural area and its relationship with the discourse of Hashemi's government
بررسی برنامه‌های اول و دوم توسعه، یافته‌های مذکور را تأیید می‌کند. برای یافتن مصداق‌ها، مواد مربوط به حوزۀ روستایی بررسی و تحلیل مذکور در آنها جست‌وجو شد.
جدول 5- مصداق‌های تحلیل‌ها در برنامۀ پنج‌سالۀ توسعۀ اول و برنامۀ پنج‌سالۀ توسعۀ دوم Table 5- Examples of analyzes in the first development plan and the second development plan
منبع: سازمان برنامه و بودجه، 1376؛ سازمان برنامه و بودجه، 1377
گفتمان دولت خاتمی و توسعۀ روستایی همانگونه که در جدول شمارۀ 6 نشان داده شده است، روابط گفتمانی در گفتمان دولت خاتمی، درابتدا، مرزهای خود با گفتمان‌های رقیب را با تأکید بر این موضوع مشخص می‌کند که گفتمان‌های دیگر به نقش حداکثری مردم قائل نیستند؛ سپس تمام روابط گفتمانی خویش را بر این اصل قرار می‌دهد که گفتمان‌های رقیب در پی مصادرۀ شرایط ایجادشده پس از پیروزی انقلاب است و اینگونه، گفتمان خود را بر آنان برتری می‌دهد.
جدول 6- تضاد و تخاصم در گفتمان دولت خاتمی Table 6- Contrariety and antagonism in the discourse of khatami's government
این گفتمان، سپس تمام روابط گفتمانی خویش را برای تبیین مشارکت مردمی به خدمت می‌گیرد و روابط گفتمانی، به‌تمامی، مشارکت مردم را یادآوری می‌کند. در هویت‌های گفتمانی خاتمی، ماهیت مدرن گفتمان عیان می‌شود. تأکید بر قانون، اصلی‌ترین وجه این ماهیت است. همچنین، استراتژی این گفتمان در اصول اقتصادی، بی‌شباهت به دولت پیشین نیست. این موارد در جدول شمارۀ 7 نشان داده شده است:
جدول 7- نقطۀ کانونی، گره‌گاه‌ها و عناصر گفتمانی استخدام‌شده در گفتمان دولت خاتمی Table 7- Nodal point, nodes and discourse elements employed in Khatami's government discourse
مشارکت مردم در این گفتمان به مفهوم جامعۀ مدنی بازمی‌گردد و آن را گفتمان دولت خاتمی با اصول و مبانی دینی و ارزشی بازتعریف کرده است. وجود این مفهوم، مستلزم جامعۀ پذیرندۀ مستعد و همراه است؛ بنابراین، باید خاستگاهی در طبقۀ متوسط، جوانان و تحصیل‌کردگان برای این رئیس‌جمهور در جامعۀ ایران در نظر گرفت؛ بنابراین، بدیهی است حوزه‌هایی که از این خاستگاه فاصله داشته باشند، باید در فرهنگ و سنت و طرز فکرشان تغییراتی ایجاد شود تا همراهی گسترده‌تری با سیاست‌های گفتمانی دولت داشته باشند. در این گفتمان به شناخت و لحاظ‌کردن فرهنگ بومی و ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی روستاییان تأکید شده است؛ اما ماهیت مدرن آن درصدد است این فرهنگ را پالایش کند؛ یعنی به وجود ناخالصی‌ها و عناصر مزاحم و ناخواستنی در فرهنگ بومی و سنتی روستا قائل است و به همین علت، این حوزه را نیازمند دخالت و تغییرات مدنظر خود می‌داند. در اینجا، به‌طور ناخودآگاه، تمایل دولت به متولی‌بودن در این حوزه نمایان می‌شود و مهم‌تر از آن، فاصلۀ این حوزه با اصول گفتمانی اصلی نیز به چشم می‌آید. مورد دیگری که جنبۀ عمومی‌تری دارد، اما در تحلیل جایگاه حوزۀ روستایی در گفتمان دولت خاتمی مهم است، به تناقض سیاست‌های کلی گفتمان با سیاست‌های اقتصادی آن مربوط است. خاتمی با انتخاب (مشارکت مردمی) در مرکز گفتمان خویش، محوریت مردم را برگزیده است؛ یعنی مردم و آنچه بر ایشان می‌گذرد، مهم‌ترین وجه این گفتمان است. معیشت مردم، نحوۀ گذران زندگی ایشان و به‌طور کلی، احساسی که مردم تحت قلمرو گفتمان دولت خاتمی دارند، بسیار اهمیت دارد؛ اما خاتمی به اجرای سیاست‌هایی در حوزۀ اقتصاد معتقد است که در درازمدت به سود اقتصاد کشور است و در کوتاه‌مدت به واردآمدن فشارهایی به مردم منجر می‌شود؛ به همین علت، سه راه در پیش روی گفتمان دولت خاتمی باقی می‌ماند: راه اول، کنارگذاشتن نقطۀ کانونی مرکزی خویش است که قاعدتاً این راه برگزیده نمی‌شود؛ زیرا به از بین رفتن گفتمان منجر می‌شود. راه دوم، تغییر سیاست‌های اقتصادی و اصولی است که گفتمان در اقتصاد به آن معتقد است که این امر نیز با وجود ماهیت آن نمی‌تواند اتفاق بیفتد. راه سوم، راهی است که به نظر می‌رسد خاتمی این راه را برگزیده است و آن عبارت است از عقب‌نشینی از سیاست‌های اقتصادی، به‌طور موضوعی و جزئی و نه کنارگذاشتن کامل این سیاست‌ها. این امر باعث شده است خاتمی نتواند اصلاحات انقلابی و عمیق اقتصادی را اجرا کند و نقش پررنگ حمایتی در حوزۀ روستایی بر عهدۀ دولت نهاده شود. براساس مجموع توضیحات مذکور نتیجه گرفته می‌شود که حوزۀ روستایی در گفتمان دولت خاتمی در قلمرو گفتمانی قرار دارد و نمی‌توان آن را خارج از آن فرض کرد؛ اما هم‌زمان، دو دسته از عناصر در این رابطۀ درون‌گفتمانی مؤثر است؛ عناصری که به نزدیکی حوزۀ روستایی به گفتمان خودی کمک می‌کند و عناصری که این رابطه را تضعیف و آن را از گفتمان خودی دور می‌کند. این امر سبب می‌شود گفتمان خودی نتواند به‌صورت هماهنگ با سایر حوزه‌ها، در این حوزه نیز مؤثر عمل کند. حوزۀ روستایی در گفتمان دولت خاتمی نتوانسته است به‌طور تمام و کمال، شرایط پذیرش سیاست‌های گفتمانی را احراز کند؛ از این‌رو، گفتمان نیز نتوانسته است به‌طور کامل آن را در نظر بگیرد. این امر، نشان‌دهندۀ از دست رفتن فرصت‌هایی است که در آن، حوزۀ روستایی می‌توانسته است از سیاست‌های کلان بهره‌مند شود؛ اما این اشکال در ارتباط سبب شده است این بهره‌مندی ناقص باشد؛ هرچند حوزۀ روستایی در دورۀ خاتمی نسبت به دورۀ هاشمی، ارتباطی بهتر و مؤثرتر با قلمرو گفتمانی برقرار می‌کند. جدول شمارۀ 8، این موارد را به‌طور مشخص نشان می‌دهد.
جدول 8- حوزۀ روستایی و ارتباط آن با گفتمان دولت خاتمی Table 8- Rural area and its relationship with the discourse of khatami's government
مصداق‌های تحلیل مذکور در برنامۀ توسعۀ سوم و چهارم براساس جدول شمارۀ 9 بیان شده است.
جدول 9- مصداق‌های تحلیل‌ها در برنامۀ سوم توسعهو برنامۀ چهارم توسعه Table 9- Examples of analyzes in the third development plan and the fourth development plan
منبع: سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور، 1378؛ سازمان برنامه و بودجه، 1383
گفتمان دولت احمدی‌نژاد و توسعه روستایی در گفتمان دولت احمدی‌نژاد، روابط گفتمانی براساس تقابل با نقاط کانونی گفتمان‌های رئیس‌جمهورهای پیشین شکل می‌گیرد. تمایل این گفتمان به تمامیت‌خواهی و داشتن مسئولیت کامل در اجرای امور، یکی از پایه‌های اصلی تقابل گفتمانی احمدی‌نژاد برای تفوق در عرصۀ عمومی اجتماع است. بهره‌مندی همۀ مردم از تغییر شرایط و بهبود، راه اصلی تفوق گفتمان است؛ بنابراین، مرزهای خود را با این گفتمان‌ها پررنگ می‌کند و گفتمان‌های خارج از ایران را نیز به مبارزه می‌طلبد. جدول شمارۀ 10، این فضای تخاصم و تضاد را نمایش می‌دهد.
جدول 10- تضاد و تخاصم در گفتمان دولت احمدی‌نژاد Table 10- Contrariety and antagonism in the discourse of ahmadinejad's government
گفتمان دولت احمدی‌نژاد برپایۀ تقابل با نقطۀ کانونی گفتمان دولت هاشمی رفسنجانی بنا نهاده می‌شود. گفتمان دولت هاشمی رفسنجانی، نقطۀ کانونی مرکزی (بهبود شرایط فیزیکی و بیرونی) را تکیه‌گاه اصلی خویش برگزید و گفتمان دولت احمدی‌نژاد با حمله به این نقطۀ کانونی بیان کرد که این بهبود شرایط، شامل حال همه مردم نشده است و از این بهبود فقط عدۀ خاص و معدودی بهره برده‌اند. احمدی‌نژاد برای تفوق گفتمان خویش کوشید با مستقرکردن نقطۀ کانونی مرکزی (بهبود در توزیع ثروت و امکانات)، به دریافت‌کنندگان سیاست‌های گفتمانی خویش اثبات کند، گفتمان دولت هاشمی، توانایی بهبود شرایط فیزیکی و بیرونی را به نفع همۀ اقشار مردم نداشته است؛ به همین علت، با تمرکز بر شرایط فیزیکی و بیرونی کوشید که توزیع این شرایط را بهبود ببخشد و همانگونه که گفتمان دولت هاشمی از ابعاد نرم‌افزاری و غیرمادی غافل شد، این گفتمان نیز از این ابعاد غافل شد و بهبود توزیع را فقط بر جنبه‌های فیزیکی، مادی و سخت‌افزاری و بیرونی بنا نهاد. جدول شمارۀ 11، نقطۀ کانونی و گره‌گاه‌ها و عناصر استخدام‌شده در آن را نشان می‌دهد.
جدول 11- نقطۀ کانونی، گره‌گاه‌ها و عناصر گفتمانی استخدام‌شده در گفتمان دولت احمدی‌نژاد Table 11- Nodal point, nodes and discourse elements employed in ahmadinejad's government discourse
اما در حوزۀ روستایی، گفتمان دولت احمدی‌نژاد نسبت به تمام گفتمان‌های پیش از خود، بیشترین نسبت و ارتباط را با حوزۀ روستایی برقرار می‌کند. نقطۀ کانونی مرکزی این گفتمان، به‌طور مستقیم بر حوزۀ روستایی تمرکز دارد. بهبود توزیع ثروت و امکانات، به‌طور مستقیم حوزۀ روستایی را یکی از اهداف اصلی خود قرار داده است. به این ترتیب، حوزۀ روستایی، به‌طور کامل و بی‌نقصی در قلمرو گفتمانی قرار دارد و ارتباطی که عناصر گفتمانی، به‌ویژه نقطۀ کانونی مرکزی آن با این حوزه برقرار می‌کند، ارتباطی کامل و بدون تزاحم است. از این نظر، گفتمان دولت احمدی‌نژاد در جذب حوزۀ روستایی در قلمرو گفتمانی خویش، موفق‌ترین رئیس‌جمهور در بین رئیس‌جمهورهای پیش از خود است و ارتباطی قوی و دوسویه بین حوزۀ روستایی و نقطۀ کانونی مرکزی گفتمان دولت احمدی‌نژاد برقرار است. وجود حوزۀ روستایی و مشخصات مربوط به آن، استقرار و نفوذ قدرت نقطۀ کانونی مرکزی گفتمان دولت احمدی‌نژاد را افزایش می‌دهد. گفتمان دولت احمدی‌نژاد، با تأکید بر جامعۀ روستایی و کنشگری فعال در این حوزه، بدنه‌ای قوی و پرجمعیت از روستاییان را در قلمرو خویش جذب کرد. این کنشگری، شامل سفرهای استانی متعدد، مسکن مهر، وام‌های مربوط به بنگاه‌های کوچک زودبازده و ... می‌شد و نقشی بسیار پررنگ در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1388 داشت. همچنین، به محبوبیت مطلوبی برای احمدی‌نژاد در این حوزه منجر شد؛ اما با توجه به این نکته که نقطۀ کانونی مرکزی گفتمان دولت هاشمی فقط به جنبه‌های بیرونی و فیزیکی شرایط توجه کرده بود و جنبه‌های درونی و غیرمادی و نرم‌افزاری شرایط را در نظر نگرفته بود، گفتمان دولت احمدی‌نژاد نیز با این جنبه‌ها، ارتباط گفتمانی مطلوبی برقرار نکرد. این امر، یکی از نقاط ضعف گفتمان دولت احمدی‌نژاد است که نتوانست این دو بعد را هم‌زمان در حوزۀ روستایی لحاظ و آن را در همۀ ابعاد در گفتمان خود جذب کند.
جدول 12- حوزۀ روستایی و ارتباط آن با گفتمان دولت احمدی‌نژاد Table 12- Rural area and its relationship with the discourse of ahmadinejad's government
مصداق‌های یافته‌های مذکور، در ماده‌های مربوط به حوزۀ روستایی در برنامۀ پنجم توسعه در جدول شمارۀ 13 بیان شده است.
جدول 13- مصداق‌های تحلیل‌ها در برنامۀ پنجم توسعه Table 13- Examples of analyzes in the fifth development plan
منبع: معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور، 1391
بحث و نتیجه نتایج این تحلیل نشان می‌دهد هیچ گفتمانی نتوانسته است بدون هیچ نقصی، عنصر روستا را در خود جذب کند. در هر گفتمان، وجود عوامل محدودکننده و تأثیرگذار، به شکل‌گیری رابطۀ کامل و محکمی بین عنصر روستا و نقطۀ تکیه‌گاه مرکزی، لطمه‌های جدی وارد کرده است. عنصر روستا نتوانسته است شرایط قلمرو گفتمان را به‌طور کامل احراز کند؛ بنابراین، از کسب برخی از امتیازات محروم مانده است؛ به‌عنوان مثال، در گفتمان دولت هاشمی، عنصر روستا در ابعاد درونی و نرم‌افزاری بلاتکلیف است. در گفتمان دولت خاتمی با وجود نیروهای جذب‌کنندۀ عنصر روستا به قلمرو گفتمان، به‌علت علاقۀ گفتمان به کوچک‌سازی دولت و اعتقاد به لزوم پالایش فرهنگی، عنصر روستا را نیروهایی از قلمرو گفتمان دفع می‌کنند و بالاخره، در گفتمان دولت احمدی‌نژاد، تمرکز بر بهبود در توزیع امکانات، ابعاد نرم‌افزاری و درونی را از نظر دور نگه داشته است. به نظر می‌رسد همین اشکال‌ها موجب شده است آنها نتوانند به‌طور جامع و کامل، به مسائل اجتماعات روستایی توجه کنند و باید به اثرگذاری آنها شک کرد. همچنین، نتایج این تحلیل نشان می‌دهد گفتمان توسعه، به‌ویژه در زمان برنامهریزی برای توسعه، بی‌طرف نیست. توسعه به‌علت ماهیت گفتمانی خویش نمی‌تواند بدون هیچ‌گونه تداخل و تزاحمی به سمت اهداف مشخص‌شده در برنامه‌ها حرکت کند؛ اهدافی که خود متأثر از گفتمان توسعه تعیین شده‌اند. اکنون با پدیده‌ای مواجه هستیم که در همۀ مراحل خود، اعم از درک جهان پیرامون، ارزیابی شرایط کنونی، تعیین اهداف و الگوها و تعیین مسیرهای رسیدن به این اهداف، تحت تفوق گفتمان است؛ درنتیجه، سیاست‌گذارانی که مسیر توسعه را تعیین می‌کنند، درحقیقت از آن برای تفوق گفتمان خویش بهره می‌برند. نتایج این تحلیل نشان می‌دهد ارزیابی هر برنامۀ توسعه به گفتمانی بستگی دارد که آن را طرح‌ریزی می‌کند. برنامهریزی در حوزۀ توسعۀ روستایی نیز از همین ویژگی‌های گفتمانی متأثر است. حوزۀ روستایی در ایران- حداقل در زمانی که این پژوهش، آن را مدنظر قرار داده است- پذیرای سیاست‌های متنوع توسعه‌ای بوده است. ماهیت گفتمانی دولت‌های مختلف، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جریان‌های مؤثر در این سیاست‌ها، باعث شده است موضوع روستا به‌طور تمام و کمال، جذب قلمرو گفتمان‌ها نشود. این نقص باعث به وجود آمدن شرایطی شده است که پیش از این وجود نداشت و روستاها را با مسائل جدیدی مواجه کرده است. این امر، که هر برنامۀ توسعه‌ای در چارچوب ویژگی‌های گفتمانی ارزیابی می‌شود، دو نتیجۀ مهم را به پژوهشگران حوزۀ توسعه نشان می‌دهد: اول اینکه، بررسی هر برنامۀ توسعه‌ای، نیازمند بررسی بستر و زمینه‌ای است که در آن برنامه تدوین و اجرا شده است و بدون در نظر گرفتن این بستر و زمینه، هر گونه تحلیلی ناقص است. این بستر، شامل گفتمانی می‌شود که این برنامه را تدوین و اجرا کرده است. دوم اینکه، هیچ برنامۀ توسعه‌ای در مرحلۀ اجرا با مجریانی در زمینه و بستر متفاوت، به بیان بهتر، با ویژگی‌های گفتمانی متفاوت به شکل مطلوب به اجرا درنمی‌آید. این مورد دوم، بر اصل تخاصم گفتمان‌ها بنا نهاده شده است. جایی به ادعای برنامه‌های توسعۀ روستایی مبنی بر ترسیم مسیری بلندمدت و پایدار در ایران شک می‌شود که این برنامه‌ها را گفتمان‌های متفاوتی طراحی و اجرا می‌کند. به‌طور کلی، نتایج نشان می‌دهد اول اینکه، ماهیت گفتمانی توسعه در حوزۀ روستایی در خدمت گفتمان غالب است و این، خود به معنای رد بی‌طرفی برنامه‌های توسعۀ روستایی است. دوم اینکه، اگر از این موضوع نیز به‌علت گریزناپذیری از ماهیت گفتمان‌ها صرف نظر کنیم، نقص در روابط و ماهیت‌های هر گفتمان، بر حوزۀ روستایی نیز اثر می‌گذارد و باعث می‌شود این حوزه حتی از مزایای گفتمان حاکم به‌طور کامل بهره‌مند نشود؛ به این علت، نمی‌توان به توسعه، آنگونه که تاکنون برنامهریزی شده است، امید زیادی داشت. رویکردهای متأخر به توسعه، همچون پساتوسعه‌گرایان، رجوع به دانش محلی روستاییان و سپردن امر ایشان به دست خودشان را- بدون آنکه این امر، بیان‌کنندۀ بی‌توجهی باشد- یکی از راه حل‌های جایگزین می‌داند. ازجمله محدودیت‌های این پژوهش می‌توان به بی‌توجهی به جامعۀ مخاطبان اشاره کرد. همچنین، ناتوانی این پژوهش در برآورد موفقیت برنامه‌های توسعۀ روستایی نیز ذکرکردنی است. این موارد، خود، نیازمند مطالعاتی وسیع است. این مقاله با آگاهی از این موضوع که در حوزۀ روستایی، سیاست‌های توسعه‌ای از مجرای مراجع و مراکز متنوعی طرح و اجرا می‌شود، تدوین شده است و گفتنی است حوزۀ روستایی فقط از دولت‌ها متأثر نیست؛ ولی امید است در کنار بررسی و تحلیل‌هایی دیگر به آن توجه شود. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
بر، و. (1394). برساخت‌گرایی اجتماعی. ترجمۀ اشکان صالحی. تهران: نشر نی. تارنمای مرکز اسناد هاشمی رفسنجانی. https://rafsanjani.ir/ تقی‌لو، ع. ا.، سلطانی، ن. و آفتاب، ا. (1395). «پیشران‌های توسعۀ روستاهای ایران». برنامهریزی و آمایش فضا، د 24، ش 20، ص 1-28. جمشیدی‌ها، غ. و تیموری، س. (1396). «روند تاریخی ظهور دولت توسعه‌گرا در ایران با تأکید بر دورۀ زمانی بعد از جنگ تحمیلی». علوم اجتماعی (دانشگاه فردوسی مشهد)، د 29، ش 14، ص 113-155. حبیب‌پورگتابی، ک. و صفری‌شالی ر. (1390). «بازخوانی تجربۀ مدرنیتۀ روستایی در ایران (مطالعه موردی: روستاهای استان مرکزی)». رفاه اجتماعی، د 41، ش 11، ص 7-38. خاتمی، م. (1380). مردم‌سالاری. تهران: طرح نو. خاتمی، م. (1379). گزیدۀ سخنرانی‌های رئیس‌جمهور دربارۀ توسعۀ سیاسی، توسعۀ اقتصادی و امنیت. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. خسروبیگی برچلویی، ر. و جوان، ج. (1394). «گفتمان نوسازی و واگرایی سیاست‌های توسعه و بهره‌برداری‌های کشاورزی: تأملی بر بازساخت مفهوم روستابودگی در فرایند برنامه‌های توسعه در ایران». پژوهش‌های روستایی، د 21، ش 6، ص 1-26. ربانی، ع. و میرزایی، م. (1393). «ایدئولوژی، سوژه، هژمونی، و امر سیاسی در بستر نظریۀ گفتمان». غرب‌شناسی بنیادی. د 5، ش 1، ص 23-46. زاهدی، م. ج.؛ غفاری، غ. و ابراهیمی لویه، ع. (1391). «کاستی‌های نظری برنامهریزی توسعۀ روستایی در ایران». پژوهش‌های روستایی، د 12، ش 3، ص 1-24. سازمان برنامه و بودجه. (1376). قانون برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1368-1372، چاپ سوم. تهران: سازمان برنامه و بودجه مرکز مدارک اقتصادی اجتماعی و انتشارات. سازمان برنامه و بودجه. (1377). قانون برنامۀ دوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1374-1378، چاپ پنجم. تهران: سازمان برنامه و بودجه مرکز مدارک اقتصادی اجتماعی و انتشارات. سازمان برنامه و بودجه. (1378). لای‍ح‍ۀ برنامۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1383-1379. تهران: سازمان برنامه و بودجه مرکز مدارک اقتصادی اجتماعی و انتشارات. سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور. (1383). قانون برنامۀ چهارم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1388-1384. تهران: سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور. معاونت امور اداری مالی و منابع انسانی. مرکز مدارک علمی موزه و انتشارات. ضیایی، آ. (1395). پساتوسعه (نظریه، عمل، مسائل، چشم‌اندازها). ترجمۀ میلاد رستمی و موسی عنبری. تهران: نشر علم. طالب، م. و عنبری، م. (1385). «دلایل ناکامی نظام برنامهریزی توسعه در ایران عصر پهلوی دوم». مطالعات جامعه‌شناختی، د 27، ش 19، ص 181-204. غفاری، غ. (1395). «پویایی‌شناسی برنامه‌های توسعه در ایران بعد از انقلاب اسلامی». مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، د 17، ش 5، ص 1-18. قاسمی، ی. (1387). «ارزیابی نحوۀ مدیریت توسعه در ایران». مطالعات جامعه‌شناختی، د 33، ش 16، ص 163-185. کرسول، ج. (1391). طرح پژوهش (رویکردهای کیفی، کمی و ترکیبی). ترجمۀ علیرضا کیامنش و مریم دانای طوس. تهران: نشر جهاد دانشگاهی واحد علامه طباطبایی. مک‌لئود، ت. اچ. (1380). برنامهریزی در ایران براساس ت‍ج‍ارب گروه مشاوره دانشگاه ه‍اروارد در ایران در تهیۀ برنامۀ عمرانی سوم. ترجمۀ علی محمدبیگی. تهران: نشر نی. معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور. (1391). قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی آن. تهران: ریاست‌جمهوری، معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور. نوذری، ح. و کریمی، ع. ر. (1391). «بررسی معنا و مفهوم توسعه پس از انقلاب اسلامی ایران از منظر تحلیل گفتمان». مطالعات جامعه‌شناختی، د 40، ش 19، ص 57-78. Douglas, David J.A. (2005) The restructuring of local government in rural regions: A rural development perspective. Journal of Rural Studies. 21, 231–246
Escobar, A. (1992) Planning. Chapter in: Saches, The Development Dictionary. Wolfgang, Saches (Eds), London: Zed Books
Esteva, G. (1992) Development. Chapter in:. The Development Dictionary. Wolfgang,Saches (Eds), London: Zed Books
Gelats, F.L., Tàbara, J.D., and Bartolomé, J. (2009) The rural in dispute: Discourses of rurality in the Pyrenees. Journal of Geoforum. 40(4), 602-612
Hillyard, S. (2007) The sociology of rural life. Oxford: Berg.
Howarth, D., and Griggs, S. (2016) Discourse analysis, social constructivism and text analysis: a critical overview in: Handbook of Research Methods and Applications in Political Science. Massachusetts: Edward Elgar Publishing.
Marttila, T. (2015) Post-foundational discourse analysis: From political difference to empirical research. London: Springer.
Gee, J.P (1999) An Introduction to Discourse Analysis: theory and method. New York: Routledge
Pemberton, S., and Goodwin, M. (2010) Rethinking the changing structures of rural local government – State power, rural Politics and local political strategies?. Journal of Rural Studies. 26, 272-283
Pospěch, P. (2014) Discursive no man's land: Analyzing the discourse of the rural in the transitional Czech Republic. Journal of Rural Studies. 34, 96-107
Potter, J., and Wetherell, M. (1987). Discourse and social psychology: Beyond attitudes and behaviour. London: Sage.
Shakoori, A. (2001) State and Rural Development in the Post-revolutionary Iran. UK: Palgrave Macmillan. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,966 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 747 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||