ضرورت تصحیح مجدّد دیوان جلال طبیب شیرازی

1ـ مقدمه

جلال‌الدین احمد بن یوسف معروف به جلال طبیب شیرازی، پزشکی مشهور اما شاعری متوسط است که در قرن هشتم در شیراز می‌زیست. او از شاعران مدّاح پادشاهانِ آل اینجو (غیاث‌الدین کیخسرو و شاه شیخ ابواسحاق) و آل‌مظفر (شاه محمود و شاه‌شجاع) است. خاندان او اصالتاً اهل خواف و مشهور به علم و ادب بودند که از آن دیار به شیراز مهاجرت کردند و جلال در شیراز زاده شد. ¹ پدر او، یوسف بن الیاس، در تصوف و سیروسلوک قدم می‌زد و عموی او، نجم‌الدین محمود بن الیاس، از عالمان و طبیبان نامدار زمان خود بود. جلال در اشعار خود آن دو را ستوده است:

عموی جلال از بزرگ‌ترین طبیبان عصر خود بود و مدتی ریاست بیمارستان اتابکی شیراز را به عهده داشت. (همان: 13). گویا جلال فن طبابت را از او آموخته و به وی ارادت خاصی داشته است (همان، 1380: 2 مقدمه). شاعر در مثنوی «گل و نوروز» نیز از پدر و عموی خود یاد می‌کند و پدر را مردی پارسا و عمو را استاد همة طبیبان عصر خود می‌شمرد:

او در یک شعر عربی از مرگ عموی خود اظهار تأسف می‌کند:

از زندگانی جلال اطلاعات کمی داریم و تاکنون نسخة جامعی از اشعار او یافت نشده است. اشتراک لقبش، جلال‌الدین و تشابه اسمی او با جلال عضد و جلال‌الدین الشاه خوافی باعث شده است تا برخی از سروده‌های این سه شاعر به نام یکدیگر ضبط شود (همان، 1389: مقدمه 44). جلال طبیب بسیار تحت تأثیر استاد سخن، سعدی شیرازی است و در چند غزل اشعار سعدی را تضمین کرده است و قطعه‌ای در مدح شیخ اجل و رباط او دارد. ⁵ ازسوی دیگر منظومة «گل و نوروز» او را سرمشقی برای خواجوی کرمانی در سرودن منظومة گل و نوروز دانسته‌اند.

دیوان جلال طبیب به چاپ رسیده است؛ اما به دلایلی که در ادامه خواهد آمد چندان عالمانه و منقح تصحیح نشده و لزوم تصحیح دوبارة آن تأکید می‌شود. چندی پیش نسخة نویافته‌ای از جلال طبیب معرفی شد که در کتابخانة سلیمانیة ترکیه موجود است. با تلاش فراوان آن نسخه را تهیه و با نسخة چاپی مقابله کردیم؛ در این مقابله پی بردیم که نسخة معتبر و درخور توجهی است و می‌تواند حتی در جایگاه نسخة اساس در تصحیح مجدد دیوان جلال طبیب استفاده شود.

در این مقاله پس از معرفی نسخة بیان‌شده و برشمردن وجوه ترجیح آن بر نسخة چاپی، برخی از ابیات آن را با نسخة مصحّح پورجوادی مقایسه کردیم تا صحت مدّعای خود را ثابت کنیم.

1ـ1 پیشینة پژوهش

1ـ1ـ1 تصحیح اشعار جلال طبیب

در سال 1389 نصرالله پورجوادی برای نخستین‌بار دیوان جلال طبیب شیرازی را به همراه رسالة منثور جواهرالبحور او منتشر کرد. این تصحیح براساس نسخة موجود در دارالکتب مصر و مقابله با دو نسخه و اشعار چهار جُنگ انجام شده است. پیش از آن مثنوی «گل و نوروز» وی به تصحیح علی محدث در سال 1380 در سوئد چاپ و منتشر شده بود. تصحیح «گل و نوروز» نیز براساس مقابلة چهار نسخه انجام شده است. اثر دیگری هم به نام رسالة شمع به کوشش دکتر محمدجعفر یاحقی تصحیح و چاپ شده است که دکتر پورجوادی معتقد است احتمالاً از جلال‌الدین شاه الخوافی باشد (1390: مقدمه، 45).

1ـ1ـ2 پیشینة نقد دیوان چاپی

بعد از انتشار دیوان جلال طبیب، دکتر محمدافشین وفایی در مجلة بخارا بر آن نقدی نگاشت و برخی از لغزش‌های آن را برشمرد. او یادآور شد که این دیوان باید دوباره تصحیح شود (وفایی، 1390: 616‑630).

در همان سال دکتر مسیح بهرامیان در مقاله‌ای با عنوان «تأملی در دیوان جلال طبیب» که در فصلنامة درّ دری منتشر شد، ضمن برشمردن تأثیرات احتمالی جلال طبیب بر شعر حافظ و تأثر جلال از سعدی، برخی از لغزش‌ها و غلط‌های دیوان یادشده را متذکر شد (بهرامیان، 1390: 39‑59).

1ـ2 روش پژوهش

در این پژوهش، ابتدا کل نسخة خطی موجود در کتابخانة سلیمانیه استنساخ گردید و غزلیات و قصاید آن با دیوان چاپی مقابله شد؛ سپس تفاوت ضبط‌ها، افتادگی‌ها، غلط‌های چاپی و غلط‌خوانی‌های مصحّح استخراج شد. با مقابله و مقایسة ابیات در نسخة خطی ترکیه و نسخة چاپی پی بردیم که در بسیاری از موارد ضبط نسخة ترکیه اصحّ و ارجح است. همچنین در نسخة ترکیه 61 شعر عربی اعم از غزل، قطعه، رباعی و مفردات وجود دارد که در دیوان چاپی نیامده است. علاوه‌بر این در نسخة ترکیه 85 غزل و 5 قطعه وجود دارد که در نسخة مصحّح پورجوادی نیست.

 

2ـ معرفی نسخة خطی نویافته از دیوان جلال طبیب

گفتیم که چندی پیش نسخه‌ای جدید از دیوان جلال طبیب معرفی شد که ما نسخة عکسی آن را در اختیار داریم. هنوز اطلاعات کتابشناسی نسخه منتشر نشده است؛ به همین سبب به‌ناچار براساس اسکن (تصویر) صفحات، به معرفی آن می‌پردازیم.

دیوان جلال طبیب با شمارة اصلی 122 و شمارة فرعی 5/891 در کتابخانة سلیمانیه ترکیه موجود است. این دیوان جلدی چرمین با رنگ قهوه‌ای دارد؛ دارای 136 برگ (272 صفحه) است و در هر صفحه 19 سطر وجود دارد. نسخه به خط نسخ است و صفحات با خطوط قرمز و نیلی جدول‌بندی شده است. بالای شعرها عبارات عربی مانند له، ایضاً له، ایضاً له طیّب الله مرقده و ایضاً له برّد الله مَضجعه و... با خط درشت‌تر و رنگ قرمز نوشته شده است.

برگة آغازین دیوان افتاده است و صفحة دوم با این جملات شروع می‌شود: «... مُرَکِّب البیان و لابِسِ حُلَل التهذیب علی عَرایس ⁶ الترکیب، مُزیل السقم و البأس و مُفیض الصحـه علی الناس جلال المله و الدین احمد بن یوسف بن الیاس رفع الله درجته و زاد فی قُربه بهجته ⁷ که نقد عمر را در تشفیة اشباح و تصفیة ارواح به میامن دم و قدم مسیح‌وش و محاسن اشعار روح‌بخش مصروف گردانیده بود...».

مقدمة موجودْ دو صفحه است که گردآورندة اشعار در آن، هم از شهرت مترجمٌ‌له در طبابت سخن می‌گوید و هم از شهرت اشعار او؛ همچنین یادآور می‌شود که تبویب دیوان بر سه بخش (قسم) نهاده شده است: بخش اول اشعار عربی، بخش دوم ملمّعات و بخش سوم اشعار فارسی و مثنویات را شامل می‌شود.

دیوان با این دو بیت شعر ازفارس‌نامه پایان می‌یابد:

متأسفانه نام کاتب و سال استنساخ آن معلوم نیست.

 

3ـ اعتبارسنجی نسخة خطی ترکیه

ما معتقدیم که نسخة خطی ترکیه با آنکه سال استنساخ ندارد و کاتب آن مشخص نیست، به دلایل زیر ارزشمند و توجه‌برانگیز است:

1) این نسخه دارای یک مقدمة دو صفحه‌ای با نثری متکلفانه است که نسخة اساس ⁸ پورجوادی آن را ندارد و یا مصحّح محترم از آن اطلاعی به دست نداده است و در دیوان چاپی نیز موجود نیست. نویسندة مقدمه شناخته‌شده نیست؛ اما از فحوای سخن او می‌توان فهمید از مریدان یا دوستان نزدیک شاعر بوده که پس از مرگ او اشعار پراکندة جلال را تا آنجا که توانسته جمع‌آوری و تبویب کرده است (نسخة ترکیه: برگ 2الف).

از مطالبی که جامع دیوان جلال در مقدمه بیان می‌کند، چند نکته فهمیده می‌شود:

الف) شاعر در زمان حیات خود شهرتی بسزا در کار طبابت داشته و علاوه‌بر طبابت به امر تعلیم طب به دیگران هم مشغول بوده است. او بیان می‌کند که شاعر «... اجتهاد در افادة طلاب و ارشاد ذوی‌الالباب و توزیع ایام بحفظ صحـه انام و ازالة امراض» داشت.

ب) توصیفات مبالغه‌آمیز گردآورندة اشعار جلال که او را برتر از نظامی و انوری و ظهیر می‌داند، پذیرفتنی نیست؛ اما تاحدی گویای این واقعیت است که اشعار جلال در زمان حیاتش خوانندگان فراوان داشته است. چنانکه می‌گوید: «... فی‌الجمله انجمن روزگار از نسایم نسیب آبدارش معطر و حدقة احرار از حدیقة اشعار[ش] منوّر شد و بیت روان‌پرورش در بیت‌المعمور مسکون روان و وَرد غزلش وِرد هر زبان گشت».

ج) به نظر می‌رسد کار جمع‌آوری و تبویب دیوان جلال، اندکی بعد از وفات شاعر انجام شده است.

ما معتقدیم نسخة ترکیه به گمان قوی از روی آن نسخه و یا از روی یک نسخة اصیل و کاملی که از روی نسخة مادر رونویسی شده، استنساخ شده است.

2) تقسیم‌بندی دیوان هم اهمیت دارد. آقای پورجوادی به نوع تقسیم‌بندی نسخة اساس خود اشاره‌ای نمی‌کند. در سایر نسخ نیز این تقسیم‌بندی وجود ندارد؛ چون اغلب سفینه و جنگ اشعار است. جامع دیوان جلال می‌نویسد: «از اشعار او آنچه یافته شد بر چند باب در ضروب اشعار اشتمال می‌یابد: اول در اشعار عربی، دوم در ملمعات و سوم در فارسی و مثنویات». بررسی دقیق نسخة خطی ترکیه نشان می‌دهد که:

الف) اشعار عربی دیوان از برگة 2الف آغاز می‌شود و تا برگة 12الف ادامه می‌یابد (21 صفحه)؛ شامل 42 غزل و قطعة کوتاه، 10 رباعی، 9 تک‌بیت (فرد) و مجموعا ً 264 بیت است.

ب) اشعار ملمّع از برگة 12الف آغاز می‌شود و تا برگة 24الف را در بر می‌گیرد (23 صفحه) و شامل دو قصیده و یک ترجیع‌بند، 32 غزل، 5 رباعی و 1 قطعة کوتاه است و مجموعاً 310 بیت است.

ج) بخش سوم از برگة 24ب آغاز می‌شود و تا برگة 91ب نسخه را در بر می‌گیرد (133 صفحه) که 3 قصیدة کوتاه، 159 غزل و غزل کوتاه، 13 قطعه، 31 رباعی و 26 تک‌بیت ⁹ را شامل می‌شود. اشعار آن 1936 بیت است.

پس از آن مثنوی «گل و نوروز» است که از برگة 92الف شروع می‌شود و تا برگة 128ب ادامه می‌یابد و 1297 بیت دارد.

در بخش آخر نسخه هم مثنویفارس‌نامه است که از برگة 129الف شروع می‌شود و تا پایان کتاب ادامه می‌یابد و 321 بیت است. درمجموع نسخة ترکیه 4128 بیت دارد.

مجموع اشعار نسخة ترکیه به‌جز مثنوی‌ها 2510 بیت است که در مقایسه با متن مصحّح پورجوادی که 1761 بیت دارد، 749 بیت بیشتر است و این رقمی درخور توجه است.

3) آقای پورجوادی در معرفی نسخة اساس خود اقرار می‌کند که در ابتدای این نسخه غزلیات و رباعیات و مفردات عربی آمده و مشتمل بر 42 غزل و 10 رباعی و 9 تک‌بیت عربی است؛ اما گویا به‌سبب آنکه فقط در نسخة اساس بوده و در دیگر نسخه‌ها نبوده از تصحیح آنها صرف نظر کرده است و فقط دو غزل عربی را چاپ کرده که در دیگر نسخ موجود بوده است (طبیب شیرازی، 1389: 41). با مقایسة تعداد ابیات عربی موجود در نسخة اساس پورجوادی و نسخة ترکیه که پیشتر گفته شد، متوجه می‌شویم که شمار ابیات عربی و نیز قالب‌های شعری هر دو نسخه دقیقاً یکسان است. این نکته ما را به این حقیقت رهنمون می‌کند که این دو نسخه شباهت بسیاری به هم دارد و به احتمال بسیار از روی یک منبع استنساخ شده است؛ البته افتادگی‌هایی در هر دو نسخه وجود دارد که باعث شده است تعداد ابیات دو نسخه متفاوت باشد.

در اینجا یک سؤال پیش می‌آید که بی‌جواب مانده است و آن نبودِ مقدمه در نسخة اساس پورجوادی است. ما نسخة اساس پورجوادی را در اختیار نداریم؛ اما مؤلف فهرس المخطوطات الفارسیه دارالکتب مصر در معرفی دیوان جلال می‌نویسد: «اوّله: وجّهت وجهی للذی لا وجه الا وجهه... الخ» (الطرازی، 1966، ج 1: 155)؛ بنابراین باید این نسخه با مقدمة منثور آغاز شده باشد؛ اما مصحّح محترم اشاره‌ای بدان نکرده یا آنکه در نسخة عکسی نیامده است.

4) در نسخة ترکیه علاوه‌بر مثنوی «گل و نوروز»، مثنوی «فارس‌نامه» هم وجود دارد که نه در دیوان مصحّح پورجوادی آمده و نه حتی نامی از آن برده شده است. جالب آنکه از این مثنوی در تذکره‌ها هم یادی نشده است؛ پس به‌سبب منحصربه‌فرد بودنش اهمیت دارد. مثنوی فارس‌نامه یک مثنوی تاریخی کوتاه است که شاعر در آن اوضاع فارس و شهر شیراز را در دوره‌ای توصیف می‌کند که این شهر پیوسته بین حاکمان متعدد دست‌به‌دست می‌شد. مثنوی فارس‌نامه با این دو بیت آغاز می‌شود:

از کلام شاعر اینگونه برداشت می‌شود که او همة این مدت در شیراز بوده و از نزدیک حوادث را مشاهده کرده است. به نظر می‌رسد چون این مثنوی یک تاریخ محلی منظوم بوده و ازنظر ادبی چندان اهمیت نداشته و برای خوانندگان جذابیتی نداشته است، کاتبان در دوره‌های بعد آن را کتابت نکرده‌اند؛ اما به چند دلیل، مسلّم است که این مثنوی از جلال طبیب است:

اول آنکه گردآورندة دیوان در مقدمه اظهار می‌کند که بخش سوم دیوان شامل اشعار فارسی و مثنویات است. پس باید بیش از یک مثنوی باشد و در نسخة یادشده غیر از مثنوی گل و نوروز، تنها مثنوی فارس‌نامه مسطور است.

دوم آنکه خطِ کاتب در این مثنوی با خط او در بقیة دیوان یکسان است. پس گمان اینکه کاتبان دیگر آن را الحاق کرده باشند، مردود است.

سوم آنکه سرلوحة مُذَهّب و ملوّن آغاز فارس‌نامه با سرلوحة آغازین نوروزنامه کاملاً یکسان است و بلافاصله بعد از نوروزنامه هم آمده است.

چهارم آنکه سبک شعری شاعر در فارس‌نامه و گل و نوروز جدای از تفاوت موضوع و وزن آنها، بسیار شبیه به هم است.

5) گفتیم که در نسخة ترکیه، مثنوی گل و نوروز مندرج است. با مراجعه به متن چاپی گل و نوروز مصحَّح علی محدث متوجه می‌شویم که او از وجود این نسخه اطلاعی نداشته و در تصحیح اثر خود از آن سود نبرده است؛ به‌ویژه آنکه محدث بیان می‌کند که در دو مورد و یا بیشتر افتادگی‌هایی در نسخة اساس او وجود دارد. (طبیب شیرازی، 1380: 17). پس چه‌بسا مقابلة این دو منظومه به پیداشدن ابیات مفقودة مثنوی گل و نوروز چاپ‌شده کمک کند.

6) خطی که نسخة ترکیه بدان کتابت شده، خط نسخ است و نسخة اساس پورجوادی به خط نستعلیق است. پس می‌توان این احتمال را مطرح کرد که شاید نسخة ترکیه در زمان رواج خط نسخ یعنی در سدة هشتم و اوایل قرن نهم کتابت شده باشد (البته این دلیل در کنار دلایل دیگر توجه‌برانگیز است). برخی از ویژگی‌های املایی و رسم‌الخطی نسخة ترکیه که تاحدّی به تعیین زمان نگارش آن کمک می‌کند، فهرستوار ذکر می‌شود: 1) نوشتن پ، گ و چ فارسی به‌صورت ب، ک و ج و گاهی بدون نقطه یا سرکش (در بسیاری از جاها نقطه‌های حروف نوشته نشده است و گاهی سرکش کاف حذف شده است)؛ 2) نوشتن کلماتی مانند آنکه، چونکه و چنانکه به‌صورت آنک، چونک و چنانک؛ 3) جدانوشتن نون نفی و نهی و در افعال مثل «نه‌بیند» و نیز جدانوشتن بای ابتدای فعل مثل «به‌بیند» (در بعضی موارد)؛ 4) نوشتن «ة» به‌جای «ای» در کلمات مختوم به «ه» مثل ماندة = مانده‌ای؛ 5) چسباندن فعل «است» به کلمة قبل و حذف الف آن مثل گریبانست (گریبان است)؛ 6) نوشتن کلمات مختوم به «تاء» گاه به‌صورت «ت» و گاه به‌شکل «ة»؛ 7) حذف الف در ضمیر «این» در اتصال به کلمة قبل مثل ازین و درین (به‌جای از این، در این)؛ 8) گذاشتن دو نقطه در زیر «ی» در بسیاری از موارد و غیره.

7) در بخش بعدی مقاله، برخی از ابیات متن مصحّح پورجوادی و نسخة خطی ترکیه با هم مقایسه و مقابله خواهد شد تا اعتبار و ارزش نسخة ترکیه و تفضیل آن بر متن مصحّح پورجوادی بیشتر آشکار شود.

 

4ـ مقایسة نسخة ترکیه با متن مصحَّح پورجوادی

قبل از ورود به بحث، این نکته را یادآور می‌شویم که آنچه درپی می‌آید تنها مقایسه و مقابلة 45 برگ نخستین نسخة ترکیه با نسخة مصحّح پورجوادی است؛ و آن هم تنها، غزل‌ها و قصاید فارسی و ملمّعات است؛ چون بخش (قسم) اول دیوان که مشتمل بر اشعار عربی جلال طبیب است در دیوان چاپی موجود نیست. ازسویی اگر می‌خواستیم تفاوت‌ها و اشتباهات کل دیوان را ذکر کنیم از گنجایش یک مقاله بیشتر بود.

v       ابتدا برخی از لغزش‌های راه‌یافته به دیوان مصحّح پورجوادی را مرور می‌کنیم:

 در نسخة ترکیه به‌جای کلمة مشخص‌شده «لا تعری» آمده است که با مفهوم جامه و پوشیدن بسیار مناسب‌تر از «لاینفی» است:

 

در نسخة ترکیه (گ 13الف) به‌جای واژة «هر» کلمة «سر» آمده است که بسیار زیباتر است؛ چه آن را سَر بخوانیم، چه سِرّ.

 

که در نسخة ترکیه اینگونه است:

همانطور که می‌بینید واژة مشخص‌شده مکاتب است که صحیح است. این نکته را دکتر محمدافشین وفایی هم در مقالة خود یادآور شده و توضیح داده است (وفایی، 1390: 618).

 

واژة مشخص‌شده در نسخة ترکیه (گ 13ب) «متنا» است که دقیق‌تر است؛ به‌ویژه که شاعر آیات قرآنی را هم در نظر داشته است؛ مانند «أَ إِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَاباً وَ عِظَاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ» (صافات: 5 و نیز رک. ق: 3 و مؤمنون: 82).

 

کلمة مشخص‌شده در نسخة ترکیه «رسم» است که با مصراع دوم همخوانی بیشتری دارد و صحیح‌تر می‌نماید.

 

مصراع اول مفهوم روشنی ندارد؛ اما در نسخة ترکیه (گ 13ب) به‌جای کلمة مشخص‌شده «درگه‌اند» آمده است که صحیح است و با مصراع دوم همخوانی کامل دارد.

 

مصراع دوم در نسخة ترکیه اینگونه است:

در مقایسة دو نسخه می‌بینیم که مصرع دوم در متن مصحّح پورجوادی معنی درستی ندارد. کلال را کُندشدن زبان و شمشیر و باد و چشم معنی کرده‌اند (دهخدا، 1373: به نقل از تاج‌المصادر بیهقی: ذیل کلاله) و ذکاء، هم کیاست معنی می‌دهد و هم خورشید و هر دو در این جایگاه درست است. خمود نیز با هر دو واژه تناسب دارد.

 

در نسخة ترکیه «دیده‌ور» آمده است که معنی را روشن می‌کند. در مثنوی مولوی می‌خوانیم:

خود شاعر در مثنوی فارس‌نامه (گ 130الف) می‌گوید:

 

در نسخة ترکیه «باده» آمده که زیباتر و ادبی‌تر است و با باد در مصراع بعد آرایة جناس ناقص می‌سازد.

در نسخة ترکیه «سهر» (شب بیداری) (گ 18الف) آمده که درست‌تر است.

در این بیت «قدح سزای» نازیباست؛ حتی اگر قدح سزایی هم بخوانیم با مفهوم بیت تناسب ندارد. در نسخة ترکیه «مدح سرایی» آمده که کاملاً صحیح است.

در نسخة ترکیه «تغافل» آمده که درست‌تر است.

در نسخة ترکیه «دمی» است که با کلمة «باقی» تناسب بیشتری دارد و درست‌تر است.

پیداست که در یک شعر عاشقانة قرن هشتم چنین درخواستی نابه‌جاست. در نسخة ترکیه «آرَم» آمده که صحیح است.

«پی گرد» در این جایگاه معنی ندارد؛ مگر آنکه «بی‌گرد» بخوانیم. به‌جای کلمة مشخص‌شده در نسخة ترکیه دل «بی کبر» آمده که درست‌تر است.

 

کاملاً مشخص است که سماع در این بیت بی‌معنی است. در نسخة ترکیه «شعاع» آمده است که با مصراع دوم تناسب تام دارد. شاعر ظاهراً این شعر صاحب بن عباد ⁸ را در نظر داشته که گفته است:

همین معنی را عراقی نیک به فارسی برگردانده است:

و کسایی مروزی گفته است:

 

در نسخة ترکیه «آهی» آمده است که با باد متناسب و صحیح‌تر است.

 

کلمة درست در بیت بالا «کُدیه» است که در نسخة ترکیه آمده و با گدا متناسب است. انوری گوید:

 

در نسخة ترکیه «تهی دارد از آز پهلوی خویش» آمده که صحیح و معنادار است. جلال طبیب در مثنوی فارس‌نامه (گ 138الف) هم می‌گوید:

 

20) در متن مصحّح پورجوادی می‌خوانیم:

و در نسخة ترکیه آمده است:

در مقایسة دو بیت می‌بینیم که معنای مصراع دوم در متن مصحّح پورجوادی بی‌معنی است؛ اما در نسخة ترکیه معنای روشنی دارد.

 

با توجه به تصویر شعری که در مصراع دوم ارائه شده است، پی می‌بریم که ضبط «نهان» در نسخة ترکیه درست‌تر است.

 

اگر مصحّح محترم این بیت را با بیت زیر که شاعر در جایی دیگر گفته است، مقایسه می‌کرد می‌فهمید که باید به‌جای واژة مشخص‌شده «آب و هوا» را انتخاب می‌کرد؛ یعنی همان ضبطی که در نسخة ترکیه است:

 

در نسخة ترکیه «بسته» مضبوط است که اصحّ است و جناس مصحّف می‌سازد. شاهد مثال دیگر از خود شاعر:

 

«آثار» در این بیت، بی‌معنی می نماید. در نسخة ترکیه «مردم دانا که» آمده و درست است.

در نسخة ترکیه «رای» آمده که درست‌تر است. ترکیبِ «سر از رای کسی تافتن» در بوستان سعدی هم آمده است:

 

در نسخة ترکیه آمده است: «... که این است اختیار» که دقیق‌تر و زیباتر است (مصراع اول در ضبط پورجوادی ایراد وزنی هم دارد).

 

به نظر می‌رسد ضبط نسخة ترکیه به صواب نزدیک‌تر باشد؛ یعنی «مهربانان». این ترکیب در دیوان شاعر سابقه دارد. او در «گل و نوروز» (گ 110ب) می‌گوید:

 

معنای مصراع اول چندان مشخص نیست. در نسخة ترکیه می‌خوانیم: «هر سر موی از آن زلف تو در پای دلی است» که شاعرانه‌تر و مناسب‌تر است. شاعر در جایی دیگر می‌گوید:

 

در نسخة ترکیه «پاره» آمده که به صواب نزدیک‌تر است. دو شاهد مثال دیگر از خود شاعر:

 

ضبط نسخة ترکیه یعنی، «بیاساید» دقیق‌تر است.

 

ضبط نسخة ترکیه درست‌تر است که «نخواهد» نوشته است.

 

ترکیب «شیرین‌وشان» غریب است؛ البته آقای وفایی در نقد خود بر طبق نسخة اساس پورجوادی «بخندد» را در مصراع دوم به «بخندند» تغییر داده است (وفایی، 1390: 626). در این صورت، بیت معنای درستی می‌یابد و «شیرین‌وش» ازنظر ساختار دستوری، کلمه‌ای شبیه «تلخ‌وش» می‌شود و شاهد مثالی ارزشمند و مدرکی محکم برای طرفداران اصالت کلمة تلخ‌وش در دیوان حافظ به دست می‌آید؛ آن هم از شاعری که هم‌زمان با حافظ و در شهر شیراز می‌زیست.

در نسخة ترکیه «شیرین دهان» آمده است.

 

v       در مواردی حتی وزن بیت در متن مصحّح پورجوادی مختل شده است؛ نمونه:

ایراد وزن در آن مشهود است؛ مگر آنکه شعر را اینگونه بخوانیم: «سرگشتة نزار به میدان روزگار». کلمه‌ای که در نسخة ترکیه آمده «خوار» است که مناسب وزن شعر است.

در نسخة ترکیه «لأسیر» آمده که ازنظر وزنی و معنایی صحیح است.

روشن است که چند کلمه افتاده و وزن مختل شده؛ اما با نقطه‌چین مشخص نشده است. در نسخة ترکیه اینگونه است:

 

v       به نظر می‌رسد در مواردی مصحّح محترم کلمه را غلط خوانده است. آن هم به‌سبب آنکه در اغلب موارد نقطه‌گذاری‌ها در نسخه‌های خطی دقیق نیست و یک کلمه را چند گونه می‌توان خواند. در برخی موارد هم شاید غلط‌های تایپی دخیل باشد که اصلاح نشده است. مثال:

در این بیت که مصراع اول آن به لهجة شیرازی است «و قال» کاملاً غلط است و باید «وقاک» باشد؛ یعنی خدا تو را از چشم دشمنان محفوظ بداراد. آقای وفایی به نقل از یک سفینة موجود در مجلس آن را به «وقاهُ» تغییر داده است (1390: 627‑628)؛ اما در نسخة ترکیه کاملاً مشخص است که «وقاک» خوانده می‌شود و به احتمال زیاد در نسخة اساس پورجوادی هم همین گونه بوده و غلط خوانده شده است. ضمیر «ک» در وقاک به دوست برمی‌گردد که رساتر از ارجاع ضمیر «ه» در «وَقاه» است که به لب برمی‌گردد.

«نومها» درست است که در نسخة ترکیه آمده است.

واژة مناسب «یار» است که در نسخة ترکیه آمده است.

«ننهاده‌اند» صحیح‌تر و شاعرانه‌تر است.

واضح است که ترکیب مشخص‌شده نادرست است. در نسخة ترکیه «چشم تُرکش» آمده و صحیح است. شاعر در غزلی دیگر هم این ترکیب را آورده و در آنجا هم مصحّح محترم به‌اشتباه چشم نرگس خوانده است:

 

ظاهراً «نکو کند» صحیح است.

 

«پابند» غلط فاحش است و درست آن «با پند» است. شاعر در جایی دیگر ترکیب گوش با کسی داشتن را به کار برده است:

 

واژة «با» صحیح‌تر می‌نماید. شاعر در جایی دیگر می‌گوید:

 

واژة درست «خشم» است.

 

واژة «بسوزی» صحیح است.

 

در بیت دوم کلمات مشخص‌شده غلطی فاحش است که وزن شعر و قافیه را هم مختل کرده است. ضبط درست در نسخة ترکیه «فرمود» است.

 

v       در مقایسة بین نسخة مصحّح پورجوادی و نسخة ترکیه متوجه می‌شویم که گاه غزل‌ها و بیت‌هایی از دیوان مصحّح پورجوادی ساقط شده است. برای نمونه در ادامه مواردی را ذکر می‌کنیم.

الف: غزل‌های حذف‌شده

همانطور که قبلاً اشاره شد، در متن مصحّح پورجوادی اشعار عربی جلال طبیب نیامده است. در صورتی که در نسخة ترکیه بخش (قسم) اول دیوان به اشعار عربی جلال اختصاص یافته است و در آن 61 شعر اعم از غزل، قطعه، رباعی و مفردات وجود دارد. علاوه‌بر این در نسخة ترکیه 85 غزل و 5 قطعه وجود دارد که در نسخة مصحّح پورجوادی نیست. تنها در چهل و پنج برگ اول نسخة خطی ترکیه که موضوع بررسی ماست، 27 غزل موجود است که در نسخة مصحّح پورجوادی نیامده است. در ادامه مطلع برخی از این غزل‌ها آورده می‌شود:

(این شعر به لهجة شیرازی است.)

ب: بیت‌های محذوف

در غزلی با مطلع:

بیت زیر در نسخة مصحّح پورجوادی نیست:

و یا در غزلی به مطلع:

در نسخة مصحّح پورجوادی بیت زیر افتاده است:

و یا در غزلی به مطلع:

بیت زیر افتاده است:

و در غزل زیر:

بیت زیر افتاده است:

و در غزل دیگر به مطلع:

بیت دوم غزل افتاده است:

v       نسخة ترکیه برخی از افتادگی‌های نسخة مصحّح پورجوادی را روشن می‌کند؛ برای مثال جفت بیت‌های زیر را مقایسه کنید:

و

و

و

و

و یا:

جالب‌تر آنکه در نسخة چاپی، گاهی مصراعی از یک بیت و مصراعی از بیت بعد افتاده است و باقی‌ماندة دو بیت، یک بیت جدید را ساخته است که اغلب هم مفهوم درستی ندارد؛ برای نمونه:

که صورت صحیح آن در نسخة ترکیه چنین است:

(مصراع‌های مشخص‌شده در متن مصحّح پورجوادی افتاده است.)

نمونة دیگر:

که شکل درست بیت‌ها در نسخة ترکیه اینگونه مضبوط است:

v       در پایان لازم است این نکته را هم یادآور شویم که گاهی متن مصحّح پورجوادی بر نسخة ترکیه مرجّح است؛ برای مثال یازده غزل در صفحات 89، 96، 115، 127، 175، 202، 248، 256، 272، 273، 276 چاپ پورجوادی هست که در نسخة خطی ترکیه نیست و گمان می‌رود یک یا دو ورق از آن افتاده باشد؛ گاهی نیز کلماتی ناخوانا یا ساقط‌شده در آن وجود دارد که متن مصحّح پورجوادی آن را بازمی‌نماید.

5ـ نتیجه‌گیری

با مقایسه و مقابلة متن مصحّح پورجوادی از دیوان جلال طبیب شیرازی و نسخة نویافتة کتابخانة سلیمانیه ترکیه پی می‌بریم که نسخة ترکیه از چند نظر اهمیت دارد: اول آنکه این نسخه دارای یک مقدمه از گردآورنده است که در آن جلال طبیب را معرفی کرده و دربارة پیشه و شهرت او سخن گفته است؛ همچنین دربارة شیوة تبویب اشعارش سخن رانده است. دوم آنکه، نسخة ترکیه دربردارندة 85 غزل، 5 قطعة فارسی و نیز 40 غزل و 10 رباعی عربی است که در متن مصحّح پورجوادی نیامده است. سوم آنکه، این نسخه مشتمل بر مثنوی فارس‌نامه است که مسلماً از جلال طبیب است؛ اما در متن مصحَّح پورجوادی موجود نیست و حتی به نام این مثنوی هم اشاره نشده است؛ البته در سایر تذکره‌ها و سفینه‌های اشعار هم از این مثنوی یاد نشده است و می‌توان گفت تنها نسخه‌ای است که منظومة فارس‌نامه را دارد. چهارم آنکه، بسیاری از اشتباهات، غلط‌ها و افتادگی‌های متن مصحّح پورجوادی را می‌توان با مقابلة نسخة کتابخانة ترکیه رفع کرد. همچنین برخی از افتادگی‌های نسخة ترکیه را هم می‌توان به کمک متن مصحّح پورجوادی بازیافت. پس باید بار دیگر این دو نسخه با هم مقابله گردد و موارد اختلاف یا اشتباه معیّن شود و حتی به اصل نسخة اساس پورجوادی مراجعه کرد تا نسخه‌ای کامل‌تر و پیراسته‌تر ارائه شود. در ضمن شایسته است مثنوی «گل و نوروز» که آقای علی محدّث قبلاً تصحیح کرده است، با نسخة ترکیه مقابله شود تا افتادگی‌های متن چاپ‌شده رفع گردد و سرانجام کلیات اشعار جلال طبیب شیرازی در یک مجلد عرضه شود.

پی‌نوشت

1. دکتر ذبیح‌الله صفا می‌نویسد: دولتشاه او را شیرازی دانسته است و امین احمد به مولد و موطن او اشاره‌ای نمی‌کند و حال آنکه اصل او خواف خراسان و محل اقامت و شاید مولدش شیراز بوده است (صفا: 1370، 3/2: 1032). برای اطلاع بیشتر به این کتاب‌ها رجوع کنید: تذکرة‌الشعرای دولتشاه (1382: 298)؛ سفینه خوشگو (1389: 167)؛ عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین (1388: 959).
2. آقای محسن ذاکرالحسینی در مقدمة جواهرالبحور که در آخر دیوان جلال طبیب چاپ شده است، این گمان را مطرح کردند که احتمالاً نام خود وی یوسف بوده است نه نام پدرش (طبیب شیرازی، 1389: 332)؛ اما شاعر در این شعر آشکارا پدرش را یوسف می‌خواند. علاوه‌بر آن هیچ منبعی این فرض را تأیید نمی‌کند.
3. این بیت در «گل و نوروز» مصحَّح علی محدث نیست؛ اما در نسخة ترکیه موجود است.
4. این شعر در نسخة مصحّح پورجوادی نیست. نقل از نسخة خطی ترکیه (برگة 11 ب).
5. مطلع آن شعر این است:

1. در نسخه «عرایش» نوشته شده است. متن تصحیح قیاسی است.
2.  ترجمة این بخش از مقدمه:... ترکیب‌کنندة سخن (بقیة جمله افتاده است). پوشانندة جامه‌های تهذیب وآراستگی بر عروس‌های ترکیب (آفرینندة ترکیبات زیبا در سخن). ازبین‌برندة بیماری و هراس و بخشندة تندرستی به مردم، جلال المله و الدین احمد بن یوسف بن الیاس که خداوند درجه‌اش را بالا ببرد و با نزدیک‌ گردانیدنش به خود شادی وی را افزون کناد.
3. منظور نسخة دیوان موجود در دارالکتب مصر به شمارة 153 به خط نستعلیق فرصت غریب، مورخ 823 است.
4. در تقسیم‌بندی نسخه، قطعات و معمیات در یک بخش آمده است که هفت معمای آن تک‌بیتی بود و ما آنها را از شمار قطعات کم کردیم و به مفردات افزودیم.
5. این کلمه را «شادان» هم می‌توان خواند.
6. مصراع آخرْ تضمین شعر سعدی است.

تعداد مشاهده مقاله: 623

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 138