پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 42 |
| تعداد شماره‌ها | 1,514 |
| تعداد مقالات | 12,490 |
| تعداد مشاهده مقاله | 24,769,943 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 10,438,829 |
تدوین سناریوهای زیست‌پذیری مناطق روستایی براساس اصول آینده‌پژوهی نمونة مطالعه: شهرستان اسلام‌آباد غرب | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 4، دوره 30، شماره 4 - شماره پیاپی 76، بهمن 1398، صفحه 35-56 اصل مقاله (615.45 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2020.120585.1240 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسنده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| بهرام ایمانی* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دانشیار گروه علمی برنامه ریزی شهری و روستایی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پژوهش حاضر به‌منظور تدوین سناریوهای زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب براساس اصول آینده‌پژوهی انجام شده است. این پژوهش ازلحاظ هدف، کاربردی‌نظری و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی‌تحلیلی و مبتنی بر رویکرد آینده‌پژوهی است. قلمرو پژوهش، روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب و جامعة آماری آن، 30 نفر از کارشناسان مرتبط با مبحث زیست‌پذیری است که به‌صورت هدفمند انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش دلفی، نرم‌افزار میک‌مک و سناریو ویزارد استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد 30 گویه در زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب اثرگذار است. به دلیل اینکه تمامی مقادیر به‌دست‌آمده از آزمون T در ابعاد مختلف در سطح معنادار کوچک‌تر از سطح خطای 5 درصد بوده‌اند، با سطح اطمینان 95 درصد توافق جمعی بین کارشناسان در زمینة گویه‌های پیشنهادی حاصل شد. نتایج حاصل از نرم‌افزار میک‌مک نشان می‌دهد 11 عامل به‌مثابة عوامل کلیدی در زیست‌پذیری اثرگذار است. در ادامه با استفاده از تحلیل سناریونویسی، 42 وضعیت محتمل برای 14 عامل کلیدی طراحی شد. پس از تحلیل وضعیت‌های احتمالی با استفاده از نرم‌افزار سناریو ویزارد، 3 سناریوی قوی، 2818 سناریوی ضعیف و 25 سناریوی باورکردنی به دست آمد. از بین این سه گروه سناریو، 25 سناریوی باورکردنی به‌مثابة سناریوهای مطلوب برای برنامه‌ریزی زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب انتخاب شد. این سناریو با استفاده از روش استقرایی تحلیل و به سه سناریوی طلایی، باورکردنی و فاجعه تقسیم شد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| زیست‌پذیری؛ آینده‌پژوهی؛ سناریو؛ توسعة روستایی؛ شهرستان اسلام‌آباد غرب | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه فراهم‌آوردن فرصت‌های زندگی در روستاها به ایجاد ثبات در معیشت آنها منجر می‌شود؛ به گونه‌ای که در مواجهه با شوک‌ها و استرس‌های خارجی، زیست‌پذیر و مقاوم می‌شوند؛ بنابراین توانایی‌ها و دارایی‌های حال حاضر و آینده، به روستاها امکان بهره‌وری طولانی‌مدت از منابع طبیعی می‌دهد و فرصت‌های زیست‌پذیری را تقویت می‌کند (Faiz et al., 2012: 3). با زیست‌پذیرکردن نواحی روستایی می‌توان به اهداف توسعه و تحقق پایداری دست یافت؛ به‌مثابة آرمانی که برنامه‌ریزان توسعة روستایی به‌دنبال آن هستند (Gough, 2015: 147). مفهوم زیست‌پذیری، شاخص‌هایی از محیط ساخته‌شده، رفاه، ثبات اجتماعی، عدالت و... را دربرمی‌گیرد که کیفیت زندگی جامعه را افزایش می‌دهد (Aulia, 2016: 336) و هدف اصلی آن، رضایت از سکونت و کیفیت محیط است؛ زیرا سطح رضایت وابسته به اولویت نیاز شهروندان است (Nadim, 2012: 32)؛ بنابراین زیست‌پذیری در تلاش است دیدگاههای بلندمدت را با انگیزة کوتاه‌مدت از قابلیت زیستن ترکیب کند (Leach et al., 2017: 82). داشتن نگرش نو به روستاها و مسائل آن در پیوند با منابع قابل برداشت و امکانات زیربنایی و تولیدی در قالب سیاست‌های کلان و اهداف مشخص در بستر آینده‌نگری، این قابلیت را دارد که مسائل و مشکلاتی را حل کند که جامعة روستایی با آن درگیر است (موسوی و همکاران، 1393: 2)؛ زیرا در وضعیت امروزی، وجود عوامل اجتماعی، اقتصادی و طبیعی، علاوه بر آنکه بقا و پایداری روستاها را تضمین می‌کند، به ماندگاری و جذب جمعیت آن نیز کمک می‌کند (Argent et al., 2009: 15)؛ بنابراین داشتن برنامه‌ریزی کارآمد برای توسعة روستاهای ایران مستلزم شناخت و درک عمیق وقایع و لحاظ‌کردن آنها در تدوین برنامه‌هاست (تقی‌لو و همکاران، 1395: 3). سابقة آینده‌نگری به برنامه‌های پنج‌سالة کشور برمی‌گردد و سند چشم‌انداز توسعة کشور در افق 1404، نخستین سند تفکر راهبردی و آینده‌نگاری است که براساس آن، محورهای توسعة کشور در بخش‌های مختلف تدوین شده است و با تقسیم کار، هریک از استان‌ها و زیربخش‌های آنها، عهده‌دار مسئولیت‌هایی براساس قابلیت‌های خود برای تحقق آیندة مطلوب کشور شده‌اند (زالی، 1388: 34). چشم‌انداز آیندة جامعة روستایی به نیروی کار انعطاف‌پذیر و آموزش‌دیده، دسترسی‌داشتن به فناوری و سرمایه و بسیاری مسائل دیگر در روستاها بستگی دارد (تقی‌لو، 1393: 84). این رویدادها و عوامل براساس شرایط مکانی و زمانی در راستای مواجهه با آینده به کار برده می‌شوند و اساساً برمبنای وضع موجود و وقایع گذشته است و دغدغة اصلی مدیران و برنامه‌ریزان به شمار می‌آید (زالی، 1390: 34)؛ زیرا تدوین چنین سناریوهایی، این امکان را فراهم می‌کند تا مسئولان از آینده و مشکلات احتمالی درک درستی بیابند (رهنما و معروفی، 1393: 126). امروزه به دلیل مسائل گوناگون اجتماعی، اقتصادی و محیطی، زیست‌پذیری روستاها با چالش‌های گسترده‌ای مواجه است که در همة ابعاد بر تقاضای شهروندان برای برخورداری از محیط مناسب و باکیفیت‌تر تأثیر می‌گذارد (صالحی‌فرد و علیزاده، 1387: 29). بدیهی است سکونتگاههای روستایی ایران نیز با مشکلات و مسائل بی‌شماری روبه‌رو هستند و درک نیازهای ساکنان روستاها و شناسایی آنها باعث بهبودبخشیدن کیفیت زندگی در نواحی روستایی می‌شود و دستیابی به توسعة پایدار را در مناطق روستایی امکان‌پذیر می‌سازد (عیسی‌لو و همکاران، 1393: 108). واقعیت‌های زیستی مناطق روستایی در برنامه‌ریزی‌های روستایی سال‌های گذشته در ارتباط با تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کلان ملی و جهانی مدنظر قرار نگرفته است؛ تحولاتی که نقش مهمی در بازساخت آیندة فضای زیست دارند. در این زمینه توجه به آینده در قالب رویکرد زیست‌پذیری ازجمله ابزارهای مهم برنامه‌ریزی محسوب می‌شود که برنامه‌ریزان را به ارزیابی نتایج اجرای برنامه‌ها در محدودة جغرافیایی در آینده قادر می‌سازد؛ در صورتی که این رویکرد به‌طور منطقی مدنظر قرار گیرد، ضعف‌ها و قوت‌های برنامه‌ریزی را نمایان می‌کند و نحوة مناسب توزیع امکانات و خدمات با بررسی تطبیقی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی و زیست‌محیطی در مناطق مختلف مشخص می‌شود؛ زیرا این رویکرد، روشی جدید و مکمل برای محیط‌زیست پایدار محسوب می‌شود (Mauriz et al., 2017: 2) تا با توجه به فرایندهای اجتماعی‌فضایی و توسعة آنها، زیست‌پذیری را تضمین (Satu et al., 2014: 2) و به‌طور گسترده‌ای فرایند طراحی، مدل‌های زمان‌بندی و تغییرات اساسی را فراهم کند (Kashef, 2016: 241). شهرستان اسلام‌آباد غرب از توابع استان کرمانشاه با داشتن 37درصد جمعیت روستایی ازجمله شهرستان‌های محروم است که کیفیت کم زندگی، گسترش فقر، بیکاری شدید و کمبود و نبود استانداردهای لازم زندگی، نامطلوب‌بودن زندگی، کمبود فعالیت‌های خدماتی و نبود زیرساخت‌های مناسب اقتصادی و کمی میزان بهره‌وری در کشاورزی، قابلیت زیست‌پذیری مناطق روستایی این شهرستان را با مشکل مواجه کرده و ایجاد اشتغال پایدار و در پی آن توسعة روستاها را تا حدی غیرممکن ساخته است. نتیجة این امر، گسترش مهاجرت از روستاهای اطراف به مرکز استان و خارج از استان است؛ به گونه‌ای که تعداد روستاهای خالی از سکنه یا روستاهای با جمعیت موقت این شهرستان رو به افزایش و درنتیجه جمعیت مناطق روستایی در حال کاهش است و روستاها را با چالش ناپایداری و آینده‌ای مبهم مواجه کرده است؛ بنابراین لحاظ‌کردن آیندة زیستی این مناطق با توجه به سرعت تغییرات و تحولاتی که در تمامی عرصه‌های جامعه ایجاد می‌شود، از الزامات است تا از این راه بتوان بر مشکلاتی غلبه کرد که در عرصة زیستی این مناطق وجود دارد؛ زیرا با وجود پیوستگی گذشته، حال و آینده، فقط در حال می‌توان آینده را تغییر داد. با توجه به ماهیت پژوهش، این پژوهش درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیر است: 1. عوامل اصلی مؤثر بر آیندة زیست‌پذیری در مناطق روستایی کدام‌اند؟ 2. آیندة محتمل و مطلوب مناطق روستایی شهرستان کدام است؟
پیشینة پژوهش در روند بررسی منابع اسنادی، پژوهش‌های انجام‌شده در حوزة زیست‌پذیری بررسی شد. «تبیین میزان زیست‌پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری»، عنوان پژوهش جمعه‌پور و طهماسبی (1392) است. آنها دریافتند سطح کیفی زندگی و زیست‌پذیری روستاها پایین است و افراد میزان کیفیت زندگی و زیست‌پذیری را در تمام ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیطی کم ارزیابی کردند. عیسی‌لو و همکاران (1393) در پژوهش خود شاخص‌های جوامع روستایی زیست‌پذیر و وضع موجود سکونتگاههای روستایی بخش کهک قم را شناسایی و بررسی کردند. آنها دریافتند بعضی روستاها با وجود جمعیت، خدمات و امکانات بیشتر، ازلحاظ زیست‌پذیری در سطح پایینی قرار دارند. در پژوهش خراسانی و همکاران (1394) با عنوان «تأثیر شاخص‌های فردی بر ادراک و زیست‌پذیری در روستاهای پیرامون شهرستان ورامین»، این نتیجه حاصل شد که افراد نگرش‌های یکسانی به برطرف‌شدن نیازهای زیستی دارند و افراد کم‌سواد و بی‌سواد نیز به حقوق شهروندی خود آگاه هستند. سجاسی قیداری و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «اثرهای طرح‌های هادی روستایی بر زیست‌پذیری جوامع محلی در دهستان‌های گیلوان و چورزق استان زنجان» دریافتند بیشترین اثر طرح‌های هادی ازنظر زیست‌پذیری بر جوامع روستایی بر بعد کالبدی است. محمدی و همکاران (1396) در پژوهشی به‌منظور بررسی تأثیر بازارچة مرزی بر وضعیت زیست‌پذیری فضای محیطی و کالبدی مناطق روستایی استان کردستان، دریافتند تأسیس بازارچة مرزی بر ابعاد محیطی و کالبدی روستاهای مدنظر نسبت‌به دورة پیش از تأسیس، تأثیر مثبت و معناداری داشته است. در پژوهشی دیگر، محمدی و منوچهری (1397) ارتباط زیست‌پذیری و تاب‌آوری را در روستاهای شهرستان مریوان ارزیابی کردند. نتایج بیان‌کنندة ارتباط مستقیم، مثبت و معنادار بین زیست‌پذیری و تاب‌آوری روستاها در قالب توزیع خوشه‌ای لکه‌های داغ بود؛ همچنین بعد اقتصادی و شاخص توانایی و سازگاری و انطباق با تهدیدات از عوامل اصلی تبیین‌کنندة متغیرهای پژوهش بود. علوی‌زاده و همکاران (1398) نیز با هدف بررسی و تحلیل زیست‌پذیری سکونتگاههای روستایی در شهرستان کاشمر به این نتیجه رسیدند که روستاها در بعد محیط‌زیست قابلیت بیشتری نسبت به سایر ابعاد دارند؛ همچنین روستاییان از بین عوامل زیست‌پذیری، از فضای عمومی راضی‌تر بودند. ونگ[1] (2002) در پژوهشی به‌منظور بررسی شاخص زیست‌پذیری مناطق روستایی 10 استان چین، دریافت این سیستم ارزیابی قابلیت اطمینان زیادی دارد و هنگام بهبود استانداردهای زندگی و کاهش شکاف منطقه‌ای، دولت محلی باید براساس مناطق مختلف، سیاست‌های متفاوتی اتخاذ و به توسعة متعادل در هر جنبه از زیست‌پذیری توجه کند؛ زیرا فقط از این راه سطح زندگی روستاییان بهبود می‌یابد. فیض و همکاران[2] (2012) در سنجش میزان زیست‌پذیری سکونتگاههای روستایی دریافتند شاخص‌های سرمایة اجتماعی، انسانی، مالی و طبیعی و فیزیکی و سیاسی مهم هستند. آپادیای[3] (2016) نیز زیست‌پذیری و چالش‌های گردشگری روستایی را به‌منظور پیش‌بینی توسعة پایدار در نپال بررسی کرد. نتایج نشان داد برنامه‌ریزی و اجرای مؤثر برای پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی یک مقصد و صنعت گردشگری روستایی ضروری است. ریوزا و کروزمترا[4] (2017) تأثیر رشد اقتصادی را بر زیست‌پذیری مناطق روستایی بررسی کردند. آنها دریافتند روند عملکرد در فضای روستایی به رشد اقتصادی کمک کرده و رشد اقتصادی به‌شدت متأثر از کیفیت حکومت محلی و آمادگی ساکنان محلی برای فعالیت فعال، نوآورانه و همه‌جانبه است. بسانی و فریرا[5] (2017) نیز در بررسی قابلیت زیست‌پذیری دسترسی به انرژی در مناطق روستایی برزیل دریافتند استفاده از منابع تجدیدپذیر در مناطق روستایی موفق بوده است، ولی چالش اصلی در منطقة آمازون در حال گسترش است. آنها دسترسی به انرژی کامل را برای جمعیت روستایی با بررسی منابع مختلف مانند آب در مقیاس کوچک، زیست توده از راه فرم اختصاصی و بهره‌برداری از انرژی باد و خورشید پیشنهاد می‌دهند. پژوهش آیاندا و همکاران[6] (2018) با موضوع بررسی زیست‌پذیری مناطق و محلات در نیجریه نشان داد زیست‌پذیری با عوامل مهمی مانند ضریب اقتصادی، امنیت، امکانات محلی و ویژگی‌های واحد مسکونی همبستگی دارد و عوامل اقتصادی بیشترین تأثیر را بر زیست‌پذیری محلات نشان می‌دهد. بررسی پیشینة پژوهش نشان می‌دهد در حوزة زیست‌پذیری مناطق روستایی پژوهش‌ها محدود بوده است؛ اما دربارة زیست‌پذیری براساس اصول آینده‌پژوهشی تاکنون هیچ پژوهشی انجام نشده است و این پژوهش در نوع خود نخستین پژوهش به شمار می‌رود.
مبانی نظری پژوهش اهمیت روزافزون زیست‌پذیری ناشی از افزایش آگاهی دربارة الگوی ناپایدار زندگی و مصرف شهری است که در درازمدت موجب کاهش توان منابع محیطی برای حمایت از جمعیت کرة زمین می‌شود (خراسانی و رضوانی، 1392: 4). ورگوسنت[7] (2003) برای زیست‌پذیری روستایی چهارچوبی را معرفی می‌کند که در آن زیست‌پذیری حاصل تعامل میان عوامل ساختارشناختی، ساکنان محلی و شیوة زندگی است؛ در این بین، شیوة زندگی اهمیت بیشتری دارد (بوذرجمهری و همکاران، 1396: 96؛ خراسانی و همکاران، 1394: 161). لاندری[8] (1977) نیز زیست‌پذیری روستایی را به گونه‌ای متفاوت بررسی کرده است. وی 9 معیار مؤثر دسترسی، ایمنی و امنیت، تراکم مفید جمعیت، هویت و تمایز، خلاقیت، ارتباط و تشریک مساعی، ظرفیت سازمانی و رقابت را برشمرده و به شکل موضوعی مسئله را ارزیابی کرده است (Lotfi & Koohsari, 2009: 135). از دیدگاه دیگر، روستای زیست‌پذیر، مکانی برای گفت‌وگو، ارتباط و زندگی اجتماعی است و به طراحی فضای عمومی و خلق محیط سکونت و فعالیت به گونه‌ای معطوف است که زمینة حضور ساکنان را در قلمرو عمومی فراهم می‌کند درنهایت زیست‌پذیری به ظرفیت‌های پاسخگویی یک جامعه یا یک مکان به نیازهای شهروندان فعلی خود بدون به خطر انداختن نیازهای نسل آینده اشاره می‌کند که به مفهوم پایداری نزدیک است. این مفهوم از درهم‌تنیدگی ابعاد مختلف تشکیل می‌شود که باید برای پیشگیری‌کردن از تک‌بعدی و تقلیل‌گرایانه‌شدن آن، شبکه‌ای از روابط بین معیارهای مربوط به قلمروهای گوناگون زیست‌پذیری را نیز برای آن در نظر گرفت (خراسانی و همکاران، 1394: 80). این امر نیازمند کسب اطلاعات از هر دو تجربة گذشته و دانش دربارة آینده است (Aggestam & Wolfelehner, 2018: 21). آینده و توجه به آن در تمام ملت‌ها، اقوام و جوامع اهمیت زیادی دارد. تلاش برای اثرگذاری بر رویدادهای در حال شکل‌گیری و اندیشه دربارة آینده، امری جهانی است و به نگرش ویژه یا گروهی خاص تعلق ندارد و ریشة آن به آغاز زندگی بشر روی زمین بازمی‌گردد. از نخستین نظریه‌پردازان حوزة آینده‌پژوهی، بن مارتین[9] (2000) است. وی آینده‌پژوهی را تلاشی نظام‌مند برای نگاه بلندمدت در آینده به فناوری، اقتصاد، محیط‌زیست و اجتماع تعریف کرد که هدف آن، ارتقا و بهبود پژوهش‌های راهبردی و فناوری‌های نوظهور با بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی است (Kameoka et al., 2004: 250). گسترش و حفظ بهروزی و افزایش ظرفیت‌های ادامة حیات توأم با رفاه انسان‌ها، هدف اصلی آینده‌پژوهان است که به‌منظور یافتن انتخاب‌های متنوع برای آینده، آن را با کاوش‌های منظم بررسی می‌کنند (محمودزاده و خزایی، 1392: 78). یکی از روش‌هایی که در آینده‌نگاری و بررسی عدم‌قطعیت‌ها در آینده گرایش زیادی به آن وجود داشته، برنامه‌ریزی سناریو است. سناریوها برمبنای اطلاعات مربوط به احتمالات و روندهای متنوع، تصویری از درون سازگار و باورپذیر از آینده ایجاد می‌کنند که هدف آن، ایجاد فضایی از ممکن‌هاست که در آن کارایی سیاست‌های اتخاذشده دربرابر چالش‌های موجود آینده در بوتة آزمایش قرار می‌گیرد (دل‌انگیزان و همکاران، 1396: 501- 502). پورتر[10] (1985) معتقد است هدف سناریو، عریض‌کردن طیف بدیل‌ها و گسترش تفکر دربارة آینده است (رهنما و همکاران، 1397: 143-144). سناریوها برای مدیریت پیچیدگی و بررسی عدم قطعیت‌ها در طول دوره‌های طولانی کاربرد دارند که به پژوهشگران اجازه می‌دهد امکانات آینده را دقیق‌تر درک کنند (Denherder et al., 2014: 3). این امر مستلزم توجه به یک چهارچوب است که براساس آن تمام مسائل مربوط به امور اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی مدنظر قرار گیرد؛ به گونه‌ای که براساس ترجیهات و تجربیات گذشته ایجاد شود و بر دانش موجود تأثیر بگذارد (Bradfield et al., 2016: 57).
روش پژوهش پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی‌نظری و از نظر ماهیت، تحلیلی و اکتشافی است که با به‌کارگیری ترکیبی از مدل‌های کمّی و کیفی با تأکید بر رویکرد آینده‌پژوهی انجام شده است. شیوة گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. از روش کتابخانه‌ای برای گردآوری اطلاعات مربوط به مبانی نظری و شاخص‌های پژوهش و از روش میدانی برای گردآوری داده‌ها با بهره‌گیری از پرسش‌نامة پژوهشگرساخته و مصاحبه با کارشناسان استفاده شده است. جامعة آماری پژوهش، 30 نفر از کارشناسان مرتبط با حوزة زیست‌پذیری در سازمان‌های مختلف و دانشگاه بوده است که به‌صورت غیراحتمالی هدفمند انتخاب شده‌اند. شاخص‌های استفاده‌شده در این پژوهش، 30 گویه در پنج بعد اقتصادی، فرهنگی‌اجتماعی، زیرساختی، محیطی و آموزشی است. در جدول (1)، این شاخص‌ها نشان داده شده است.
جدول 1. شاخص‌ها و عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای اسلام‌آباد غرب
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از تکنیک‌های آینده‌پژوهی مانند پویش محیطی، روش دلفی، نرم‌افزار میک‌مک و نرم‌افزار سناریو ویزارد و SPSS
تکنیک‌های تجزیه و تحلیل
نرم‌افزارهای تجزیه و تحلیل
روش استقرایی: این رویکرد در زمان‌هایی کاربرد دارد که عوامل کلیدی در یک جهت هستند و از روش‌های مرسوم در تعیین منطق سناریو است که براساس تصمیم‌گیری گروهی، طوفان مغزها و نظر متخصصان انجام می‌شود. در این روش، ملاک، گروه‌بندی‌هایی است که متغیرها و پیشران‌های اصلی را به‌صورت منطقی و براساس نظر گروه تصمیم‌گیری شامل شود (Mercer, 2011: 33).
یافته‌های پژوهش در این پژوهش برای بررسی میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب از نظرات
جدول 2. مشخصات توصیفی جامعة آماری پژوهش
منبع: یافته‌های پژوهش، 1398
با توجه به اینکه از شاخص‌های مختلفی برای بررسی زیست‌پذیری روستاهای اسلام‌آباد غرب استفاده شده، برای بررسی نظر و میزان توافق کارشناسان دربارة عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری منطقة پژوهش، آزمون T تک‌نمونه در دو مرحلة دلفی به کار رفته است. براساس نتایج حاصل از آزمون T، به علت استفاده از طیف لیکرت در پرسش‌نامه، عدد 3 به‌مثابة حد واسط و ممتنع برای انتخاب متغیرهای نهایی و توافق نظر بین کارشناسان در نظر گرفته شده است. نتایج نشان می‌دهد متغیرهای پیشنهادی از سوی کارشناسان (جز دو متغیر که امتیازی کمتر از 3 را به خود اختصاص داده و از دور دلفی حذف شده‌اند) با متغیرهای ارائه‌شده در پرسش‌نامه یکسان است. براساس جدول (3)، انحراف معیار در دور اول و دوم در ابعاد مختلف اختلاف زیادی با هم نداشته است؛ همچنین میانگین همة ابعاد بیش از 3 بوده که از حد وسط لیکرت (عدد 3) بزرگ‌تر است. این امر نشان‌دهندة آن است که خبرگان دربارة گویه‌ها در هر دو دور توافق نظر داشته‌اند و در این مرحله (دور دوم) به پنل دلفی خاتمه داده شده است. براساس نتایج حاصل از آزمون T در دور دوم و نهایی روش دلفی، 30 گویه در پنج بعد مختلف (اقتصادی
جدول 3. شاخص‌ها و عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای اسلام‌آباد غرب
منبع: یافته‌های پژوهش، 1398
پس از انتخاب عوامل اولیه، در ادامه برای شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای اسلام‌آباد غرب از نرم‌افزار میک‌مک استفاده شده است. برای این کار عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری در ماتریسی (30*30) تنظیم شده و در اختیار اعضای پانل دلفی قرار گرفته است تا میزان تأثیرگذاری هرکدام از عوامل را بر یکدیگر با اعداد 0 تا 3 (0: بی‌تأثیر؛ 1: تأثیر ضعیف؛ 2: تأثیر متوسط؛ 3: تأثیر زیاد) ارزیابی کنند. براساس نتایج حاصل از نرم‌افزار میک‌مک، درجة پرشدگی ماتریس عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب، 22/62 درصد است. این عامل بیان‌کنندة آن است که بیش از 62 درصد از متغیرهای مدنظر بر یکدیگر تأثیر داشته‌اند؛ همچنین از مجموع 650 رابطة قابل ارزیابی در ماتریس مدنظر، 42 درصد کل حجم ماتریس را عدد صفر به خود اختصاص داده است؛ به این معنا که عوامل بر همدیگر تأثیر نداشته و از یکدیگر تأثیر نپذیرفته‌اند. 38/35 درصد کل حجم ماتریس را عدد یک، 53/39 درصد کل حجم ماتریس را عدد دو و درنهایت 54/21 درصد کل حجم ماتریس رابطه را عدد سه به خود اختصاص داده است. درنهایت براساس میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل (شکل 1)، از بین 30 عامل اولیه، 11 عامل مسکن، اشتغال، حمل‌ونقل عمومی، سیستم دفع فاضلاب، کیفیت راههای ارتباطی، آب شرب، دسترسی به شبکة لوله‌کشی گاز، امکانات پزشکی و بهداشتی در سطح روستا، امنیت اجتماعی، مدارس مقاطع مختلف تحصیلی و حفاظت از محیط‌زیست، بیشترین امتیاز را کسب کرده و برای برنامه‌ریزی و بهبود وضعیت زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد و به‌مثابة عوامل کلیدی برگزیده شده‌اند. در شکل (1)، مشخصات کلی ماتریس خروجی میک‌مک آورده شده است.
شکل 1. گراف تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب
همان‌طور که گفته شد، 11 عامل در زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب نقشی کلیدی داشته‌اند که در ادامه چند نمونه از آنها توضیح داده می‌شود. 1. بسیاری از روستاهای شهرستان به دلیل کیفیت کم مسکن روستایی و پایین‌بودن شاخص‌های بهداشتی در آنها با مهاجرت گستردة جمعیت از این مکان‌ها به شهرهای اطراف روبه‌رو بوده‌اند. درواقع مسکن مناسب در روستاها زمینه‌ساز امنیت و آرامش در برابر سوانح طبیعی، آسایش و آرامش روحی و روانی و افزایش کیفیت بهداشت واحد مسکونی نظیر دفع مناسب فاضلاب و نورگیری مناسب است؛ به همین دلیل در این پژوهش کارشناسان مسکن را به‌مثابة یکی از عوامل کلیدی در زیست‌پذیری روستاها برگزیده‌اند. 2. از سویی توسعة روستایی و زیست‌پذیرکردن آن فقط با توسعة زیرساخت‌های عمرانی و ارائة خدمات اجتماعی به روستاییان محقق نمی‌شود؛ بلکه نیازمند اشتغال‌زایی برای روستاییان است؛ به بیانی دلیل مهاجرت حدود 60 درصد از روستاییان به شهرها، نبود شغل مناسب برای فرزندان تحصیل‌کردة دانشگاهی و درآمد ناکافی خانوارهاست که خود به توجه جدی نیاز دارد. این عامل باعث شده است شغل به‌مثابة دیگر عامل کلیدی این پژوهش انتخاب شود. 3. از سوی دیگر، یکی از مهم‌ترین راههای رشد فزایندة روستاها، موضوع حمل‌ونقل آنهاست که خود باعث رشد اقتصادی و اجتماعی جامعة روستایی می‌شود؛ بنابراین یکی از نیازهای حیاتی جامعة روستایی، مسئلة حمل‌ونقل آن به‌ویژه حمل‌ونقل عمومی به دلیل امنیت زیاد و همچنین مقرون به صرفه بودن آن نسبت به وسایل نقلیة شخصی برای گردشگران، محصلان و شاغلان روستایی در مناطق اطراف است. این عوامل باعث شده است حمل نیز به‌مثابة دیگر عامل کلیدی تأثیرگذار بر زیست‌پذیری روستاهای شهرستان انتخاب شود. 4. عامل مهم دیگر در کنار سیستم حمل‌ونقل عمومی، کیفیت راههای ارتباطی و توسعة مسیرهای ارتباطی است؛ زیرا به دلیل کیفیت کم راههای ارتباطی بیشتر روستاهای شهرستان برای جابه‌جایی کالا و مواد غذایی مورد نیاز و افراد با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند. در این زمینه ساخت و توسعة جاده‌های ارتباطی و بهبود مسیرهای ارتباطی بین روستاها، شهرها و اتصال بخش‌های مختلف شهرستان به مرکز شهرستان در بهبود شرایط و کمک به کشاورزان در انتقال محصولات کشاورزی و همچنین بهبود زندگی روستایی تأثیر مهمی دارد. 5. یکی دیگر از عواملی که بر بهبود کیفیت زندگی، حفاظت از محیط‌زیست، ارتقای سطح بهداشت عمومی و زیست‌پذیرکردن روستاها تأثیر مهمی دارد، سیستم دفع فاضلاب روستایی است. بیشتر روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب با کمبود یا کیفیت کم سیستم دفع فاضلاب روبه‌رو هستند. 6. از دیگر زیرساخت‌های مهم مناطق روستایی شهرستان، مسئلة آب شرب آنهاست. این مسئله با توجه به اهمیت آن در زندگی انسانی، نقشی اساسی در حفظ سلامت افراد، بهبود کارایی ساکنان روستایی و کاهش میزان مهاجرت روستاییان خواهد داشت. در این زمینه بسیاری از روستاهای شهرستان با کمبود سیستم لوله‌کشی آب شرب یا فرسوده‌شدن تأسیسات آبرسانی روستاها روبه‌رو هستند؛ به همین دلیل این عامل به‌مثابة دیگر عامل کلیدی اثرگذار انتخاب شده است. 7. یکی دیگر از زیرساخت‌های مهم در روستاها، دسترسی به شبکة لوله‌کشی گاز است که خود جایگزین مناسبی برای سوخت‌های فسیلی است. در این زمینه گازرسانی به روستاها به افزایش و بهبود رفاه در مناطق روستایی کمک خواهد کرد و با توجه به افزایش کیفیت روستایی و فراهم‌شدن شرایط زندگی مناسب‌تر در این مناطق، یکی از عوامل مهاجرت معکوس به شمار می‌آید. 8. دیگر عامل مکمل توسعه در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و...، امنیت در مناطق روستایی شهرستان است که نبود آن، مانعی برای رشد فرهنگی و مشارکت عمومی در مناطق روستایی است و در زیست‌پذیری روستاها تأثیر بسیار مهمی بر جای می‌گذارد. برای تعیین سناریوهای پژوهش، گام اول، تعریف وضعیت‌های محتمل است. با بررسی‌های نظری و بهره‌گیری از نظرات کارشناسان با روش دلفی، برای هرکدام از عوامل کلیدی، 3 تا 4 وضعیت در طیف‌های بسیار مطلوب تا بحرانی تعریف شده است که درمجموع این 11 عامل با 42 وضعیت محتمل در افق 1404 روبه‌رو هستند (جدول 4).
جدول 4. وضعیت احتمالی پیش روی عوامل کلیدی زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب در هرکدام از عوامل کلیدی
منبع: یافته‌های پژوهش، 1398
پس از طراحی و تعیین وضعیت‌های احتمالی زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب، یک ماتریس 42 در 42 ایجاد شد. این ماتریس به‌صورت پرسش‌نامه در اختیار متخصصان قرار گرفت و از آنها خواسته شد براساس پرسش «اگر هریک از وضعیت‌های 42گانه در روستاهای شهرستان روی دهد، چه تأثیری بر وقوع یا عدم‌وقوع سایر وضعیت‌ها خواهد داشت؟»، پرسش‌نامه را تکمیل و میزان تأثیرگذاری هر عامل را بر زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد مشخص کنند. پس از گردآوری پرسش‌نامه‌ها، امکان به‌کارگیری نرم‌افزار سناریو ویزارد فراهم شد. براساس نتایج حاصل از نرم‌افزار سناریو ویزارد، سه سناریوی بسیار قوی، 2818 سناریوی ضعیف و برای تسهیل درک شرایط سناریوهای با سازگاری زیاد و گروه‌بندی آنها از طیف پنج‌گانه (بسیار مطلوب تا بحرانی) بهره گرفته شده است. از تعداد 275 وضعیت محتمل برای سناریوهای مدنظر، 16 وضعیت بسیار مطلوب (82/5درصد)، 25 وضعیت مطلوب (09/9 درصد)، 147 وضعیت ایستا
تحلیل کیفی منطق سناریوها در انطباق با نتایج سناریو ویزارد در ادامه برای تحلیل سناریوهای با سازگاری زیاد از روش استقرایی استفاده شده است. این روش همة عوامل کلیدی (11 عامل) را در شکل‌دهی سناریوها دخیل می‌داند و آنها را به دو بعد کلی دسته‌بندی می‌کند. این دو بعد متفاوت از بعدهای در نظر گرفته شده در مراحل ابتدایی پژوهش (تعریف عوامل کلیدی) است و این تفاوت در ابعاد، ماهیت و پیامد عوامل به‌صورت کلی است. دو بعد در نظر گرفته شده در این پژوهش با توجه به ماهیت و پیامد آنها شامل دو بعد اقتصادی و زیرساختی است؛ بدین صورت که بعد اقتصادی شامل مسکن، اشتغال، حفاظت از محیط‌زیست و بعد زیرساختی شامل حمل‌ونقل عمومی، کیفیت راههای ارتباطی، آب شرب، دسترسی به شبکة لوله‌کشی گاز، امکانات پزشکی و بهداشتی در سطح روستا، مدارس مقاطع مختلف و امنیت اجتماعی است. با توجه به عوامل مطرح‌شده و براساس عوامل کلیدی و دسته‌بندی‌های صورت‌گرفته در روش استقرایی، سه سناریوی طلایی، باورکردنی و فاجعه برای زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب در نظر گرفته شده است (شکل 2).
شکل 2. شکل‌گیری منطق سناریو در بعد اقتصادی و زیرساختی درزمینة میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب
سناریوی طلایی: افزایش میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب سناریوی طلایی یا افزایش میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب، دربرگیرندة سناریوی اول و سوم و هفتم است که بهترین و مطلوب‌ترین شرایط ممکن را برای روستاهای شهرستان اسلام‌آباد شامل می‌شود. در این گروه بیشتر سناریوها شرایط مطلوب دارند و هیچ‌کدام از آنها در شرایط ایستا یا بحرانی جای نگرفته‌اند. این شرایط مطلوب زمانی محقق می‌شود که عوامل اقتصادی و زیرساختی روند رو به رشدی داشته باشند. برای به وقوع پیوستن این سناریو در بعد اقتصادی باید شاهد به وقوع پیوستن و توسعة سناریوهایی[11] مانند اجرای طرح بهسازی و نوسازی مسکن روستایی، افزایش میزان فرصت‌های شغلی در روستا و افزایش میزان روشنایی در سطح روستا بود؛ همچنین در بعد زیرساختی نیازمند افزایش تعداد وسایل حمل‌ونقل عمومی و دسترسی راحت به این وسایل، جدول‌کشی و تعبیة جوی‌های فاضلاب در روستاها، افزایش کیفیت راههای دسترسی به روستاها و شهرهای اطراف، دسترسی به آب شرب لوله‌کشی در همة روستاها، ایجاد خانة بهداشت در تمامی روستاها، ساخت مدارس در روستاها و دسترسی راحت به مدارس در روستاهای اطراف، محیط طبیعی پاکیزه و چشم‌اندازهای متنوع و برنامه‌ریزی‌شده است. با بهبود این عوامل و برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و عوامل یادشده، میزان زیست‌پذیری افزایش و کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب بهبود می‌یابد.
سناریوی باورکردنی: بهبود تدریجی میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب سناریوی باورکردنی یا بهبود تدریجی میزان زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب، سناریوهای 2، 4، 5، 6، 8، 9، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24 و 25 را شامل می‌شود و بیشترین تعداد سناریوهای ایستا در این گروه قرار دارد. این عامل نشان‌دهندة حالت ایستای پیش روی زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب است. این سناریو در وضعیت نامطلوب زیرساختی و کمّی رو به بهبود (وضع موجود) عوامل اقتصادی روی می‌دهد. عوامل اقتصادی در این سناریو، وضعیتی رو به مطلوب یا رشدی مثبت داشته است؛ بدین صورت که با رشد اقتصادی بهینه در شروع این سناریو روبه‌رو هستیم؛ بنابراین شاهد تأثیرات کوچکی در این حیطه‌ایم که اگر این تأثیرات کوچک باعث سوق‌دادن و تمایل محور اقتصادی ماتریس در جهت مثبت نشود، این سناریو به سمت سناریوی فاجعه خواهد رفت؛ بنابراین این سناریو در شرایط زیر محقق خواهد شد: ادامة روند موجود درزمینة مسکن، ادامة وضعیت موجود درزمینة اشتغال، کاهش اشتغال در روستا و افزایش مهاجرت به شهر، استفاده‌نکردن از وسایل نقلیة عمومی در روستاها، ادامة روند موجود درزمینة حمل‌ونقل عمومی، ادامة روند موجود درزمینة سیستم دفع فاضلاب، رهاسازی فاضلاب در سطح روستا، ادامة روند موجود درزمینة کیفیت راههای ارتباطی، نداشتن راه ارتباطی با شهرهای اطراف، دسترسی به آب شرب لوله‌کشی در همة روستاها، ادامة روند موجود درزمینة آب شرب، عدم آبرسانی به روستاهای شهرستان، تجهیز روستاهای شهرستان به شبکة لوله‌کشی گاز، ادامة روند موجود در زمینة دسترسی به شبکة لوله‌کشی گاز، عدم گازرسانی به روستاهای شهرستان، ایجاد خانة بهداشت در تمامی روستاها، ادامة روند موجود درزمینة امکانات پزشکی و بهداشتی در سطح روستا، ادامة روند موجود درزمینة امنیت اجتماعی، ادامة روند موجود درزمینة مدارس مقاطع مختلف تحصیلی، بی‌توجهی به کیفیت ساختمان‌ها و تجهیزات آموزشی مدارس، محیط طبیعی پاکیزه و چشم‌اندازهای متنوع و برنامه‌ریزی‌شده، ادامة روند موجود در زمینة حفاظت از محیط‌زیست، جمع‌آوری‌نکردن زباله‌ها و دفن غیراصولی و نامناسب آنها.
سناریوی فاجعه: عدم زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب سناریوی فاجعه یا عدم زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب شامل سناریوهای 10، 11، 12، 13 و 14 است و بیشترین سناریوهای بحرانی در این گروه قرار دارند. این سناریو عکس سناریوی طلایی است و در وضعیت نامطلوب عوامل اقتصادی و زیرساختی روی خواهد داد؛ همچنین در شرایطی محقق می‌شود که شاهد کم‌توجهی به مقاوم‌سازی و به‌کارگیری مصالح کم‌دوام در ساخت‌وساز مساکن، کاهش اشتغال در روستا و افزایش مهاجرت به شهر، استفاده‌نکردن از وسایل نقلیة عمومی در روستاها، رهاسازی فاضلاب در سطح روستا، ادامة روند موجود، نبود راه ارتباطی با شهرهای اطراف، عدم‌آب‌رسانی به روستاهای شهرستان، ادامة روند موجود، عدم گازرسانی به روستاهای شهرستان، ادامة روند موجود، بی‌توجهی به کیفیت ساختمان‌ها و تجهیزات آموزشی مدارس، ادامة روند موجود، جمع‌آوری‌نکردن زباله‌ها و دفن غیراصولی و نامناسب آنها باشیم. رخداد این شرایط، کاهش میزان کیفیت زندگی، کاهش امنیت و زیرساخت‌های مورد نیاز در روستاها، کیفیت نامناسب شبکة ارتباطی و... را به دنبال دارد. این شرایط درنهایت به افت کیفیت زندگی و متروکه‌شدن روستاهای شهرستان منجر می‌شود.
نتیجه‌گیری هر انسانی برای داشتن زندگی رضایت‌بخش و مطلوب در شهر یا روستا به عوامل و شرایطی نیاز دارد که برپایة آنها آسایش و رفاه طولانی‌مدتی را برای خـود و اجتماع فراهم کند؛ با وجود این سکونتگاههای روستایی در این زمینه در سراسر جهان با مشکلات و مسائلی روبه‌رو هسـتند. با شناسایی و درک نیازهای جمعیت روستایی و زیسـت‌پذیرکردن این سکونتگاه‌ها، کیفیت زندگی در نواحی روستایی ارتقـا می‌یابد و پیرو آن امکان دستیابی به اهداف کلی توسعة پایدار روستایی فراهم می‌شود. در این زمینه برای شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب از رویکرد آینده‌پژوهی و نرم‌افزارهای مرتبط با آن بهره گرفته شده است. بدین منظور عوامل اولیة مؤثر بر زیست‌پذیری روستاها با استفاده از تکنیک پویش محیطی و همچنین روش دلفی استخراج شد و پس از شناسایی عوامل مؤثر با استفاده از روش پویش محیطی، پنل خبرگان (روش دلفی) تشکیل شد. در دور اول این پنل، پرسش‌نامه‌ای در اختیار اعضای پنل قرار داده و از آنها خواسته شد که به هرکدام از عوامل، امتیازی بین 1 تا 5 (کمترین اهمیت تا بیشترین اهمیت) با توجه به تأثیر هرکدام از عوامل بر زیست‌پذیری روستاها داده شود و در صورت امکان عوامل مدنظر را نیز به لیست اضافه کنند. با جمع‌بندی پرسش‌نامة دلفی در مرحلة اول، در مرحلة دوم 30 عامل در قالب پرسش‌نامه‌ای دیگر تنظیم و برای تأیید نهایی در اختیار اعضای پنل قرار داده شد. در این مرحله با تأیید کارشناسان، 30 عامل در 5 بعد شناسایی شد. در ادامه، این عوامل برای بررسی و تجزیه و تحلیل، پس از پرکردن پرسش‌نامه‌های مربوط وارد نرم‌افزار میک‌مک شد. با تحلیل‌های صورت‌گرفته با نرم‌افزار میک‌مک، از مجموع 30 عامل اولیه، 11 عامل نسبت‌به دیگر عوامل بیشترین امتیاز را به خود اختصاص دادند و به‌مثابة عوامل کلیدی تأثیرگذار بر آیندة زیست‌پذیری روستاهای شهرستان اسلام‌آباد غرب شناسایی شدند. این عوامل عبارت‌اند از: مسکن، اشتغال، حمل‌ونقل عمومی، سیستم دفع فاضلاب، کیفیت راههای ارتباطی، آب شرب، دسترسی به شبکة لوله‌کشی گاز، امکانات پزشکی و بهداشتی در سطح روستا، امنیت اجتماعی، مدارس مقاطع مختلف تحصیلی و حفاظت از محیط‌زیست. در ادامه برای هرکدام از عوامل کلیدی بین 3 تا 5 سناریو تعریف و با استفاده از نرم‌افزار سناریو ویزارد تجزیه و تحلیل شد. براساس تحلیل‌های کمّی نرم‌افزار سناریو ویزارد، 3 سناریوی قوی، 2818 سناریوی ضعیف و 25 سناریوی باورکردنی به دست آمد. از بین این سه گروه سناریو، سناریوهای گروه سوم یعنی سناریوی باورکردنی به‌مثابة سناریوهای مطلوب انتخاب و با استفاده از روش استقرایی تحلیل و درنهایت به سه سناریوی طلایی، ایستا (باورکردنی) و فاجعه دسته‌بندی شدند. برای اجرایی‌کردن سناریوها، به روایی آنها توجه شد. روایی سناریوها در اینجا به معنای احتمال تحقق سناریوها در افق 1404 است. بنا بر نظرات کارشناسان، دستیابی به سناریوی طلایی تا افق پژوهش، چون با محدودیت‌ها و موانع زیادی همراه است و تحقق آن به برنامه‌ریزی منسجم، تعهد و مشارکت تمامی ذی‌نفعان نیاز دارد، امکان‌پذیر نیست. وقوع سناریوی فاجعه نیز در این فاصلة زمانی بسیار بدبینانه به نظر می‌رسد؛ بنابراین تمامی کارشناسان بر سناریوهای مبتنی بر وضعیت نامطلوب زیرساختی و کمّی رو به بهبود (وضع موجود) عوامل اقتصادی اتفاق نظر دارند که سناریوی مدنظر، سناریوی باورکردنی (ایستا) است. این سناریو با تغییرات شرایط چندسالة اخیر، قابلیت تحقق زیادی ازنظر کارشناسان دارد. در پایان برای اجرایی‌کردن سناریوی باورکردنی یا ایستا، پیشنهادهای راهبردی زیر ارائه می‌شود:
[1] Wang [2] Faiz et al [3] Upadhyay [4] Rivza& Kruzmetra [5] Bassani& Ferreira [6] Iyanda et al [7] Vergunst [8] Lineberry [9] Ben Martin [10] porter [11] عوامل مطرح‌شده شامل زیرمجموعة سناریوهای اول، سوم و هفتم است. این عامل دربارة دو سناریوی فاجعه و باورکردنی نیز صدق می‌کند؛ با این تفاوت که در دو سناریوی یادشده، زیرمجموعة سناریوهای نام‌برده در هرکدام از این دو دسته بیان شده است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع بوذرجمهری، خدیجه، اسماعیلی، آسیه، رومیانی، احمد، (1396). «نقش دانش بومی روستاییان در زیست‌پذیری مناطق روستایی؛ نمونة مطالعه: روستاهای دوین و توکور شهرستان شیروان»، جغرافیا و آمایش شهری‌منطقه‌ای، دورة 7، تقی‌لو، علی‌اکبر، (1393). «سناریوهای آیندة سکونتگاههای روستایی ایران»، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، سال 3، شمارة 5، 83- 96. تقی‌لو، علی‌اکبر، سلطانی، ناصر، آفتاب، احمد، (1395). «پیشران‌های توسعة روستاهای ایران»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 20، شمارة 4، تیموری، راضیه، (1395). «الگوسازی ساختار اکولوژیکی توسعة فضای سبز شهری با رویکرد آینده‌پژوهی؛ نمونة موردی: کلان‌شهر تبریز»، رسالة دکتری تخصصی، استاد راهنما: قربانی، رسول، دانشگاه تبریز، دانشکدة علوم انسانی و اجتماعی. جمعه‌پور، محمود، طهماسبی تهرانی، شهرزاد، (1392). «تبیین میزان زیست‌پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری؛ مطالعة موردی: بخش مرکزی شهرستان شهریار»، برنامه‌ریزی کالبدی‌فضایی، سال 1، شمارة 3، حیدری، محمدتقی، شماعی، علی، ساسان‌پور، فرزانه، سلیمانی، محمد، احدنژاد روشنی، محسن، (1396). «تحلیل عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری بافت‌های فرسودة شهری؛ نمونة مطالعه: بافت فرسودة بخش مرکزی شهر زنجان»، فضای جغرافیایی، سال 17، شمارة 57، 1- 25. خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، (1392). «تحلیل ارتباط زیست‌پذیری روستاهای پیرامون شهری با برخورداری خدماتی؛ مطالعة موردی: شهرستان ورامین»، برنامه‌ریزی فضایی، سال 3، شمارة 3، 1- 16. خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، مطیعی لنگرودی، سید حسن، رفیعیان، مجتبی، (1391). «سنجش و ارزیابی زیست‌پذیری روستاهای پیرامون شهری؛ مطالعة موردی: شهرستان ورامین»، پژوهش‌های روستایی، سال 3، شمارة 4، 85- 110. خراسانی، محمدامین، رضوانی، محمدرضا، مولایی قلیچی، محمد، (1394). «تحلیل تأثیر متغیرهای فردی بر ادراک از زیست‌پذیری در روستاهای پیرامون شهر؛ مطالعة موردی: شهرستان ورامین»، جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای، سال 13، شمارة 2، 159- 181. دل‌انگیزان، سهراب، کریمی، محمدشریف، نوروزی، حسن، (1396). «آینده‌نگاری توسعة منطقه‌ای به روش شناسایی عدم قطعیت‌های کلیدی؛ نمونة مطالعه: استان کهگیلویه و بویراحمد، مدیریت شهری، دورة 16، شمارة 48، 497- 512. رهنما، محمدرحیم، شاکرمی، کیان، عباسی، حامد، (1397). «شناسایی و تحلیل پیشران‌های مؤثر بر توسعة منطقه‌ای استان البرز با رویکرد برنامه‌ریزی سناریومبنا»، آمایش سرزمین، رهنما، محمدرحیم، معروفی، ایوب، (1393). «تحلیل و بررسی سناریوهای توسعة فضایی‌کالبدی شهر بوکان، برنامه‌ریزی و آمایش فضا»، دورة 18، شمارة 3، 125- 146. زالی، نادر، (1388). «آینده‌نگاری توسعة منطقه‌ای با رویکرد برنامه‌ریزی سناریومبنا؛ نمونة موردی: استان آذربایجان شرقی»، رسالة دکتری، استاد راهنما: پورمحمدی، محمدرضا، دانشگاه تبریز، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. زالی، نادر، (1390). «آینده‌نگاری راهبردی و سیاست‌گذاری منطقه‌ای با رویکرد سناریونویسی»، مطالعات راهبردی، سال 14، شمارة 4، 33- 54. سجاسی قیداری، حمدالله، رومیانی، احمد، صانعی، سمیه، (1395). «بررسی آثار اجرای طرح‌های هادی روستایی بر زیست‌پذیری جوامع محلی؛ مطالعة موردی: دهستان‌های گیلوان و چورزق در استان زنجان»، برنامه‌ریزی فضایی، سال 6، شمارة 2، 75- 96. صالحی‌فرد، محمد، علیزاده، سید دانا، (1387). «تحلیلی بر ابعاد اجتماعی و روان‌شناختی فضاهای سبز در شهرها»، مدیریت شهری، دورة 6، شمارة 21، 19- 34. طورانی، علی، (1395). «آینده‌نگاری توسعة یکپارچة ناحیه‌ای با تأکید بر پیوند روستا- شهری؛ مطالعة موردی: شهرستان مینودشت»، رسالة دکتری تخصصی، استاد راهنما: پورمحمدی، محمدرضا، دانشگاه تبریز، دانشکدة علوم انسانی و اجتماعی. علوی‌زاده، سید امیرمحمد، کیومرث، سمانه، ابراهیمی، الهام، علیپور، مرضیه، (1398). «تحلیل زیست‌پذیری سکونتگاههای روستایی؛ مطالعة موردی: روستاهای شهرستان کاشمر»، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، دورة 8، شمارة 2، علی‌اکبری، علی، اکبری، مجید، (1395). «مدل‌سازی ساختاری‌تفسیری عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری کلان‌شهر تهران»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 21، شمارة 1، 1- 31. عیسی‌لو، علی‌اصغر، بیات، مصطفی، بهرامی، عبدالعلی، (1393). «انگاره‌های زیست‌پذیری، رهیافتی نوین جهت ارتقای کیفیت زندگی در جوامع روستایی؛ مطالعة موردی: شهرستان قم»، بخش کهک، مسکن و محیط روستا، دورة 33، مجد رحیم‌آبادی، امید، فتح‌اللهی، افسون، (1387). «معرفی آینده‌نگاری؛ نیم‌نگاهی به تجربیات آغازین ژاپن، آلمان و ایران»، فصلنامة تخصصی پارک‌ها و مراکز رشد، دورة 5، شمارة 17، محمدی، سعدی، منوچهری، سروان، (1397). «تحلیلی بر ارتباط زیست‌پذیری و تاب‌آوری جوامع روستایی؛ مطالعة موردی: روستاهای شهرستان مریوان»، برنامه‌ریزی فضایی، سال 8، شمارة 4، 89- 110. محمدی، سعید، ویسی، فرزاد، هوشنگی، هیمن، (1396). «اثرهای بازارچه‌های مرزی در بهبود کیفیت محیطی و کالبدی زیست‌پذیری سکونتگاههای روستایی؛ نمونة مطالعه: دهستان‌های خاوومیرآباد و دزلی استان کردستان»، جغرافیا، سال 15، شمارة 55، محمودزاده، امیر، خزایی، سعید، (1392). آینده‌پژوهی، چاپ سوم، اصفهان، انتشارات علم‌آفرین، 264 ص. موسوی، سید روح‌الله، موسوی، سیده پروین، برومندان، فریبا، (1393). آینده‌پژوهی، دانشی کاربردی در توسعة روستایی، سومین همایش ملی آینده‌پژوهی، تهران. Aggestam, F.‚ Wolfslehner, B.‚ (2018). Deconstructing a complex future: Scenario development and implications for the forest-based sector, Forest Policy and Economics, No 94, Pp 21–26.
Argent, N., Tonts, M., Jones, R., Holmes, J.‚ (2009). Rural Amenity And Rural Change In Temperate Australia: Implications For Development And Sustainability, Journal For Geography, VOL 4, No 2‚ Pp 15-28.
Aulia, D.N.‚ (2016). A Framework for Exploring Livable Community in Residential Environment‚ Case Study: Public Housing in Medan, Indonesia, Social and Behavioral Sciences, No 234, Pp 336–343. Bassani, M.L., Ferreira, L.V.‚ (2017). The Energy Access In Rural Or Isolated Areas In Brazil: A Viability Review, Project Coordinator: Karina Marzano Franco‚ Belo Horizonte.
Bradfield, R., Derbyshire, J., Wright, G.‚ (2016). The critical role of history in scenario thinking: augmenting causal analysis within the intuitive logics scenario development methodology‚ Futures, No 77, Pp 56-66.
Denherder, M., Khadka, Ch., Pelli P., Wolfslehner, B., Sandker, M., Lindner, M.‚ (2014). Scenario Development to Strengthen National Forest Policies and Programmes, Forestry Policy and Institutions Working Paper, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Pp 1-84.
Faiz, A.F., Aysha. W., Wei‚ B.Ch.‚ (2012). Sustainable rural roads for livelihoods and livability, Journal Procedia-Social and Behavioral Sciences, No 53, Pp 1-8.
Iyanda, S.A., Ismail, O., Fabunmi, F.O.‚ (2018). Evaluating Neighborhoods Livability in Nigeria: A Structural Equation Modelling (SEM) Approach, International Journal of Built Environment and Sustainability, Vol 5‚ No 1, Pp 47-55.
Gough, M.‚ (2015). Reconciling Livability and Sustainability: Conceptual and Practical Implications for Planning, Journal of Planning Education and Research, Vol 35, No 2‚ Pp 145-160.
Iyanda, S.A., Ismail, O., Fabunmi, F.O.‚ (2018). Evaluating Neighborhoods Livability In Nigeria: A Structural Equation Modelling (SEM) Approach, International Journal Of Built Environment And Sustainability, Vol 5, No 1‚ Pp 47-55.
Kameoka‚ A., Yokoo, Y.‚ Kuwahara‚ T.‚ (2004). A Challenge Of Integrating Technology Foresight And Assessment In Industrial Strategy Development And Policymaking‚ Technological Forecasting And Social Change‚ Vol 71, No 6‚ Pp 579-598. Kashef, M.‚ (2016). Urban livability across disciplinary and professional boundaries, Frontiers of Architectural Research, No 5, Pp 239-253.
Lau leby, j., hashim, a.h.‚ (2010). Liveability dimensions and attributes: Their relative importance in the eyes of neighbourhood residents, Journal of Construction in Developing Countries, Vol 15, No 1‚ Pp 67-91. Leach, J.M., Lee, S.E., Hunt, V.L.D., Rogers, Ch.D.F.‚ (2017). Improving city-scale measures of livable sustainability: A study of urban measurement and assessment through application to the city of Birmingham, UK, Cities, No 71, Pp 80-87. Lineberry, R.L.‚ (1977). Equality and Urban Policy: The Distribution of Municipal Public Services‚ Sage, Beverly Hills, CA.
Lotfi, S., Koohsari, M.J.‚ (2009). Measuring Objective Accessibility To Neighborhood Facilities In The City, A Case Study: Zone6 In Tehran, Vol 26, Pp 133-140.
Mauriz, L.E., Fonseca, J.A., Forgaci, C., Bjorling, N.‚ (2017). The livability of spaces: Performance and/or resilience? Reflections on the effects of spatial heterogeneity in transport and energy systems and the implications on urban environmental quality, International Journal of Sustainable Built Environment, No 6, Pp 1-8.
Mercer, D.‚ (2011). simpler scenario, Futures (Vol 4)‚ Pp 32-40.
Nadim, H.T.‚ (2012). Urban growth management as an approach for livable and sustainable communities, (Unpublished doctoral dissertation)‚ Cairo University, Egypt.
Omar, Sk.‚ (2010). Challenges of the K-Era: The Psychological Contract of Knowledge Sharing and Organizational Commitment‚ International Journal of Knowledge, Culture and Change Management, Vol 4, Pp 1061-1073.
Rivza, B., Kruzmetra, M.‚ (2017). Through Economic Growth To The Viability of Rural Space, Entrepreneurship And Sustainability, Vol 2, No 5‚ Pp 283- 296.
Satu, S., Chen, M., Liu, F.‚ (2014). Planning Energy Efficient and Livable Cities. Mayoral guidance note 6‚ Energy Sector Management Assistance Program, The World Bank. The World Bank Group, Washington.
Upadhyay, P.‚ (2016). Envisaged for Sustainable Rural Development: Viability and Challenges of Rural Tourism in Nepal, Repositioning, Vol 1, No 1‚ Pp 37-52.
Vergunst, P.‚ (2003). Livability and ecological land use the challenge of localization (Unpublished doctoral dissertation), Swedish University of Agriculture Sciences, Sweden.
Wang, B., Li, X., Stanton, B., Fang, X.‚ (2002). The influence of social stigma and discriminatory experience on psychological distress and quality of life among rural-to-urban migrants in China, Social Science & Medicine, Vol 2, No 2‚ Pp 0-9. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,208 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 499 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||