پیامدهای تورم در زندگی روزمرۀ جوانان طبقۀ پایین

بحران انگیزه (شکل‌گیری ذهنیت آنومیک)

با توجه به صحبت‌های جوانان مشارکت‌کننده و مفاهیم ساخته‌شده، می‌توان گفت تورم به‌منزلۀ پدیدۀ زمینه‌ای و ساختاری، بر سطوح مختلف زندگی کنشگران اجتماعی تأثیر می‌گذارد و این اثر تا لایه‌های ذهنی کنشگران پیش می‌رود. یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین چالش‌هایی که مشارکت‌کنندگان دراثر تجربۀ شرایط تورم از آن سخن می‌گفتند، از دست رفتن انرژی درونی و انگیزه برای کار، فعالیت و برنامه‌ریزی است. انگیزه، نیروی درونی انسان برای تلاش در جهت خواسته‌ها و اهداف است. انگیزه برای انسان‌ها مانند موتور محرک یا نیروی پیش‌برنده برای رسیدن به آرمان‌ها، ایده‌آل‌ها و موفقیت عمل می‌کند. در شرایط تورم فزاینده، انگیزۀ جوانان به‌طور محسوسی تضعیف می‌شود و احساس افسردگی، ناامیدی، نداشتن شور و شوق، تضعیف روحیه، سردرگمی و ناتوانی در آنها شکل می‌گیرد. در شرایط تورم اقتصادی بالا، جوانان احساس درماندگی می‌کنند و از چاره‌اندیشی و تدبیر درست برای آیندۀ خود ناتوان می‌شوند.

امیرعلی (28‌ساله که روزانه 16 ساعت در دو شیفت کار می‌کند) می‌گوید:

«به نظر من هیچ راهی وجود نداره. اصلاً نمیشه کاری کرد من دو سال پول جمع کردم رفتم خدمت سربازی و برگشتم که برم خارج از کشور. اینقدر تورم زیاد شده بود که انگار از غار اومده بودم بیرون. دیگه پولم به هیچ دردی نمی‌‎خورد. هرچی کار می‌کنم بازم هیچی نمی‌مونه بخوام یه پس‌اندازی کنم. اصلاً انگار فقط باید دزد باشی وگرنه با حلال‌خوری تو این شرایط هیچ راهبردی وجود نداره. هیچ جای مانوری نیست. اصلاً انگیزه خشک شده تو نسل ما. امیدی وجود نداره هیچی هیچی. تورم همۀ آرزوهای منو ازم گرفته هرچی داشتم رو از دست دادم. تورم واقعاً منو نابود کرده»

تورم به قیمت از دست رفتن تمامی آرزوهای او تمام شده است. تورم آرزو و اهداف جوانان را در وضعیت تعلیق، سردرگمی و بلاتکلیفی گرفتار درآورده است.

آرمان (26‌ساله و مشغول در آرایشگاه مردانه) با اشاره به اهدافی که برای زندگی خود تعریف کرده بود، می‌گوید:

«من دلم می‌خواست پیشرفت کنم یه ماشین داشتم فروختم رفتم ترکیه. یه سال اونجا بودم بعد دیدم نه اونجا هم نمی‌شه پیشرفت کرد، هزینه‌ها خیلی بالا بود، گفتم برمی‌گردم دوباره ایران و همون جا ادامه می‌دم. فقط یه سال نبودم. وقتی برگشتم دیدم خدای من همه‎‌چی وحشتناک گرون شده. دیگه با اون پول نمی‌شد حتی یه ژیان خرید. انگار ارزش پولم توی یه سال صفر شده بود. مجبور شدم از اول از نقطۀ صفر شروع کنم. واقعاً هیچ خوش‌بینی و هیچ امیدی ندارم. کامل انگیزه‌‎ام از بین رفته اصلاً معلوم نیست چی می‌شه دوباره پول جمع کنم تا بخوام بخرم کلی گرون بشه. نمی‌دونم، فقط اعصاب ندارم کلاً عصبی و داغونم».

براساس گفته‌های مشارکت‌کنندگان از تجربۀ ذهنی خود، تورم‌های مکرر آنها را با احساس ناامنی و بی‌ثباتی روبه‎رو و اندیشیدن به آینده را دشوار می‌کند. زندگی در چنین شرایطی، به شکل‌گیری آنومی روانی یا همان ذهنیت آنومیک دامن می‌زند. شرایطی که هنجار معینی برای کار و فعالیت مبتنی بر برنامه در آن دیده نمی‌شود و فرد به‌تدریج ازنظر ذهنی می‌پذیرد که روی هیچ‌چیز نمی‌تواند حساب باز کند، هیچ‌چیز پیش‌بینی‌پذیر نیست و باید زندگیِ باری به هر جهت را پیش گرفت. چنین ذهنیتی، پیامدهای مهمی در عرصۀ اجتماع و اقتصاد دارد.

عادی‌پنداری (مضیقه به‌منزلۀ عادت نسل)

مشارکت‌کنندگان جوان می‌گفتند دوره‌های مختلف تورم را با همین سن کم تجربه کرده‌اند و برای آنها تورم‌های بالا و گرانی کالاها و خدمات، چیز عجیبی نیست. متولدان دهۀ هفتاد، با تجربۀ دست‌کم دو موج تورمی در انتهای دهۀ 80 و نیمۀ دهۀ 90، حساسیت خود را نسبت به تورم و گرانی از دست داده‌اند. این نسل، تورم و گرانی را امری عادی می‌پندارد که بخشی جدایی‎‌ناپذیر از جامعۀ آنها شده است. تولد در شرایط تورم و تجربۀ موج‌های متعدد گرانی موجب شده است آن را امری طبیعی بپندارند و با آن زندگی کنند. جوانان با قرارگرفتن در این شرایط دچار نوعی مسخ‌‎شدگی می‌شوند؛ بدین معنی که گویی این شرایط و گرانی عادی است و جز بی‌تفاوتی چاره‌ای وجود ندارد. آنها سعی می‌کنند با وضعیت کنار بیایند و به آن عادت کنند و بدون تعجب از نوسان قیمت‌ها، به زندگی در این وضعیت ادامه دهند. آنان نیازهای خود را کاهش می‌دهند، به حداقل می‌رسانند و سعی می‌کنند با افزایش تلاش و اضافه‌کردن ساعات کار خود به سازگاری با تورم بپردازند. در چنین فرایندی، عادی‌پنداری تورم و بحران رخ می‌دهد.

محمد (25ساله، مجرد و شاگرد مغازۀ صنایع چوبی) می‌گوید:

«من عادت کردم به سختی‎‌کشیدن. برا من و نسل من عادیه اصلاً تعجب نمی‌کنیم از قیمت‌ها یا گرونی، اون شکلی که مامان من تعجب می‌کنه من اصلاً تعجب نمی‌کنم. ما هر وقت می‌خوایم با دوستام بریم بیرون بیشتر پول می‌بریم می‌گیم یهو رفتیم گرون‌تر شده بود! کم نیاریم یعنی خودمون و عادت دادیم چاره‌ای نیست، کاری از دستمون بر‌نمیاد که بخوایم انجام بدیم. من کارمو بیشتر کردم. از 8 صبح می‌رم تو مبل‌‌فروشی تا 11شب سر کار از اون طرفم می‌رم مسافرکشی تا 2 صبح».

همان طور که ازصحبت های محمد پیداست، حتی می‌توان واکنش این نسل را نسبت به نسل قبل مقایسه کرد. نسل جدید راحت‌تر سازگار می‌شود؛ چون دراساس، دوره‌های مختلف تورم را تجربه کرده است. عادی‎‌پنداری وضعیت و تلقین سازگاری و همنوایی با شرایط تورم و تلاش مضاعف در کنار این عادی‌پنداری برای تأمین هزینه‌های بالارفتۀ زندگی، از راهبردهایی است که جوانان دهۀ 1370 برای زندگی در تورم از آن استفاده می‌کنند.

افشین(21‌ساله، مجرد و شاگرد بنگاه مشاور املاکی) می‌گوید:

«آرزویی نمونده برامون. من به‌ کلی مشاور و دکتر مراجعه کردم. از بس عصبی شدم؛ چون تورم چون گرونیه چون هیچ کاری نمی‌شه کرد. من باید سر کار خفه‌خون بگیرم و دهنمو ببندم و هر کی هر چی گفت سکوت کنم که مبادا اخراج بشم. مبادا بگن دیگه نیا، نکنه کارمو از دست بدم، اون وقت باید چیکار کنم یه لحظه آرامش ندارم باید خرجمو در بیارم هزینه‌ها غیرقابل‌باور زیاد می‌شن و هیچ کاری نمی‌شه کرد».

از راهبرد به کار گرفته‌شده به‌وسیلۀ جوانان در شرایط تورمی و گذران آن می‌توان به سکوت و مطیع‌شدن آنان اشاره کرد. جوانان برای حفظ امنیت شغلی خود، سعی می‌کنند با ناملایمتی‌های محیط کار کنار بیایند و سکوت کنند. می‌توان گفت تورم به بخش مهمی از نگرش طبیعی یا به تعبیر زیمل، فرهنگ عینی (ریتزر، 1387) تورم تبدیل شده است. آنها تورم را طبیعی می‌دانند و معتقدند کاری از دست آنها برای تغییر شرایط تورمی برنمی‌آید.

سروش (25‌‎ساله، مجرد و بیکار) می‌گوید:

«برای نسل ما که از بچگی این شرایطو دیدیم و بزرگ شدیم، اون طوری عجیب و غریب نیست. اون شکلی که وقتی یه جنس خیلی گرون می‌شه مامان من یا شما تعجب می‌کنید ما تعجب نمی‌‎کنیم. ما عادت کردیم به این وضعیت واسه نسل ما کاملاً عادی و طبیعی، حل‌شده‌اس».

غلتیدن در ابهام و روزمرگی

جوانان با دغدغه‌های جالب‌توجهی ازجمله ترس از بیکاری، ترس از گرانی، ترس از آینده و به معنای کلی‌تر آن ناامنی روبه‌رو هستند. پس‌اندازهایی که با هزاران امید و آرزو کنار گذاشتند تا بتوانند فردایی روشن‌تر و موفق‌تر را برای خود رقم بزنند، دراثر تورم آنچنان بی‌ارزش شده است که گویی تمامی آن مدت که در حال برنامه‌ریزی برای آینده بودند، به باد رفته است. حال جوانان نمی‌دانند آینده و فردای آنان چه خواهد شد و از برنامه‌ریزی بلندمدت ناتوان‌اند. همین امر سبب شده است آرامش از زندگی آنان سلب شود و تنها به فکر گذران زندگی روزانه و درواقع، سپری‌کردن روزمرگی هستند؛ بدون آنکه بتوانند برای آیندۀ خود برنامه‌‎ریزی کنند.

امیر (24ساله، مجرد و کارگر) می‌گوید:

«همش می‌ترسم نکنه کارمو از دست بدم، اگه بیکار بشم چیکار کنم؟ از کجا پول بیارم نکنه اخراج بشم. همش در حال استرس و نگرانی‌ام. باورتون نمی‌شه یه خواب درست ندارم از بس فکر می‌کنم و می‌ترسم از آینده‌ام. نمی‌‎تونم پیش‌بینی کنم می‌تونم پیشرفت کنم یا نه. واقعاً جای رشدی وجود داره یا با این تورم طبقۀ ما فقط در حال پسرفته. می‌ترسم از همه‌چی، می‌ترسم هر برنامه‌ای می‌ریزی چند روز بعد باید به هم بزنی؛ چون هیچی ثبات نداره یهو یه کالا چندین برابر می‌شه که فکرشم نمی‌‌کردی».

نگرانی‎‌های پی‌درپی، استرس‌های مداوم و ترس‌های نهادینه‌شده‌ای که قدرت برنامه‌ریزی و امید به آینده و پیشرفت را از جوانان گرفته‌اند. در چنین شرایطی تنها برای زندگی در حال و خرج روزانۀ خود تلاش می‌کنند.

ارسلان (21ساله، مجرد و فروشنده) می‌گوید:

«من قبلاً می‌تونستم با دوستام مسافرت برم بیرون بریم واسه خودم خرید کنم؛ اما الان اینقدر قدرت خریدم کم شده که دیگه فقط می‌تونم یه پول کرایه بدم و یه کمکی به خونه کنم دیگه نمی‌تونم رو پولام حساب کنم و بتونم طبق حسابم خرج کنم؛ چون هیچی معلوم نیست پولایی که پس‌انداز کردم انگار که هیچی. خواستم گوشی بخرم جمع کردم چند برابر شد قیمت گوشی؛ نتونستم بخرم».

بنابراین، مشارکت‌کنندگان شرایط زندگی خود را در ابهام و روزمرگی درک می‌کنند؛ ابهامی که ناشی از وجودنداشتن امکان برنامه‌‎ریزی و پیش‌بینی فردا شکل گرفته است؛ به همین دلیل تمرکز خود را بر برآورده‌‎کردن نیازهای فوری و روزمره متمرکز می‌کنند.

عطش پول

پول، زبان برتر عصر ماست؛ اما اهمیت آن در شرایطی تورمی بیش از پیش است؛ در شرایطی که تورم رشد می‌کند، اجناس و کالاها گران می‌شوند و همه دنبال این‌اند که ارزش پول خود را حفظ کنند، بقای زیستی و اجتماعی انسان بیش از پیش به پول گره می‌خورد و پول به محور بحث‌ها و زندگی افراد تبدیل می‌شود. در چنین شرایطی گفتمان پول و مؤلفه‎‌های آن، گفتمان غالب و مرکزی زندگی روزمره می‌شود. با توجه به افزایش قیمت‌ها و کاهش توان افراد برای تحقق نیازهایشان، در شرایط فعلی بنا بر گفتۀ مشارکت‌کنندگان پول محوریت همه‎‌چیز شده است. جوانان اولویت اصلی زندگی خود را بر مبنای پول قرار داده‌اند و تمامی تلاش‌ها برای به دست آوردن پول بیشتر است. جوانان برای کسب درآمد بیشتر به‌دنبال راه‌های مختلفی می‌روند و گاه حتی از راه‌های نامشروع به‌دنبال ارضای نیاز مالی خود هستند. تمامی گفتگوهای جوانان بر مسائل مالی و پول چرخ می‌زند و همواره در تکاپو برای دوچندان‌کردن پول و درآمد خود هستند.

کیانوش (25ساله که در یک فروشگاه صنایع چوب کار می‌کند) می‌گوید:

«الان همه فقط به فکر پولن، با هر جوونی تو سن و سال من حرف بزنی می‌گه الان تنها چیزی که مهمه پوله. من خودم همه فکر و ذکرم پوله. اگر پول داشته باشی همه‌‎چی داری. هر خوشی بخوای می‌تونی انجام بدی؛ اما پول نباشه انگار هیچی نیست. من خودم همه‎اش فکر می‌کنم چیکار می‌شه کرد درآمدم چند برابر بشه، پولم بیشتر بشه. الان بدون پول هیچ‌کس جواب سلام هم نمی‎‌ده؛ ولی پول داری کلی احترام و برو بیا داری. من به هیچی جز پول الان فکر نمی‌کنم».

کمرنگ‌شدن نگرش‌های عاطفی و جایگزین‌شدن نگرش پولی از مهم‌ترین پیامدها و تبعات تورم بر جوانان است. اشکان (28‌ساله و صندوق‌دار رستوران) دربارۀ پول می‎گوید:

«من خودم تنها چیزی که بهم اعتمادبه‎‌نفس می‌ده پوله. الان اصلاً اعتمادبه‌نفس ندارم؛ چون پول ندارم. شما وقتی پول نداری الان حتی با دوستات یه بیرون ساده‌ام نمی‌تونی بری وقتی پول نداری، هیچ دختری محلت نمی‌ذاره؛ چون یکی رو میخوان که پول داشته باشه خرج کنه؛ ولی خب هر چقدرم تلاش می‌کنم پولمو زیاد کنم اصلاً ممکن نمی‌شه، از بس گرونیه».

پول، پول و پول، تنها کلمه‌ای است که جوانان مدام طی مصاحبه‌ها بیان می‌کردند. تنها لغتی که به‌گونه‌ای گویا ملکۀ ذهن جوانان شده است و تنها هدف و خواستۀ آنان پیرامون آن دور می‎‌زند. تصور اینکه رسیدن به پول به معنای رسیدن به هر خواسته‌ای است.

در شرایط تورمی از یک سو پول به ارزش غالب تبدیل می‌شود و ازسوی دیگر، دست‌یابی به آن به‌ویژه برای طبقۀ فقیر دشوار می‌شود. این شرایط دراثر تعاملات بین‌طبقه‌ای تشدید می‌شود. به نظر می‌رسد تجربۀ تورم برای طبقات بالاتر افزایش ظاهری ثروت است. در همین حال طبقۀ نوکیسه نیز سر بر می‌‎آورد. جوانان طبقۀ پایین با مشاهدۀ چنین شرایطی، بیش از پیش به‌دنبال پول درآوردن هستند. بخشی از این ولع پول، ناشی از تلاش برای رفع نیازهای اولیۀ خود و خانواده است و بخشی نیز ناشی از سرابی است که طبقۀ نوکیسۀ شکل‌گرفته در شرایط تورمی، پیش روی آنها بازمی‌کند.

بزرگسالی زودرس

تورم و شرایط اقتصادی بی‌ثبات و کنترل‌ناپذیر سبب شده است قدرت خانواده‌ها در جهت تأمین نیازها و تحقق خواسته‌های فرزندانشان کاهش یابد و درنتیجه، جوانان به‌ناچار تأمین بخشی از مخارج خانواده را بر عهده بگیرند؛ به عبارتی، شرایط تورمی و رشد بالای تورم متولدان دهۀ 1370 را با دوران جوانی کوتاه، گذرا، اندوهبار و بزرگسالی سریع، سخت و پرچالش روبه‌رو کرده است و آنان برای کمک در مخارج خانواده و مشارکت و سهیم‌‎شدن در احتیاجات زندگی خانواده، ناچارند از برخی خواسته‌های خود چشم‌پوشی و همچون یک بزرگسال ایفای مسئولیت کنند.

حسام (26‌ساله که در یک کافی‌شاپ به‌صورت تمام‌وقت کار می‌کند) می‌گوید:

«من پدرم معلم بازنشسته اس که به‌خاطر مریضی از کار افتاده، مادرم مریضه و یه داداش دارم متولد 1360 که بیماری صرع داره و هیچ‌جا بهش کار نمی‌دن. من یه‎‌تنه دارم خرج 4 نفرو میدم؛ یعنی چاره‌ای ندارم. نمی‌تونم ببینم خانواده‌ام گشنه‌ان یا پول دارو ندارن؛ ولی واسه خودم هیچی نمی‌مونه باید از تموم خواسته‌های خودم بزنم وقتی می‌دونی چند نفر چشم انتظار تو هستن نمی‌تونی بی‌تفاوت باشی. یه ماشین داشتم به‌خاطر عمل بابام که قرار بود 3 تومن باشه و شد 27 تومن مجبور شدم بفروشمش. کلاً خیلی زود مجبور شدم وارد مشکلات زندگی بشم».

افزایش قیمت‌ها و نوسانات پیش‌بینی‌ناپذیر در برخی مواقع سبب سهیم‌شدن و مشارکت جوانان در مخارج خانواده‌ها شده است.

پیمان (23‌‎ساله و شاغل در کارخانۀ قند) می‌گوید:

«من قبلاً واسه همه‌چی از بابام پول می‌گرفتم؛ ولی الان دیگه بابام اصلاً نمی‌‌تونه به من و خواهرم پول بده تو خرج خونه‌ام مونده. دانشجو بودم شبانه بعد از یه ترم مجبور شدم ترک تحصیل کنم؛ چون پول نداشتم. شهریه خیلی زیاد شده بود بعدم من هر جایی بگید کار کردم همه خرجمو خودم می‌دم توی خرج خونه‌‎ هم هر ماه برنج رو من می‌خرم با منه ولی اینقدر تورم زیاد که هر رؤیایی داشتم غیرممکن شده و تازه باید خیلی زود وارد دخل و خرج خونه و قسط و بدهی بشی».

بنابراین، جوانان ضمن رویارویی با زندگی شخصی خود، تلاش می‌کنند بخشی از هزینۀ خانواده را تأمین کنند. شرایط برای جوانانی که والدین بیمار یا سالمند دارند، دشوارتر است. برای تحقق این مسئولیت به‌ناچار از خواسته‌های جوانی خود چشم‌پوشی می‌کنند تا بتوانند باری از دوش والدین خود بردارند.

قناعت‌پیشگی

قناعت‌‎پیشگی به معنای کنترل و کاهش هزینه‌ها، صرفه‎‌جویی و حذف هزینه‌های غیرضروری است. از مهم‌ترین سازوکارهایی که جوانان طبقۀ پایین برای رویارویی با تورم از آن صحبت می‌کنند، صرفه‌جویی و کاهش هزینه‌هاست؛ بنابراین، تلاش می‌کنند با قناعت‌کردن و کم‌کردن هزینه‌ها درآمد خود را با هزینه‌ها هماهنگ کنند. آنها سعی می‌کنند با جلوگیری از ریخت‌وپاش‌های اضافه، حذف فراغت و محدودکردن روابط دوستانه و مواردی از این قبیل با رویکرد قناعت با وضعیت پیشِ رو روبه‌رو شوند. برای برخی از جوانان دیگر فراغت به معنای مدرن آن که جدا از محل کار باشد، وجود ندارد و گویی فراغت به معنای امروزی آن از زندگی جوانان طبقات پایین رنگ باخته و به‌طور چشمگیری کاهش یافته است. آنها سقف نیازهای خود را به حداقل نیازهای ممکن کاهش می‌دهند و تنها به احتیاجات ضروری خود توجه می‌کنند.

نوید (27‌ساله، مجرد و فروشنده) می‌گوید:

«من خیلی هزینه‌هامو کم کردم. با دوستام که اصلاً دیگه بیرون نمی‌رم؛ چون پول می‎‌خواد. دوستای پولدارمو گذاشتم کنار؛ چون نمیشه، اگه قبلاً می‌رفتم کباب سیخی سه تومن بود می‌خوردم الان فقط می‌تونم فلافل بخورم. مهمونی که اصلاً وجود نداره. حتی یه تیشرت ساده‌ام نمی‌خرم همش جلو خریدامو می‌گیرم. اصلاً دیگه چیزی رو حیف و میل نمی‌کنیم، تو خونه فقط به اندازه می‌گیریم؛ چون می‌گیم پول نیست، همینم به‌سختی داریم می‌خریم حداقل کم بگیریم نمونه یا حیف نشه».

جوانان برای زندگی‌کردن در تورم از تمامی هزینه‌های غیرضروری صرف‌نظر می‌کنند. جلوی ریخت‌وپاش‌ها و اسراف‌کردن‌ها گرفته شده است و افراد به اندازۀ نیاز خرید می‌کنند.

سامان (28‌ساله، مجرد و صندوق‌دار) می‌گوید:

«ما قبلاً دورهمی زیاد می‌رفتیم؛ ولی الان سالی یه بارم نمی‌ریم، دیگه الان فقط در حد خوراک روزانه می‌تونیم خرید کنیم اونم سعی می‌کنیم با کلی احتیاط خرید کنیم، الان واسه هر چیزی که می‌خری خیلی ارزش قائلی و مراقبت می‌کنی؛ چون میدونی دیگه نمی‌تونی بخری و باید حواست باشه، مثلاً من تا کفشم پاره نشه نمی‌خرم؛ چون پول نیست، باید به‌‎صرفه خرج کنی. هر مهمونی و جایی‌ هم دعوت می‌شم نمی‌رم که خرج نکنم؛ البته من کارم شده تفریحم، کلی اینجا خوش می‌‎گذره اینقدر می‌خندیم که حد نداره».

مصرف‌کردن زیاد و بی‌محدودیت به یکی از عادت‌های رفتاری عصر ما تبدیل شده است. این عادت رفتاری به ذهن‌ها نیز رسوخ کرده است و افراد همواره انتظار توان مصرف بالا را از خود و دیگران دارند؛ البته این موضوع در طبقات اجتماعی مختلف متفاوت است. در شرایط گرانی و تورم اقتصادی، به‌ناچار این عادت در تأثیر قرار می‌گیرد و به‌ناگزیر باید محدود شود. این از پیامدهای مثبت گرانی است. در شرایط عادی مصرف و هزینه‌های بی‌قاعده انجام می‌شود؛ اما تورم موجب شده است افراد با دقت و حساب و کتاب بیشتری خرید کنند؛ البته جنبۀ دیگر نیز نباید نادیده گرفته شود. دراثر گرانی و تورم، اوقات فراغت کاهش می‌یابد. بخشی از آن به‌دلیل ناتوانی در تأمین هزینه و به قول مشارکت‌کنندگان صرفه‌جویی و قناعت است؛ اما بخشی نیز به‌دلیل اینکه افراد مجبورند ساعات بیشتری را کار کنند. حذف یا محدودکردن اوقات فراغت، از ابعاد مهم این صرفه‌جویی‌ها عنوان می‌شد.

ناهنجاری تعاملی

منظور از ناهنجاری تعاملی، آسیب‌‌ها و ناهنجاری‌های موجود در روابط روزمره، تعاملات خانوادگی، دوستی و شغلی است. در این شرایط براساس آنچه مشارکت‎‌کنندگان از تجربۀ خود نقل کردند، حمایت‌های متقابل بین خانواده‌ها کاهش یافته و اعتماد و صمیمیت نیز میان افراد خانواده و اقوام و نزدیکان کمرنگ شده است. حتی روابط همسایگی نیز مانند گذشته نیست و بسیار محدودتر شده است. براساس آنچه مشارکت‌کنندگان جوان این پژوهش اظهار کردند، والدین دیگر قادر نیستند مانند گذشته فرزندان خود را حمایت کنند، صمیمیت و گفتگوهای خانوادگی کمرنگ شده و رابطۀ زندگی با شادمانی و محبت را کاهش داده است و در مواقعی که خانواده‌ها دور هم باشند هم بحث و جدل مالی بسیار غالب است.

سعید (26‌‎ساله، مجرد که در یک کافه کار می‌کند) می‌گوید:

«قبل از تورم، قبل از اینکه اینقدر گرونی بشه، ما خیلی با فامیلامون دور هم جمع می‌شدیم. عموهام حتماً دعوت می‌کردن حتماً مهمونی داشتیم، تو فامیل وقتی یکی مشکل پیدا می‌کرد همه جمع می‌شدن و کمک می‌کردن؛ ولی الان کلاً رفت‎وآمدها قطع شده کسی دعوتی نمی‌ده از بس هزینه‌ها بالا رفته؛ حتی الان وقتی عروسی یا تولد دعوت می‌‎شیم، اغلب نمی‌ریم مگر دیگه خیلی نزدیک باشه؛ چون می‌گیم از کجا پول بیاریم کادو بدیم؟ یا قبلاً با دوستامون پول می‌ذاشتیم رو هم می‌رفتیم مسافرت؛ ولی الان فقط پول می‌ذاریم قلیون که ارزونه می‌گیریم می‌شینیم می‌کشیم؛ فقط همین شده اونم هفته‌ای یه بار».

شرمندگی پدر و افسردگی مادران و کمرنگ شدن صمیمت و گردهمایی‌ها، تضعیف حمایت‌‎های فامیلی و دوستانه در خانواده‌ها از تبعاتی است که تورم شدید اقتصادی برای خانواده‎‌ها بر جای گذاشته است.

آرش (28ساله، کارگر سنگ‌بری که به‌تازگی از همسرش جدا شده است) می‎‌گوید:

«تورم باعث شده اعتماد خیلی بد بشه بین مردم. قبلاً طرف مشکل داشتی بهت پول قرض می‌‎داد کمکت می‌کرد؛ ولی الان همه می‌ترسن می‌گن می‌دیم بعد طرف نداره پس بده؛ حتی وام می‌خوای بگیری قبلاً راحت ضامنت می‌شدن الان خاله و عمو و دایی‌ام بهونه میارن از بس قسط وام‌ها عقب افتاده حتی می‌ترسن ضامن بشن. الان می‌ری تو یه شرکت کار می‌کنی خود صاحب شرکت پول نداره حقوقا رو درست بده. الان 3ماهه به ما حقوق ندادن وقتی‌ام می‌گی، می‎گن پول نیست از ترس بیکاری و تورمم حرفی نمی‌زنی حتی مهر و علاقه‌ام کم کرده؛ چون فاصله‎ها خیلی زیاد شده مردم دیگه از هم خبر ندارن».

از نتایج مصاحبه‌ها چنین برداشت می‌شود که تورم تنها سبب تضعیف، سستی و کمرنگ شدن حمایت‌ها و پشتیبانی‎های خانواده‌ها از یکدیگر و اطرافیانشان نشده است؛ بلکه موجب روابط تصنعی شده است.

نتیجه

این مطالعه با هدف فهم و توضیح تجربه و معنای جوانان از پدیدۀ تورم انجام شد. در فرایند اجرا، داده‌ها با شیوۀ مصاحبه گردآوری و در چارچوب کدگذاری نظری تحلیل شدند. از این طریق، مفاهیم و معانی مدنظر مشارکت‌‎کنندگان در قالب 7 مقولۀ اصلی جای داده شدند؛ این مقوله‌ها شامل بحران انگیزه، بزرگسالی زودرس، عطش پول، غلتیدن در ابهام و روزمرگی، عادی‌پنداری، قناعت‌‎پیشگی و ناهنجاری تعاملی است.

یافته‌های پژوهش دربارۀ دانش و نظریه‌های موجود جامعه‌شناسی، سه مفهوم کلیدی را به ذهن می‌آورند. مفاهیم عادت‌واره، بی‎هنجاری و فرهنگ فقر. به نظر می‌رسد یافته‌ها با این سه مفهوم تفسیر مناسبی خواهند یافت.

از دریچۀ مفهوم عادت‌واره می‌توان گفت زندگی در شرایط فشار اقتصادی و به‌طور خاص تورم، سبب شکل‌‎گیری یا برساخت منش یا عادت‌وارۀ معینی در جوانان شده است. ازنظر پژوهشگران، مقوله‌های هفت‌گانۀ برساخته در این مطالعه، منش معینی را شکل می‌دهند. مهم‌ترین مؤلفه‌های تشکیل‌دهندۀ این منش، محوریت پول و زندگی در شرایطی از احساس بی‌هنجاری است. برخی پژوهشگران (Panic, 1978)، از این مفهوم و اثر تورم بر خصلت و عادات مردم با عنوان خصلت رقابتی یاد کرده‌اند؛ شرایطی که در آن پول به‌منزلۀ ارزش مرکزی برای بقای فردی و اجتماعی مطرح است. ارزش پول دراثر تورم در منظومۀ عادت‌وارۀ جوانان طبقۀ پایین تشدید شده است. شاید در اینجا بهتر باشد از ارزش تشدیدشدۀ پول یا عطش پول سخن گفت. تورم اقتصادی بالا و مکرر، نوعی عطش پول در افراد ایجاد کرده است؛ عطشی که براساس آن کنشگران اجتماعی به این نتیجه رسیده‌اند که همۀ مشکلات ازطریق پول برطرف‌شدنی است و پول حلاّل همۀ مسائل تلقی می‌‎شود. ازطرف دیگر، به‌‎دلیل زندگی در میدان پیش‌بینی‌‎ناپذیر شرایط اقتصادی، نوعی احساس سردرگمی، بی‌هنجاری و روزمرگی ازطرف جوانان پذیرفته و برای آنها عادی شده است. در چنین شرایطی، کنشگران اجتماعی به تغییرات مستمر و سیال عادت کرده‌‎اند. زندگی با چنین عادت‌واره‌ای ناهنجاری‌های مختلف ازجمله گسیختگی تعاملات اجتماعی را به‌همراه داشته است. آنها با تجربۀ شرایط میدان اقتصادی همراه با فشار، بحران و تورم یا زیست در میدان فشار اقتصادی و تورم، نوع مشخصی از ذهینت و گرایش‌های رفتاری را در خود ساخته‌اند تا بتوانند با شرایط بحران و فشار روبه‌رو شوند و زندگی خود را مدیریت کنند. همان طور که بوردیو، صاحب‎‌نظر این مفهوم، بیان می‌کند که افراد برای رویارویی با جهانشان، براساس عادت‌واره‌ها - که طرح‌های توصیفی برخورد با جهان را در اختیار فرد می‌گذارند - عمل می‌کنند. جوانان این نسل نیز برای مقابله با زندگی در تورم و برخورد با جهان احاطه‌شده از تورم فزاینده، برطبق عادت‌وارۀ خاصی عمل می‌کنند و به عبارتی، این منش تورمی یا همان عادت‌واره راهنمای عمل و کنش آنان است. منش تورمی این جوانان از مفاهیمی تشکیل شده است که گاه زندگی در این شرایط را برای آنان آسان و گاه اسباب درد و رنج را برایشان فراهم می‌کند. عادت‌وارۀ خاص این جوانان بر عادت به زندگی در ابهام، سردرگمی، بلاتکلیفی، بی‌انگیزگی و حذف فراغت مبتنی است.

جوانان مشارکت‎‌کننده در پژوهش احساس می‌کنند در شرایط زندگی روزمره، خود را پیش‌بینی‌ناپذیر، بدون قاعده و هنجار، ابهام، بی‌هدف و سرگردان درک می‌کنند؛ در این حال، پول به مرکز زندگی و گفتگوهای آنها آمده و مادی‌گرایی ناشی از زندگی شهری و صنعتی مدرن را تشدید کرده است. به این شرایط در ادبیات نظری جامعه‌شناسی، آنومی یا بی‌هنجاری گفته می‌شود. جامعه‌شناسان کلاسیک (دورکیم) و معاصر (Messner & Rosenfeld, 1997) بر فشارها و تغییرات سریع اقتصادی در شکل‌گیری بی‌‌هنجاری تأکید کرده‌اند. به عقیدۀ مرتن، آنومی در شرایط وجودنداشتن تناسب بین اهداف و وسیله شکل می‌گیرد (احمدی، 1384؛ محسنی‌‎تبریزی، 1383: 63) که این نوع از بی‌هنجاری در طبقۀ پایین بیش از سایر طبقات احتمال شکل‌گیری دارد. در این وضعیت فشار زیادی برای سعی در موفق‌‎شدن به هر وسیله‌ای، مشروع یا غیرمشروع، وجود دارد (گیدنز، 1386: 141). با نگاهی به نسخه‌های جدیدتر نظریۀ آنومی اجتماعی، می‌توان گفت تجربۀ تورم اقتصادی بیش از هر چیز زمینۀ آنومی نهادی را فراهم می‌‎کند. استیفن مسنر و ریچارد روزنفلد (1997) نظریۀ آنومی نهادی را مطرح کردند و رابطۀ متقابل بین دو جنبه از سازمان اجتماعی، یعنی فرهنگ و ساختار اجتماعی را بررسی کرده‌اند. در این نظریه رابطۀ متقابل میان نهادهای جامعه، ارزش‌های فرهنگی و جرم مطرح شد (Muftic, 2006: 630). مسنر و روزنفلد منابع ساختاری این آنومی را در سرشت اقتصاد بازار سرمایه‌‎داری به‌ویژه در ارتباط بین نهاد اقتصاد و نهادهای غیراقتصادی می‌بینند. آنها معتقدند نهاد اقتصاد نسبت به سایر نهادها (خانواده، آموزش، سیاست) قوی‌تر است و در کارکرد سایر نهادها ایجاد مزاحمت می‌کند. این برتری نهاد اقتصاد در برابر سایر نهادها با خوارشمردن نقش و کارکردهای نهادهای غیراقتصادی، انطباق سایر نهادها با نیازهای اقتصادی و نفوذ هنجارهای اقتصادی در قلمرو سایر نهادها اعمال می‌شود (Muftic, 2006: 631). نظریۀ آنومی نهادی می‌گوید در جوامعی که نهاد اقتصاد مسلط است، ارزش‌های فرهنگی، دست‌یابی به موفقیت را با هر وسیلۀ ممکن تشویق می‌کنند. غلبۀ اقتصاد در جامعه توان سایر نهادها را در کنترل اجتماعی و پیشگیری از ناهنجاری‌ها تضعیف می‌کند (Messner & Rosenfeld, 1997: 213). در این دیدگاه رقابت و مادی‌گرایی به‌منزلۀ ارزش‌های بازار به‌خودی‌خود انحراف‌زا نیستند؛ بلکه زمانی سبب ناهنجاری و انحراف می‌شوند که سبب اخلاق آنومیک شوند (Messner & Rosenfeld, 1997: 214).

مفاهیم و یافته‌های این مطالعه، نگرانی عمده را نیز در ذهن فعال می‌کند و آن تقویت فرهنگ فقر است. اسکار لوییس (1353) مفهوم فرهنگ فقر را در چند دهه قبل از این مطرح کرد. براساس دیدگاه لوییس، زندگی در شرایط فقر و فشار اقتصادی، بیکاری و پایین‌بودن مزدها از زمینه‌های شکل‌گیری فرهنگ فقر است. یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های فرهنگ فقر، توجه شدید به زمان حال و اکنون همراه با ناتوانی از چشم‌پوشیدن موقت از بعضی چیزهای خوشایند، به‌دلیل چیزهای خوشایند بزرگ‌تر در آینده است (لوییس، 1353: 131). شرایط تورمی به این فرهنگ دامن می‌زنند و همان طور که در صحبت مشارکت‌کنندگان نیز بود، به آینده نمی‌اندیشند و تمام تلاش آنها برطرف‌کردن نیازهای آنی است. این نگرش می‌تواند ضد توسعه باشد و زمینۀ بسیاری از آسیب‌های اجتماعی را فراهم کند. فرهنگ فقر، وسیلۀ سازگاری است که انسان فقیر در برابر بی‌ارجی خود در جامعه مبتنی بر فردگرایی و اقتصاد سرمایه‌داری درونی می‌کند (لوییس، 1353: 126). پایین‌بودن سطح خواسته‌هایی که انگیزۀ کوشش‌اند، از ویژگی‌های فرهنگ فقر است (لوییس، 1353: 134). از دیگر ویژگی‌های فرهنگ فقر عبارت‌اند از: مشارکت‌نکردن فرد در امور عمومی، کوتاهی دوران کودکی، احساس بی‌ارزشی، درماندگی، به دیگران متکی‌بودن و خود را کم شمردن (لوییس، 1353). این ویژگی‌ها در شرایط فقر و فشار اقتصادی به‌منزلۀ شیوه‌ای از سازگاری با فشار و بحران جوانه می‌زند و رشد می‌کند.

تورم، گرانی، رکود و ناپایداری اقتصادی، تأثیرات عمیقی بر جنبه‌‎های فردی و فرهنگی نسل جوان دارد و می‌تواند بر ارزش‌های فرهنگی توسعه در نسل جوان تأثیر بگذارد. رهایی از فشارها و مشکلات ناگزیر تورم، ایجاب می‌کند که سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اقتصادی و سیاسی، برنامه‌ریزی مدونی در زمینۀ نظام‌های مراقبتی در شرایط بحران و ناپایداری اقتصادی فراهم کنند. تعریف سازوکارهای حمایتی و توسعۀ بیمه‌ها، از مهم‌ترین سازوکارهایی است که لازم است فعال شود. لازم است از خانواده‌ها به‌شکل جدی حمایت و حداقل‌های زندگی برای همگان فراهم شود، احساس امنیت نسبت به آینده تقویت شود تا نسل جوان با نگاهی مثبت در جامعه فعالیت کند؛ به‌ویژه سیاست‌های حمایتی اثربخش در مناطق فقیرنشین و حاشیه دنبال شود و منابع فرهنگی و اقتصادی لازم در اختیار افراد و خانواده‌ها قرار گیرند. احساس امنیت و اطمینان به آینده از این طریق تقویت می‌شود. باید تلاش کرد از تکرار موج‌‎های تورم و ناپایداری اقتصادی کاسته و از این طریق از شکل‌گیری ذهن بی‌هنجار پیشگیری شود. بسیاری از آسیب‌های اجتماعی ناشی از شکل‌گیری ذهن درگیر ابهام و بی‌هنجاری است؛ ذهنی که به این عادت کرده است که هیچ‌چیز پیش‌بینی‌پذیر نیست و هرازگاهی باید منتظر بحران بود. کنشگرانی با چنین ذهنیتی نمی‌توانند عامل توسعه باشند. بی‎‌هنجاری و ابهام آسیب بزرگی است؛ اما عادت به آن خطرات بیشتری به‌دنبال دارد. به نظر می‌رسد کنشگران به ناپایداری و بی‌هنجاری عادت می‌کنند و از این طریق کنش‌هایی در پیش می‌گیرند که بی‌هنجاری را بازتولید می‌کنند. چرخۀ ناپایداری – بی‌هنجاری شکل می‌گیرد و مانع مهمی برای توسعۀ اجتماعی و سلامت فردی و اجتماعی می‌شود.

با وجود اینکه تورم پدیده‌ای فراگیر و مؤثر در ایران معاصر است، مطالعات اندکی در زمینۀ ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن انجام شده است. انجام مطالعات کیفی، تاریخی و کمی در زمینۀ عوامل و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی تورم ضروری است. مطالعۀ تجربۀ زندگی در تورم در طبقات بالا و به‌ویژه طبقۀ نوکیسه، مقایسۀ تجربۀ نسل‌های مختلف از تورم، زمینه‎‌ها و عوامل اجتماعی و فرهنگی تورم، رابطۀ تورم و سبک زندگی و نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی از این جمله است. در این حوزه آنقدر مطالعات محدود است که می‌توان لیست طولانی از مطالعات را پیشنهاد کرد.

در فرایند اجرای پژوهش محدودیت‌هایی نیز وجود داشت. مهم‌ترین محدودیت، نگرانی مشارکت‌کنندگان از صحبت دربارۀ گرانی، تورم و مشکلات معیشتی مرتبط با آن بود و برای کسب رضایت آنها وقت زیادی صرف شد.