تحلیل فضایی فقر روستایی در شهرستان کوهدشت

فقر، یکی از قدیمی‌ترین انواع آسیب‌های اجتماعی در همة جوامع (زاهدی مازندرانی، 1384: 2) و ریشه‌کن‌کردن آن، یکی از جدی‌ترین چالش‌های پیش روی کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به توسعة پایدار است (UN, 2015). براساس گزارش سازمان ملل در سال 2015، 836 میلیون نفر در فقر شدید زندگی می‌کردند و به غذای کافی، آب آشامیدنی تمیز و فاضلاب دسترسی نداشتند (همان). در ابتدا فقر به‌مثابة پدیده‌ای اقتصادی در نظر گرفته و به شرایطی اطلاق می‌شد که متأثر از آن افراد یا خانواده‌ها توانایی تأمین نیازهای اساسی را نداشتند (Liu et al., 2017: 75)؛ اما فقر پدیده‌ای است با ماهیت چندبعدی (Gauci, 2005: 275) که علاوه بر دلالت بر مفهوم کمبود عوامل اقتصادی، شامل نبود فرصت‌ها، دسترسی‌نداشتن به خدمات اجتماعی یا محرومیت از آنها و دیگر محرومیت‌های اجتماعی نیز می‌شود (Liu et al., 2017: 23)؛ بنابراین فقر صرفاً درآمد ناکافی نیست؛ بلکه شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از فقدان توانایی‌های اساسی است.

فقر روستایی غالباً با ویژگی نابرابری منطقه‌ای همراه و شایع‌تر، عمیق‌تر و وخیم‌تر از فقر شهری است. اهمیت فقر روستایی همیشه به‌درستی درک نمی‌شود؛ بخشی از آن به این دلیل است که فقرای شهری بیش از همتایان روستایی خود دیده می‌شوند (Chaudhry, 2006: 261). هرچه فقر موقتی‌تر باشد، برنامه‌های با هدف تثبیت نوسانات درآمد در کوتاه‌مدت مناسب‌تر است؛ اما اگر فقر پایدارتر باشد، به تدابیر بلندمدت برای بهبود بازار کار یا سیستم تأمین اجتماعی قوی‌تر نیاز است (Glauben et al., 2011: 785). فقر در نواحی روستایی براثر عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی و درنهایت عدم توسعة روستایی شکل گرفته است؛ بنابراین بین فقر و زندگی روستایی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد؛ زیرا بیش از سه‌چهارم فقرا در نواحی روستایی زندگی می‌کنند (صدر موسوی و همکاران، 1398: 29).

کشور ما نیز همانند دیگر کشورهای در حال توسعه با مسئلة فقر و گستردگی این پدیده در نواحی روستایی مواجه است که از مهم‌ترین مشکلات نواحی روستایی به شمار می‌رود (رضوانی، 1388: 12). گفته شده در هر سطحی از مصرف، میزان فقر در نواحی روستایی بیش از نواحی شهری است (محمودی، ۱۳۸۶: ۱۲۲). فقر در نواحی روستایی مسائلی چون ایجاد نابرابری در درون جامعة روستایی، مهاجرت به شهرها، تخلیة روستاها، آسیب‌پذیری محیطی روستاها، افزایش بیکاری، کاهش شمار تولیدکنندگان و تولیدات بخش کشاورزی، افزایش وابستگی اقتصادی به دیگر کشورها، افزایش آمار بزهکاری، کاهش امنیت عمومی و... را در پی دارد (رضوانی، 1388: 12).

اندازه‌گیری و شناسایی فقر از ملزومات و جزء جدایی‌ناپذیر دانش برای تدوین برنامه‌ها و سیاست‌های فقرزدایی جامعه است (گریوانی و همکاران، 1398: 15). در این زمینه سنجش و تحلیل فقر، نابرابری و آسیب‌پذیری برای اهداف شناختی (دانستن شرایط)، اهداف تحلیلی (درک عوامل تعیین‌کنندة این وضعیت)، اهداف سیاست‌گذاری (طراحی مداخلات که به بهترین شکل با موضوعات سازگار است) و اهداف نظارت و ارزیابی (ارزیابی اثربخشی سیاست‌های فعلی و تعیین اینکه آیا اوضاع در حال تغییر است) بسیار اهمیت دارد.

پژوهش حاضر با دو هدف بررسی و تبیین وضعیت فقر روستایی شهرستان کوهدشت و شناسایی وضعیت توزیع فضایی فقر روستایی این شهرستان تدوین شده و درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:

1. عوامل اقتصادی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟
2. عوامل اجتماعی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟
3. عوامل جمعیت‌شناختی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟
4. عوامل محیطی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟
5. عوامل سیاسی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟

 

پیشینة پژوهش

معمولاً در تعاریفی که از فقر ارائه می‌شود، تفاوت‌هایی وجود دارد. علت این تفاوت‌ها، نخست ناشی از نوع تفکر دربارة فلسفة وجودی انسان، نقش اجتماعی او، برداشت از مفهوم عدالت اجتماعی، باور به اصالت فرد یا اصالت جمع، شرایط زیست‌محیطی و امثال آن و در مرحلة بعد ناشی از نیازهای متنوع انسانی است که نبود هریک به تعریف جدیدی از فقر منجر می‌شود. نیازهای انسانی برحسب شرایط زمانی، مکانی، مرحلة پیشرفت و تمدن، شرایط فنی و سطوح فرهنگی و... تغییر می‌یابد (مکیان و سعادت‌خواه، ۱۳۹۰: 53).

ادبیات اقتصادی برای اندازه‌گیری فقر، دو فلسفة مختلف را پیشنهاد می‌کند (Green & Hulam, 2005: 871)؛ در حالی که مفهوم نخست ناتوانی اقتصادی فرد را در برآورده‌کردن نیازهای اساسی به تصویر می‌کشد، معیار دوم فاصلة مشخصی از درآمد فردی را در جامعه نشان می‌دهد (Chen & Ravallion, 1996: 28; Khan & Riskin, 2001: 44). مفهوم نخست بیشتر بر فقر مطلق دلالت دارد و براساس میزان مصرف کالا و دریافت کالری از مواد غذایی تعریف می‌شود (Desai, 2002: 400) و به افرادی اطلاق می‌شود که پول کافی برای خرید کالاهای ضروری و روزانة خود و همچنین حفظ استانداردهای زندگی ندارند (Son, 2015: 78)؛ اما مفهوم دوم که فقر نسبی را مدنظر دارد، وضعیتی است که در آن افراد با نبود منابع در مقایسه با دیگر افراد جامعه روبه‌رو هستند (زاهدی مازندرانی، 1384: 78).

فقر چندبعدی و فضایی است. ماهیت چندبعدی فقر بیشتر با توزیع فضایی ترکیب می‌شود (Gauci, 2005: 20). در دهه‌های گذشته جغرافیا علاقة چشمگیری به فقر داشته است (Zhou & Liu, 2019: 3). معروف‌ترین نظریة تعیین‌کنندة محیطی از جفری ساکس[1] است. او معتقد است محیط جغرافیایی، اقتصاد ملل را تعیین می‌کند. بسیاری از کشورها به همین دلیل فقیر هستند؛ مانند سوئیس که مناطق کوهستانی و مرتفع آن را احاطه کرده است (Sachs et al., 2001: 71; Sachs, 2008: 133). در دهة 1990، جغرافی‌دانان جدید اقتصادی به نمایندگی پل کروگمن[2]، ابعاد فضایی فعالیت‌های اقتصادی را با محوریت فقر محیطی بررسی کردند و سپس نظریة فقر فضایی[3] شکل گرفت. ظهور این نظریه، گامی رو به جلو درزمینة پژوهش‌های جغرافیایی محسوب می‌شد (Zhou & Liu, 2019: 3).

پژوهش‌های مختلفی دربارة فقر روستایی و عوامل مؤثر بر آن در داخل و خارج از کشور انجام شده است. در جدول 1 به پژوهش‌های مربوط به این موضوع اشاره می‌شود.

 

جدول- 1: پیشینة پژوهشی فقر روستایی

منبع: مطالعات اسنادی، 1398

 

مبانی نظری پژوهش

بررسی ادبیات فقر حاکی است تاکنون تعاریف متعددی از فقر بسته به شرایط مکانی و زمانی مختلف بیان و براساس آن معیارهای گوناگونی برای سنجش فقر ارائه شده است. در تعریف فقر همواره اختلاف‌نظرهای فراوانی بین صاحب‌نظران وجود دارد؛ به بیان دیگر، فقر مفهومی نسبی است (محمدی یگانه و همکاران، 1393: 86).

نظریة فقر فضایی، فقر را با عوامل فضای جغرافیایی پیوند می‌دهد و بر نقش مهم موقعیت فضای جغرافیایی در شکل‌گیری و تداوم فقر تأکید می‌کند. با تعیین و گسترش پژوهش‌ها به‌تدریج فقر به‌مثابة پدیده‌ای چندبعدی شناخته شد؛ از این رو کشف ماهیت فقر با استفاده از عاملی واحد دشوار به نظر می‌رسد. سن[7] (1999) فقر را از منظر توانایی تعریف و نظریة معروف فقر قابلیتی[8] را معرفی کرد. در پی آن نظریة فقر فضایی، مبنایی برای توسعة فقر چندبعدی[9] شد (همان).

دونیسون[10] (1997) استدلال می‌کند جنبه‌های پولی فقر، عامل تعیین‌کننده‌ای نیست و فقر برای نمونه به محیط‌زیست نیز بستگی دارد؛ بسیاری از روستاییان به دلیل دسترسی‌نداشتن به آب شرب بهداشتی، آن را یک نیاز لوکس در نظر می‌گیرند؛ به این دلیل که به آب پاک دسترسی ندارند؛ بنابراین فقر به‌مثابة یک مفهوم نسبی، مکملی برای فقر مطلق است (Pham, 2017: 40).

در جدول زیر، علل فقر با توجه به نتایج پژوهش‌های انجام‌شده در ابعاد مختلف کوتاه بیان می‌شود.

 

جدول- 2: عوامل مؤثر بر افزایش و گسترش فقر روستایی

منبع: مطالعات اسنادی، 1398

 

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع اکتشافی و پرسش‌محور است؛ همچنین ازنظر هدف، کاربردی و براساس روش، توصیفی‌تحلیلی است.

جامعة آماری پژوهش شامل روستاهای شهرستان کوهدشت است. برای تعیین نمونه، 26 روستا با توزیع فضایی مناسب در سطح تمامی دهستان‌ها انتخاب شد. برای انتخاب روستاها، روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌بندی‌شده به کار رفت؛ به گونه‌ای که روستاهای هر دهستان ازلحاظ تعداد خانوار در سطح زیر 20 خانوار، 20 تا 50 خانوار و بیش از 50 خانوار دسته‌بندی شدند و از هر دسته، یک روستا به‌صورت تصادفی انتخاب شد. انتخاب روستاها به گونه‌ای بوده است که توزیع فضایی مناسبی در سطح دهستان داشته باشند. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش، مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی (پرسش‌نامه و مشاهده) بوده است. برای تعداد و توزیع پرسش‌نامه از فرمول کوکران استفاده شد. برای روستاهای زیر 20 خانوار، نخست تمام‌شماری شد و در مواقعی که امکان تمام‌شماری نبود، مبنای 50درصد در نظر گرفته شد. مجموع پرسش‌نامه‌ها، 425 پرسش‌نامه بوده است.

در این پژوهش برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ از راه پیش‌آزمون استفاده شد. ضریب به‌دست‌آمده، 808/0، نشان‌دهندة پایایی زیاد ابزار پژوهش است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه، نرم‌افزار SPSS (آزمون‌های تی تک‌نمونه‌ای، پست هاک- دانکن و آنوا) به کار رفت؛ همچنین برای تهیة نقشه‌های تحلیل فضایی شاخص‌های فقر از نرم‌افزار Arc GIS و روش درون‌یابی IDW[11] (معکوس فاصله) استفاده شد.

جدول- 3: روستاهای نمونه به تفکیک جمعیت و دهستان

منبع: مرکز آمار ایران، 1395

 

در این پژوهش برای تدوین شاخص‌ها و نماگرهای پرسش‌نامه، 50 مقالة علمی‌پژوهشی چاپ‌شدة داخلی مطالعه و تحلیل محتوایی و از نظر استادان این حوزه استفاده شد. این تعداد مقالة تحلیل‌شده، خود پشتوانه‌ای برای افزایش روایی ابزار سنجش پژوهش است. به‎‌طور کلی در این پژوهش از 5 بعد و 11 شاخص که هرکدام گویه‌های خاص مربوط به خود را دارند، برای سنجش و تحلیل فقر استفاده شد.

 

جدول- 4: ابعاد، شاخص‌ها و گویه‌های پژوهش

منبع: مطالعات اسنادی، 1398

محدودة پژوهش

شهرستان کوهدشت با وسعت ۳۹۷۷ کیلومترمربع، ۱۴درصد مساحت استان لرستان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان با قرارگرفتن در موقعیت جغرافیایی "۵ و ۴۵ و "۴۵ و ۴۷ درجه طول شرقی و "15 و 33 درجه عرض شمالی از شمال به استان کرمانشاه و شهرستان دلفان، از جنوب به شهرستان پل‌دختر، از شرق به شهرستان خرم‌آباد و از غرب به استان ایلام محدود می‌شود. مرکز شهرستان کوهدشت ازنظر جغرافیایی در ۴۷ درجه و ۳۶ دقیقه درازای خاوری و ۳۳ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی و ارتفاع ۱۱۹۵متری از سطح دریا قرار دارد (فرمانداری شهرستان کوهدشت، 1390).

شهرستان کوهدشت 166685 نفر جمعیت و چهار بخش دارد: مرکزی، کوهنانی، درب گنبد و طرهان. بخش مرکزی شامل سه دهستان به نام‌های کوهدشت جنوبی، کوهدشت شمالی و دهستان گل‌گل، بخش کوهنانی شامل دو دهستان زیرتنگ و کوهنانی، بخش درب گنبد شامل دو دهستان بلوران و درب گنبد و بخش طرهان شامل دو دهستان طرهان غربی و طرهان شرقی است (مرکز آمار ایران، ۱۳۹5).

 

جدول- 5: تقسیمات سیاسی شهرستان کوهدشت

منبع: مرکز آمار ایران، 1395

 

 

شکل- 1: نقشة محدودة پژوهش

ترسیم: نگارندگان، 1398

 

 

 

یافته‌های پژوهش

یافته‌های توصیفی پژوهش نشان داد 2/69درصد از پاسخگویان، مرد و 8/30درصد زن بوده‌اند. از بین 425 نفر نمونه، 44/5درصد مجرد و 5/55درصد متأهل بوده‌اند.

در بخش تعداد خانوار نیز، 8/67درصد تعداد خانوار آنها کمتر از 3 نفر، 24/2درصد بین 3 تا 6 نفر و 8درصد بیش از 8 نفر بوده است.

توزیع حجم نمونه براساس گروههای سنی نشان داد بیشترین درصد به گروههای سنی 20 تا 30 سال و 30 تا 40 سال مربوط است که هرکدام به ترتیب 4/42 و 36 درصد را به خود اختصاص داده‌اند؛ همچنین کمترین نیز به گروههای سنی 50 تا 60 سال و 60 به بالا مربوط است که هرکدام به ترتیب 9/1 و 6/2 درصد از کل تعداد پرسش‌نامه‌ها را شامل می‌شود. ردة سنی زیر 20 سال نیز، 5/5درصد از کل را به خود اختصاص داده است.

توزیع حجم نمونه به تفکیک سطح تحصیلات نیز نشان داد 6/46درصد از افراد نمونه سطح سوادی در سطح دیپلم دارند که بیشترین درصد را شامل می‌شود. در رتبة بعدی سطح سواد لیسانس قرار دارد که 6/33 درصد را شامل می‌شود. کمترین نیز به بی‌سوادان و سطح تحصیلات فوق لیسانس و بالاتر مربوط است که هرکدام به ترتیب 6/2درصد و 4درصد از کل حجم نمونه را شامل می‌شود.

در بخش وضعیت شغلی از تعداد کل حجم نمونه، 245 نفر وضعیت شغلی دائمی داشته‌اند. این رقم، 6/57درصد از حجم کل را دربرمی‌گیرد و 182 نفر نیز وضعیت شغلی فصلی داشته‌اند.

در بخش عنوان شغل نیز، 4/22درصد کشاورز، 9/45درصد سایر مشاغل، 2/17درصد کارمند، 4/9درصد کاسب و 2/5درصد کارگر هستند.

در بخش درآمد، 52درصد از پاسخگویان زیر 500 هزار تومان درآمد داشته‌اند و پس از آن، ردة درآمدی 1 میلیون تا 1 میلیون و 499 هزار تومان قرار دارد که 6/17درصد را در بین افراد حجم نمونه به خود اختصاص داده است. کمترین درصد نیز به رده‌های درآمدی 5/2 میلیون تا 2 میلیون و 999 هزار تومان و 3 میلیون به بالا مربوط است که هرکدام به ترتیب 9/0درصد و 5/7درصد را به خود اختصاص داده‌اند.

در ادامه برای مقایسة شاخص‌های فقر از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. برای این مقایسه از یک طیف با 5 حالت (بازة 1 تا 5) استفاده شده است؛ بنابراین میانگین حد متوسط برای ارزیابی شاخص‌ها برابر با 3 است و شاخص‌هایی که میانگین کمتر از 3 دارند، در وضعیت نامطلوب و شاخص‌های با میانگین بیش از 3 در وضعیت مطلوب قرار دارند.

همان‌گونه که در جدول 6 دیده می‌شود، تمام شاخص‌ها به جز شاخص سیاسی سطح معناداری زیادی دارند؛ همچنین با توجه به اینکه حد متوسط، 3 در نظر گرفته شده است، میانگین بیش از 3 شاخص‌های جمعیت‌شناختی و عدالت بیان‌کنندة وضعیت مطلوب این شاخص‌ها نسبت‌به سایر شاخص‌هاست و مقدار تی هرکدام از آنها به ترتیب برابر با 99/6 و 2/2 است. کمترین میانگین نیز به شاخص‌های محیطی و آموزش مربوط است که بیان‌کنندة وضعیت نامطلوب آنها با مقدار تی 98/13- و 04/8- است.

جدول- 6: نتایج آزمون تی تک‌نمونه‌ای برای مقایسة شاخص‌های فقر

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

 

در گام بعدی برای بررسی تفاوت میان روستاهای مدنظر ازلحاظ فقر روستایی از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه (ANOVA) استفاده شد. همان‌گونه که در جدول دیده می‌شود، مقدار f بیان‌کنندة تفاوت میان گروههاست؛ همچنین مقدار sig به‌دست‌آمده برای این آزمون که نزدیک به صفر است، وجود تفاوت بین روستاهای مطالعه‌شده را در سطح اطمینان 95درصد نشان می‌دهد.

 

جدول- 7: تفاوت میان روستاها ازلحاظ شاخص‌های فقر با استفاده از آزمون آنوا

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

 

با توجه به پی‌بردن به تفاوت میان روستاها، در این قسمت از آزمون پست هاک- دانکن برای سطح‌بندی روستاها استفاده شده است. روستاهای نمونه در شهرستان مطالعه‌شده در پنج سطح دسته‎‌بندی شده‌اند. از این بین، سطح 1 به‌مثابة پایین‌ترین و سطح 5 به‌مثابة بالاترین سطح مطلوبیت در نظر گرفته شده است. همان‌گونه که در جدول 8 دیده می‌شود، در سطح 1 روستاهای کوتوله‌حسن با میانگین 2/44 و حسن بگی ریکا با میانگین 2.44 قرار گرفته‌اند و در سطح 2 فقط روستای پرچه‌سرخ با میانگین 47/2 قرار دارد. در سطح 3 نیز، سه روستای فرخ‌آباد بالا، چم زرشک و میره و احمد هرکدام به ترتیب با مقدار میانگین 2/50، 53/2 و 52/2 قرار دارند. در سطح 4 نیز، روستاهای ابوالوفا، چشمه‌داراب شرفعلی، گرخشاب، چم میربگ، برآفتاب سید محمد، شرشره و باغ کلالی قرار دارند که میانگین آنها بین 54/2 و 69/2 در تغییر است. در آخرین سطح یعنی در سطح 5 که بیشترین تراکم روستا را دارد، روستاهای سرخ دم‌لکی، صیدرضا، سرناوه چنگیزی، چم چل، قلندر، ده خسرو، صیدکریم کوشکی، باباگردعلی، نامجو، شورابه پایین، بلوران، گنج‌علی و باغ‌پای قرار دارند که میانگین این روستاها نیز، بین 71/2 و 14/3 در تغییر است.

 

جدول- 8: سطح‌بندی روستاهای نمونه براساس شاخص فقر با استفاده از آزمون پست هاک- دانکن

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

 

 

تحلیل فضایی شاخص‌های فقر روستایی در روستاهای نمونه

نقشه‌برداری فقر، بازنمایی فضایی و تحلیل شاخص‌های بهزیستی انسان است که الگوی جغرافیایی فقر و ناهمگونی فضایی آن را آشکار می‌کند و راهنمایی برای تنظیم اولویت و همچنین تخصیص منابع است؛ با این حال عمده‌ترین چالش‌های نقشه‌برداری از فقر، هم اندازه‌گیری فقر و هم نقشه‌برداری آن از داده‌های فشرده است (Erenstein et al,. 2010: 122). در ادامه برای ارزیابی وضعیت کلی فقر روستایی در سطح شهرستان کوهدشت با استفاده از روش درون‌یابی IDW، وضعیت شاخص‌های فقر روستایی تحلیل فضایی شد.

شاخص آموزش

همان‌طور که در شکل 2 دیده می‌شود، در شاخص آموزش، دو لکة داغ در روستاهای چشمه‌داراب شرفعلی (دهستان کوهدشت شمالی) و پرچه‌سرخ (دهستان زیرتنگ) نمایان است که وضعیت نامطلوب این شاخص را در این مناطق نشان می‌دهد. بهترین وضعیت به روستاهای باغ‌پای و شورابه پایین در دهستان کوهنانی مربوط است که با رنگ سبز مشخص شده است.

 

 

شکل- 2: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص آموزش

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص عدالت

در شاخص عدالت نیز، دو لکة داغ در روستای پرچه‌سرخ (دهستان زیرتنگ) و روستای قلندر (دهستان طرهان غربی) دیده می‌شود که وضعیت نامطلوب این شاخص را در این دو روستا نشان می‌دهد و با رنگ قرمز مشخص شده است. بهترین وضعیت نسبت‌به سایر روستاها به دو روستای نامجو و بلوران مربوط است که با رنگ سبز مشخص شده است.

 

شکل- 3: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص عدالت

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص هزینه‌های خوراکی

همان‌گونه که در نقشة زیر دیده می‌شود، در شاخص هزینه‌های خوراکی دو لکة داغ در روستای حسن بگی ریکا و کوتوله‌حسن مشخص شده است که وضعیت نامطلوب این روستا را در شاخص هزینه‌های خوراکی نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز به روستاهای باغ‌پای، شورابه پایین و بلوران مربوط است.

 

 

شکل- 4: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص هزینه‌های خوراکی

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص درآمد و تسهیلات

همان‌گونه که در نقشة زیر دیده می‌شود، در شاخص درآمد و تسهیلات، دو لکة داغ در روستای ناوه‌ چنگیزی و چشمه‌داراب شرفعلی مشخص شده است که وضعیت نامطلوب این روستاها را در این شاخص نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز به روستاهای باغ‌پای، شورابه پایین و ابوالوفا مربوط است.

 

شکل- 5: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص درآمد و تسهیلات

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص هزینه‌های جانبی

همان‌گونه که در نقشة زیر پیداست، در شاخص هزینه‌های جانبی، سه لکة داغ وجود دارد که با رنگ قرمز مشخص شده و به روستاهای ابوالوفا، فرخ‌آباد بالا و گرخشاب مربوط است و وضعیت نامطلوب این روستاها را نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز به روستاهای بلوران، گنج‌علی و چم چل مربوط است.

 

 

شکل- 6: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص هزینه‌های جانبی

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص اشتغال

لکه‌های داغ در شاخص اشتغال بیش از شاخص‌های پیشین است؛ به گونه‌ای که این شاخص 4 لکة داغ در روستاهای باغ کلالی، پرچه‌سرخ، چشمه‌داراب شرفعلی و برآفتاب سید محمد دارد که با رنگ قرمز مشخص شده است.

 

شکل- 7: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص اشتغال

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص جمعیت‌شناختی

در شاخص جمعیت‌شناختی بیشتر لکه‌های داغ در دهستان‌های کوهدشت جنوبی، کوهنانی و گل‌گل قرار دارند. در دهستان درب گنبد نیز یک لکة داغ در روستای چم زرشک دیده می‌شود که همگی با رنگ قرمز مشخص شده است و وضعیت نامطلوب آنها را در این شاخص نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز به روستاهای بلوران و گنج‌علی مربوط است.

 

 

شکل- 8: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص جمعیت‌شناختی

ترسیم: نگارندگان، 1398

 

 

شاخص امنیت

در شاخص امنیت لکه‌های داغ در روستاهای حسن بگی ریکا، میره و احمد، چشمه‌داراب شرفعلی، پرچه‌سرخ، برآفتاب سید محمد و چم زرشک شکل گرفته است که وضعیت نامطلوب شاخص امنیت را در این نقاط نشان می‌دهد.

 

 

شکل- 9: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص امنیت

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص سیاسی

در شاخص سیاسی همان‌گونه که در نقشة زیر دیده می‌شود، لکه‌های داغ بیشتر در روستاهای حسن بگی ریکا، کوتوله‌حسن، فرخ‌آباد بالا و چم زرشک قرار دارد که با رنگ قرمز مشخص شده است و وضعیت نامطلوب این روستاها را در شاخص سیاسی نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز به روستاهای ناوه چنگیزی، بلوران و گنج‌علی مربوط است.

 

 

شکل- 10: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص سیاسی

ترسیم: نگارندگان، 1398

شاخص خدماتی کالبدی

برمبنای نقشة زیر، در شاخص خدماتی‌کالبدی بدترین وضعیت به روستاهای حسن بگی ریکا و کوتوله‌حسن و بهترین وضعیت نیز به روستاهای باباگردعلی و شورابه پایین مربوط است که با رنگ سبز مشخص شده است.

 

 

شکل- 11: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص خدماتی‌کالبدی

ترسیم: نگارندگان، 1398

 

شاخص محیطی

در شاخص محیطی لکه‌های داغ در نقاط روستایی میره و احمد، صیدرضا، پرچه‌سرخ و چم چل قرار دارد که با رنگ قرمز مشخص شده است و بدترین وضعیت را در شاخص محیطی نشان می‌دهد. بهترین وضعیت نیز بیشتر به روستاهای مرکز شهرستان مربوط است.

 

 

شکل- 12: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص محیطی

ترسیم: نگارندگان، 1398

 

 

وضعیت کلی فقر در روستاهای نمونه

نقشة زیر وضعیت کلی فقر روستایی را در سطح شهرستان کوهدشت نشان می‌دهد. لکه‌های داغ شکل‌گرفته در این نقشه، وضعیت نامطلوب را در روستاهای حسن بگی ریکا، کوتوله‌حسن، پرچه‌سرخ، چشمه‌داراب شرفعلی و چم زرشک نشان می‌دهد که با رنگ قرمز مشخص شده است. با توجه به نقشه‌های پیشین، این نقشة کلی تأیید وضعیت نامطلوب این روستاها در وضعیت کلی فقر روستایی است.

 

 

شکل- 13: نقشة تحلیل فضایی فقر روستاهای نمونه براساس شاخص کلی فقر

ترسیم: نگارندگان، 1398

 

نتیجه‌گیری

در ابتدا فقر، پدیده‌ای اقتصادی در نظر گرفته و به شرایطی اطلاق می‌شد که متأثر از آن افراد یا خانواده‌ها توانایی تأمین نیازهای اساسی خود را نداشتند؛ اما فقر، پدیده‌ای است که ماهیت چندبعدی دارد و علاوه بر دلالت بر مفهوم کمبود عوامل اقتصادی، شامل نبود فرصت‌ها، دسترسی‌نداشتن به خدمات اجتماعی یا محرومیت از آنها و دیگر محرومیت‌های اجتماعی نیز می‌شود؛ بنابراین فقر صرفاً درآمد ناکافی نیست؛ بلکه یک شبکة به‌هم‌پیوسته از فقدان توانایی‌های اساسی است.

در پاسخ به پرسش اول یعنی «عوامل اقتصادی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟»، نتایج حاصل از آزمون T تک‌نمونه‌ای نشان می‌دهد درآمد و تسهیلات، هزینه‌های خوراکی، هزینه‌های جانبی و اشتغال هرکدام به ترتیب با مقدار T 98/26-، 08/9-، 29/8- و 04/9 بیشترین تأثیر را بر وضعیت فقر و توزیع فضایی آن در منطقة مدنظر داشته‌اند. چهار لکة داغ در شاخص اشتغال، سه لکة داغ در شاخص هزینه‌های خوراکی، دو لکة داغ در شاخص درآمد و تسهیلات و یک لکة داغ در شاخص هزینة جانبی شکل گرفته بودند.

در پاسخ به پرسش دوم یعنی «عوامل اجتماعی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن در مناطق روستایی شهرستان کوهدشت تأثیرگذار است؟»، باید گفت در بعد اجتماعی دو شاخص عدالت و آموزش سنجیده و تحلیل شده‌اند؛ اما در این بین، وضعیت شاخص عدالت با آنکه میانگین آن از میانگین نظری کمتر است، از شاخص آموزش با مقدار T 98/13- بهتر است. به‌طور کلی در بعد اجتماعی، شاخص آموزش بیش از شاخص عدالت بر فقر و توزیع فضایی آن تأثیرگذار بوده است؛ همچنین در مقایسه با شاخص‌های استفاده‌شده در بعد اقتصادی به جز شاخص درآمد و تسهیلات، شاخص آموزش بیش از سایر شاخص‌های بعد اقتصادی بر فقر خانوار روستایی تأثیر گذاشته است. در شاخص آموزش دو لکة داغ در شرق و غرب شهرستان (روستاهای چشمه‌داراب شرفعلی و پرچه‌سرخ) و دو لکة داغ در غرب شهرستان در شاخص عدالت (روستاهای پرچه‌سرخ و قلندر) ایجاد شده بود.

در پاسخ به پرسش سوم یعنی «عوامل محیطی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن تأثیرگذار است؟»، نتایج حاصل از آزمون T نشان می‌دهد این شاخص نیز با مقدار T 67/25- در وضعیت نامطلوبی قرار دارد و یکی از عوامل مهم در فقر خانوار روستایی و توزیع فضایی فقر در سطح شهرستان است. به‌طور کلی شاخص محیطی پس از شاخص درآمد و تسهیلات، بیشترین مقدار T منفی را دارد که این خود نشان‌دهندة تأثیرگذاری این شاخص بر وضعیت فقر و توزیع فضایی آن در سطح شهرستان است؛ به گونه‌ای که سه لکة داغ در شرق، غرب و جنوب غربی شهرستان شکل گرفته بود.

در پاسخ به پرسش چهارم یعنی «عوامل جمعیت‌شناختی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن تأثیرگذار است؟»، باید گفت در بعد جمعیت‌شناختی به ترتیب مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر فقر و توزیع فضایی آن در شهرستان، افزایش بار تکفل، مؤنث‌بودن سرپرست خانوار و افزایش سن سرپرست خانوار بودند که باعث شکل‌گیری یک لکة داغ در جنوب و جنوب غربی و یک لکه در شمال شهرستان شده بود.

در پاسخ به پرسش پنجم یعنی «عوامل سیاسی تا چه حد بر فقر و توزیع فضایی آن تأثیرگذار است؟» نیز، باید گفت مقدار Sig آن بیش از 05/0 است که معنادارنبودن این شاخص را برای سنجش فقر و توزیع فضایی آن نشان می‌دهد.

در جمع‌بندی نتایج حاصل از این پژوهش باید گفت مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر فقر روستایی و توزیع فضایی آن در شهرستان کوهدشت به ترتیب به شاخص‌های درآمد و تسهیلات، آموزش، شاخص محیطی، شاخص خدماتی‌کالبدی، هزینه‌های خوراکی، هزینه‌های جانبی و اشتغال مربوط است.

در شاخص درآمد و تسهیلات، بیشتر پاسخگویان از میزان درآمد و پس‌انداز ماهیانة خود رضایت نداشتند و به سرمایه‌گذاری‌های دولتی در سطح کم و خیلی کم اشاره کرده بودند.

در شاخص آموزش، مردم نواحی روستایی شهرستان کوهدشت وضعیت مدرسة روستا و کیفیت تدریس معلمان را نامطلوب دانسته بودند؛ همچنین آموزش‌های سازمان‌های مسئول را درزمینة برنامه‌های آموزش- ترویجی کشاورزی و روستایی ناکافی دانستند.

در شاخص تأثیرگذار بعدی یعنی شاخص محیطی، مهم‌ترین علل کمبود آب برای کشاورزی، میزان کم زمین‌های قابل کشت روستا و همچنین ناتوانی مردم روستا در استفاده از دیگر منابع روستا مانند گردشگری، برداشت شن و چوب و ماسه برای کسب درآمد عنوان شد. از دیگر عوامل مهم در این شاخص، تنوع‌نداشتن محصولات کشاورزی است؛ به‌طور کلی کم‎‌بودن تنوع اقتصادی و محصولات کشاورزی باعث ضعف اقتصادی و در پی آن افزایش فقر روستایی می‌شود.

در شاخص خدماتی‌کالبدی نیز، مهم‌ترین عامل، دسترسی آسان نداشتن به نهاده‌های کشاورزی عنوان شد.

در شاخص هزینه‌های جانبی نیز، بیشتر مردم هزینه‌های مربوط به آموزش و مراسم و آداب و رسوم اجتماعی را خیلی زیاد دانستند که باعث افزایش فقر خانوار روستایی می‌شود.

در شاخص اشتغال نیز پاسخگویان میزان درآمد حاصل از فعالیت در بخش‌های کشاورزی و غیرکشاورزی را خیلی کم دانستند. این میزان درآمد کم در بخش کشاورزی ممکن است به دلیل کم‌آبی و خشکسالی‌های پیاپی شهرستان کوهدشت و تنوع‌نداشتن محصولات کشاورزی باشد؛ در بخش فعالیت‌های کشاورزی نیز، به دلیل میزان درآمد کم ناشی از میزان دستمزد اندک با توجه به شرایط اقتصادی موجود در کشور در مقایسه با سایر مشاغل است. این شاخص‌ براساس مقدار T به‌دست‌آمده، وضعیت نامطلوبی در مناطق روستایی شهرستان دارد.

نتایج تأثیر شاخص هزینه‌های خوراکی بر فقر در این پژوهش که یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر فقر روستایی و توزیع فضایی آن است، با نتایج پژوهش رحیمی و محمدی (1386) شباهت دارد. به عقیدة آنها بیشتر مخارج زندگی خانوارهای روستایی به‌ویژه افراد فقیر به هزینه‌های خوراکی مربوط است.

در شاخص خدماتی‌کالبدی نیز، نتایج این پژوهش با نتایج فهرستی ثانی و همکاران (1386) مطابقت دارد. به زعم آنها سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی مانند مخارج بهداشتی، آب‌رسانی و برق‌رسانی سبب بهبود درآمد و کاهش فقر روستایی می‌شود.

یافته‌های این پژوهش درزمینة جنسیت سرپرست خانوار، سن سرپرست خانوار و مخارج آموزشی با یافته‌های گریوانی و همکاران (1392) مطابقت دارد. آنها معتقدند جنسیت سرپرست خانوار، سن سرپرست خانوار و مخارج آموزشی تأثیر مستقیم و معناداری بر فقر خانوارهای روستایی دارد.

در این پژوهش یافته‌ها نشان داد عوامل و شاخص‌های بعد اقتصادی بیش از دیگر عوامل در فقر روستایی و توزیع فضایی آن نقش داشته است. این امر با یافته‌های پژوهش پورطاهری و همکاران (1398) شباهت دارد. آنها بر این باورند که عوامل اقتصادی در مقایسه با عوامل اجتماعی نقش بیشتری در شکل‌گیری فقر در منطقة پژوهش دارد.

در این پژوهش، یکی از عوامل اصلی برای سنجش فقر در مناطق روستایی، دسترسی آسان نداشتن به نهاده‌های کشاورزی و درآمد کم با فعالیت در بخش کشاورزی عنوان ‌شده بود؛ درواقع افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش باعث افزایش درآمد و در پی آن، کاهش فقر روستایی می‌شود. در این زمینه، نتایج پژوهش با نتایج پژوهش آنریکوئز و استامولیس[12] (2007) شباهت دارد. آنها در پژوهش خود نتیجه گرفتند برای فضاهای روستایی کشورهای توسعه‌نیافته و در حال توسعه، کشاورزی نقطة شروع توسعه است.

در یافته‌های این پژوهش، شاخص‌های آموزشی و جمعیت‌شناختی از شاخص‌های مهم سنجش فقر هستند. یافته‌ها و نتایج این بخش با یافته‌های پژوهش زانکو[13] (2015) مطابقت دارد. وی عوامل جمعیت‌شناختی و آموزش و پرورش را از عوامل تعیین‌کنندة رفاه خانوارهای روستایی عنوان کرده بود.

همچنین نتایج حاصل از تحلیل فضایی با استفاده از روش درون‌یابی IDW نشان‌دهندة وضعیت نامطلوب روستای حسن بگی ریکا در دهستان کوهدشت جنوبی، روستاهای کوتوله‌حسن و فرخ‌آباد بالا در دهستان گل‌گل و روستای پرچه‌سرخ در دهستان زیرتنگ براساس شاخص کلی فقر روستایی است؛ به گونه‌ای که بیشتر لکه‌های داغ که بیان‌کنندة شدت فقر روستایی است، در بیشتر شاخص‌ها و شاخص کلی فقر روستایی، در این مناطق شکل گرفته است؛ همچنین بیشتر لکه‌های سرد که با رنگ سبز در نقشه‌های تحلیل فضایی مشخص شده و بیان‌کنندة وضعیت مطلوب نسبت‌به سایر روستاهای شهرستان کوهدشت است، در روستاهای باغ‌پای و شرابه پایین در دهستان کوهنانی، روستاهای بلوران و گنج‌علی در دهستان بلوران و روستای نامجو در دهستان کوهدشت شمالی دیده می‌شود.

تعداد مشاهده مقاله: 1,492

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 369