تدوین الگو به‌منظور ظرفیت‌سازی اجتماعی و جامعه‌پذیری بحران آب

مقدمه و بیان مسئله

رابطۀ انسان و طبیعت در طول تاریخ، دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. این تحولات به سه مرحلۀ عمده تقسیم می‌شوند: مرحلۀ اول دورۀ تسلط طبیعت بر انسان است؛ به‌طوری که مردم طبیعت را به شکل مجموعه‌ای از نیروها یا نیرویی ‌می‌دیدند که جهان را هدایت ‌می‌کرد. در این عصر بشر مقهور طبیعت بود و قادر نبود دخل و تصرفی در آن انجام دهد. اگر تغییری جزئی هم در محیط زیست ایجاد ‌می‌کرد، این تصرف صدمه‌ای به طبیعت وارد نمی‌کرد. طبیعت به‌راحتی این تصرفات را تحمل، جبران و بازسازی ‌می‌کرد. در مرحلۀ دوم که دورۀ تسلط بشر بر طبیعت بود، انسان بر اسرار طبیعت دست یافت. دراثر گسترش شهرنشینی و صنعتی‌شدن، رابطۀ انسان با طبیعت متحول شد. دیدگاه عمده در آن زمان این بود که طبیعت در مقایسه با جامعه و فرهنگ، ناقص است. طبیعت دست‌نخورده و سرکش، باید به دست انسان‌ها اهلی ‌می‌شد و پرورش ‌می‌یافت تا وحشی و بایر نماند. انسان براساس همین تفکر خود را مالک زمین ‌می‌دانست و به خود اجازۀ هرگونه رفتاری با طبیعت را ‌می‌داد؛ درنتیجه، با بهره‌برداری بی‌رویۀ خود از منابع طبیعی موجبات تخریب و آلودگی محیط زیست را فراهم کرد. وسعت این تخریب و آلودگی برای طبیعت تحمل‌ناپذیر و جبران‌نکردنی بود. آلودگی و کاهش بی‌‎سابقۀ منابع آب، خاک و هوا، تغییرات آب و هوایی و ... همه و همه زمین را به‌سوی فاجعۀ زیست‌محیطی پیش ‌می‌برد. در مرحلۀ سوم انسان به خطرات تهدیدکنندۀ محیط زیست آگاهی یافت و به فکر ایجاد رابطه‌ای جدید با طبیعت افتاد. اساس این رابطۀ جدید این واقعیت بود که مواهب طبیعی استفاده‌شده به‌وسیلۀ بشر پایان‌ناپذیر نیستند و ضایعات ایجادشده دراثر بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت هم زندگی نسل حاضر هم زندگی نسل‌های آینده را به خطر ‌می‌اندازند. درک این موضوع که مشکلات زیست‌محیطی ایجادشده دراثر اعمال انسان‌ها، امری محدود به مکان و زمان نیست و پیامدهایی را برای زندگی همۀ ابنای بشر در تمام نقاط زمین دارد، نگرانی جامعۀ جهانی را برانگیخت؛ به‌طوری که این بیداری و آگاهی، همفکری و مشارکت جهانیان در رفع مسائل زیست‌محیطی را طلب کرده است. بر این اساس فعالان محیط زیست، مدیران و سیاستگذاران بر این امر تأکید دارند که مشکلات زیست‌محیطی همواره مشکلات اجتماعی‌اند؛ زیرا رابطۀ بین انسان‌ها و محیط زیستشان را در بر ‌می‌گیرند. برای غلبه بر مشکلات زیست‌محیطی، مردم و کل جوامع باید آموزش ببینند و در رفتارهای مخرب خود تجدیدنظر کنند و آنها را کنار بگذارند (ساتن، 1392: 43). آب، عامل حیات‌بخش و از مهم‌ترین عناصر محیط زیست، از این تهدید مستثنی نیست. هم‌اکنون بسیاری از کشورها با مشکل کمبود آب روبه‌رو هستند و پیش‌بینی ‌می‌شود تا سال ۲۰۲۵ بسیاری دیگر از کشورها نیز با مسئلۀ کمبود آب روبه‌رو شوند (ساتن، 1392: 58). ثابت‌بودن میزان منابع آب، آلودگی و کاهش بارندگی از یک طرف و افزایش مصرف به‌دلیل افزایش جمعیت و تنوع نیاز‌های آبی ازطرف دیگر، جهان را با بحران جدی آب روبه‌رو کرده است. کارشناسان امور آب پیش‌بینی ‌می‌کنند در آیندۀ نه‌چندان دور تنش‌ها، درگیری‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بر سر مسئلۀ آب بیشتر خواهد شد و از آنجا که همگان به آب شیرین و پاک نیاز دارند، دور از ذهن نخواهد بود که مناقشات آیندۀ جهان بر سر منابع آب صورت گیرد. طبق اعلام مطالعات سازمان ملل متحد کمبود آب به بحرانی حاد در سراسر خاورمیانه تبدیل شده است و تنها ازطریق اعمال برنامه‌ریزی‌های کلان و واقع‌بینانه و مبتنی بر تعاملات بین‌المللی و با استفاده از همۀ ‌امکانات و ظرفیت‌ها کنترل‌پذیر خواهد بود (بزی و همکاران، 1389). کشور ایران با متوسط نزولات جوی ۲۶۰ میلی‌متر در سال (یک‎‌سوم متوسط بارندگی جهان) از کشورهای خشک جهان است و منابع آب محدودی دارد. با توجه به رشد جمعیت، گسترش بخش‌های کشاورزی و فناوری و مواردی از این قبیل، در ایران سرانۀ منابع آب تجدیدشونده کاهش یافته است؛ به‌طوری که براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد در سال 1400 این میزان پایین‌‎تر از مرز کم‌آبی (۱۰۰۰ مترمکعب) خواهد رسید و کشور را وارد شرایط کم‌آبی شدید خواهد کرد و موجب ازدیاد شکاف میان عرضه و تقاضای آب می‌شود و هم خسارات اقتصادی هم تنش‌های اجتماعی - سیاسی و مخاطرات بهداشتی را در پی خواهد داشت؛ بنابراین، مجموع این شرایط بیان‌کنندۀ این مهم است که کمبود آب یک مسئلۀ محوری اجتماعی است. پژوهش‌ها نشان ‌می‌دهند عاملی که حل مسائل زیست‌محیطی را عملی می‌کند، آگاهی و شناخت و انتقال فرهنگ زیست‌محیطی است (صالحی و قائمی‌‌اصل، ۱۳۹۲). براساس الگوی گراب[1] (1995)، افراد هرچه بیشتر دربارۀ محیط زیست بدانند، رفتارهای محافظتی بیشتری نسبت به آن از خود نشان ‌می‌دهند. صاحب‌نظرانی چون بوردن و اسکتینو[2] (1979)، اسکان و هولزر[3] (1990)، کایزر ‏و همکاران[4] ‏‏(1999) و بایارد و جولی[5] (2007) نشان داده‌اند بین دانش و رفتارهای زیست‌‏محیطی رابطه وجود دارد (به نقل از رجاییان، 1396). از مهم‌ترین عوامل کنش افراد در زیست اجتماعی، مفهوم جامعه‌پذیری است. بر این اساس، ﻣﺠﻤﻮﻋـۀ آﮔـﺎﻫﯽ‌ﻫـﺎ، ارزش‌ها، ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎ و رﻓﺘﺎرﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ دربارۀ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد و مفهوم فرهنگ زیست‌‎محیطی کسب ‌می‌کنند، از مجاری و فرایندهای جامعه‌پذیری ایجاد و تثبیت ‌می‌شود. به‌طور کلی، جامعه‌پذیری زیست‌محیطی فرایندی را در بر می‌گیرد که به‌وسیلۀ آن افراد در جامعه‌ای معین، با فرهنگ زیست‌محیطی آشنا ‌می‌شوند و تا اندازۀ جالب‌توجهی ادارکشان از محیط زیست تعیین ‌می‌شود؛ به عبارت دیگر، جامعه‌پذیری زیست‌محیطی مفهوم نوظهوری است که ‌به‌منزلۀ رابطۀ میان محیط و عناصر زیست‌محیطی با شناخت و ادراک افراد از این عرصه‌ها عمل ‌می‌کند و به شکل فرایندی پویا حاصل ‌می‌شود (‌هانیگان، 1394: 102-104). جامعه‌پذیری نقش مهمی در استمرار زندگی یک نسل دارد. نسل‌های قدیمی جامعه به‌‎وسیلۀ فرایند جامعه‌پذیری، فرهنگ را به نسل‌های جدیدتر منتقل ‌می‌کنند و با توجه به چنین انتقالی، هر جامعه‌ای موفق ‌می‌شود دوام و بقای خود را استمرار بخشد (مجدی‌نسب، 1394: 11). براساس آمار اعلام‌شده ازسوی سازمان آب، مقدار مصرف سرانۀ آب لوله‌کشی آشامیدنی در شهرهای ایران حدود ۱۶۲ مترمکعب در سال است که از مصرف سرانۀ برخی کشورهای اروپایی پرآب مانند اتریش (۱۰۸ مترمکعب در سال) و بلژیک (۱۰۵ مترمکعب در سال) بیشتر است. یکی از دلایل این امر آن است که در ایران از آب آشامیدنی تصفیه‌شده برای شستشوی اتومبیل، حیاط، آبیاری باغچه‌ها، استحمام، لباس‌شویی و ظرف‌شویی استفاده ‌می‌شود؛ در حالی که در بیشتر کشورها آب آشامیدنی از آبی که به سایر مصارف ‌می‌رسد جداست. این موارد در کنار استفادۀ نادرست از آب در بخش کشاورزی و صنعت (شبکۀ آمار و اطلاعات وزارت نیرو، 1398) نشان ‌می‌دهد در کشور ایران مبتنی بر فرهنگ ایرانی - اسلا‌می‌ و آموزه‌های رفتار مصرف، آب هنوز به‌منزلۀ مسئله‌ای اجتماعی، جامعه‌پذیر نشده است. پرسش اساسی مقاله حاضر این است که موانع جامعه‌پذیر شدن بحران آب چیست. هدف آن نیز ظرفیت‌سازی اجتماعی و جامعه‌پذیری بحران آب در راستای ارائۀ الگوی مبتنی بر روش زمینه‌بنیاد است.

پیشینۀ پژوهش

حاتمی و نوربخش (1398) در مقالۀ «بازسازی معنایی بحران آب در شرق اصفهان براساس نظریۀ زمینه‌ای» به این نتیجه دست یافتند که به گمان کشاورزان در سه شهر زیار، اژیه و ورزنه، بحران آب موجود رابطۀ مستقیمی با حکمرانی غلط آب دارد که در عمل خود را در قالب حکمرانی سراسر دولتی و فارغ از دخالت ذی‌نفعان اجتماعی ظاهر کرده است.

یافته‌های خالدی و شاه‌محمدی (1397) در مقالۀ «دغدغۀ آب مصرفی شهر گرمه و نگرش و رفتار شهروندان برای صرفه‌جویی آب» مشخص ‌می‌کنند مردم این شهر از الگوی صحیح مصرف آب پیروی نمی‌کنند و به فرهنگ‌سازی و ارائۀ الگوهای صحیح مصرف آب نیاز دارند.

کریمی‌نژاد و همکاران (1397) در مقالۀ «آسیب‌شناسی سیاست‌گذاری بحران آب در ایران با رویکرد آینده‌نگری»، به این نتیجه دست یافتند که باید شناخت صحیح از فرایند سیاست‌گذاری و نارسایی‌های حاکم بر آن به دست آید و به‌دنبال آن مسائلی چون ریشه‌یابی نکردن صحیح دلایل، ارزش‌گذاری نامناسب آب، بخشی‌نگری و تناقض در تصمیم‌گیری‌ها و قانون‌گذاری، کم‌توجهی به دانش بو‌می‌آب در کشور و تقلید بدون تفکر از نسخه‌های غیربومی، استفاده‌نکردن از متخصصان علوم مختلف در سیاست‌گذاری‌های حوزۀ آب و ... پیش رو قرار گیرند که از مهم‌ترین آسیب‌های سیاست‌گذاری بحران فعلی آب هستند.

حاجی‌زاده‌میمندی و همکاران (1397) در پژوهش «مطالعۀ کیفی مصرف آب در نگاه زنان شهر ‏اصفهان» که ‏با روش نظریۀ داده‌بنیاد انجام شده است، نتایج زیر را گرفتند: مخاطرات محیطی و طبیعی و مدرن‌شدن ‏به‌منزلۀ شرایط علی کم‌‏آبی، بیماری و وسواس و دغدغه‌های اجتماعی و روانی به‌منزلۀ شرایط زمینه‌ای، حکمرانی ‏آب و فناوری‌های مصرف آب به‌‏منزلۀ شرایط مداخله‌گر و صرفه‌جویی، آگاهی و آموزش به‌منزلۀ راهبردها و ‏درک خطر و مسئولیت‌پذیری و احساس گناه ‏از مصرف بی‌رویه به‌منزلۀ پیامد‌ها به دست آمد.

پاپلی‎‌یزدی و همکاران (1396) در پژوهش «بررسی پیامدهای اجتماعی ‏بحران ‏کمبود منابع آب در مناطق کویری؛ مطالعۀ موردی: شهرستان اردکان» که با روش تحلیل مضمون و مصاحبه با ‏‏22 نفر از ‏کارشناسان و متخصصان شهرستان اردکان انجام شده است، به این نتیجه دست یافتند که تغییرات جمعیتی، ‏بیکاری و فقر، کاهش ‏کیفیت زندگی و اختلافات، نزاع و درگیری‌ها، پیامد‌های اجتماعی عینی و تغییر ‏نگرش‌ها و عقاید مذهبی مردم، از بین ‏رفتن اعتماد، کاهش سرمایۀ اجتماعی و مشارکت مرد‌می‌ و کاهش امید به ‏زندگی، پیامد‌های اجتماعی ذهنی محسوب می‌شوند. با توجه به پیامد‌های منفی ‏بحران آب در منطقه، چاره‌اندیشی و آینده‌نگری و رویارویی ‏منطقی با بحران‌های زیست‌محیطی، مدیریت ‏بهتر منابع آب در سطح منطقه، صرفه‌جویی و اصلاح شبکه‌های آب‌رسانی، ‏آموزش کشاورزان برای استفادۀ بهینه ‏از منابع آب و بهره‌گیری از روش‌های سنتی استحصال آب در منطقه ضروری به نظر ‌می‌‏رسد.‏

کیانی‎‌‎سلمی و امینی‌فسخودی (1396) در پژوهش «تبیین عوامل اجتماعی خشکسالی و شناسایی ‏آثار آن» که از طریق پیمایشی در 10 دهستان استان اصفهان انجام شده است، به این نتایج دست یافتند: نتایج حاصل از ‏آزمون ‏T‏، اثرگذاری کمبود ‏منابع آب کشاورزی بر متغیرهای اجتماعی را تأیید کرد. تحلیل واریانس ‏ANOVA‏ نیز بیان‌کنندۀ آن است که تفاوت معناداری ازنظر ‏میزان آثار اجتماعی خشکسالی میان دهستان‌ها وجود دارد. براساس ‏تحلیل عاملی، 5 عامل (پیوند‌های عاطفی افراد، تشکل‌های ‏اجتماعی، سلامت روانی افراد، اختلال در روابط و ‏آرامش و اشتیاق خاطر افراد) ناشی از خشکسالی کشف ‌می‌شود و آزمون ‏فریدمن، اختلاف میان این 5 حوزه ‏را نشان می‌دهد.

دهقان و همکاران (1396) در مقالۀ «جامعه‌پذیری مصرف آب در آیینۀ کتب درسی، تحلیل محتوای آب در کتب علوم اجتماعی» به این نتیجه دست یافتند که میزان مطالب مربوط به آب بسیار کم است و تنها دو مطلب دربارۀ صرفه‌جویی و یک مطلب در زمینۀ استفادۀ بهینه در مصرف آب در کتاب‌های علوم اجتماعی منعکس شده است؛ درنتیجه، برخی فصول کتاب‌های علوم اجتماعی در مقاطع تحصیلی مختلف به‌دلیل توجه‌نکردن کافی به آموزش شیوه‌های مصرف بهینۀ آب به بازنگری دوباره نیاز دارد.

گرانمایه‌پور و بیگدلی‌نژاد (1395) در مقالۀ «بررسی نقش آموزشی رسانۀ ملی در اصلاح الگوی مصرف آب در بین شهروندان تهرانی» به این نتیجه دست یافتند که بیشتر پاسخگویان در طول روز چندان تلویزیون و پیام‌های آموزشی و تبلیغی در زمینۀ بهینه مصرف‌کردن آب را تماشا نمی‌کنند و معتقدند برنامه‌های آموزشی رسانۀ ملی در زمینۀ مصرف آب که در حال حاضر پخش ‌می‌شوند، چندان با واقعیت‌های موجود در جامعه هماهنگی ندارند و در اصلاح الگوی مصرف آب بین شهروندان مؤثر و موفق نبوده‌اند؛ اما ازنظر آنها رسانۀ ملی در تشویق افراد به اصلاح الگوی مصرف آب نقش دارد.

موحدی و همکاران (1395) در پژوهش «برآورد میزان دانش و نگرش محیط زیستی و ‏رابطۀ آن با ‏عوامل سیاسی – اجتماعی؛ مورد مطالعه: کارکنان شرکت‌های دانش‌بنیان کشاورزی استان‌های همدان و ‏کرمانشاه» با روش ‏پیمایشی به این نتیجه رسیدند که سیاست‌گذاری‌های دولتی، پایبندی خانواده به حفظ محیط ‏زیست، رسانه، عضویت درNGO‏، ‏تحصیلات و آموزش موجب تغییر در نگرش افراد به محیط زیست می‌شوند.

دهقان و همکاران (1395) در مقالۀ «عوامل مؤثر بر سرانۀ مصرف آب خانواده‌های تهرانی» که با روش پیمایشی انجام شده است، به این نتیجه دست یافتند که بین نگرش به مصرف بهینۀ آب و مسئولیت‌پذیری با سرانۀ مصرف آب خانواده رابطۀ معناداری وجود دارد و با افزایش نگرش به مصرف بهینۀ آب و مسئولیت‌پذیری، سرانۀ مصرف خانواده کاهش ‌می‌یابد. بین سایر متغیر‌ها (اعتماد به شرکت آب و فاضلاب، آگاهی و دانش نسبت به مصرف آب، تبلیغات شرکت آبفا و اعتماد نهادی) با سرانۀ مصرف رابطۀ معناداری وجود ندارد.

رضانژاد و همکاران (1395) در مقالۀ «فراتحلیل عوامل مؤثر بر پذیرش روش‌های مدیریت بهینۀ منابع آبی توسط کشاورزان» به این نتیجه دست یافتند که عوامل متعددی مانند دانش و آگاهی کشاورز، تجربۀ کشاورزی، سیاست‌گذاری و بسترسازی مناسب، استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای آگاهی‌دادن به بهره‌برداران، برگزاری آموزش‌های ترویجی و تخصصی در زمینۀ بهره‎برداری پایدار از منابع آبی و درک کشاورزی از تغییرات آب و هوایی بر پذیرش روش‌ها تأثیر ‌می‌گذارند.

بادسار و قاسمی (1392) پژوهش «بررسی عوامل مؤثر بر احساس مسئولیت نسبت به حفاظت ‏محیط زیست» را ‏با روش پژوهش پرسش‌نامه‌ای در زنجان انجام دادند. نتایج مدل‌سازی معادلات ساختاری پژوهش نشان می‌دهند ‏متغیرهای خانواده و رسانه ‏اثر مستقیم مثبت و معنی‌داری بر احساس مسئولیت نسبت به حفاظت محیط زیست ‏‌دارند. همچنین نتایج نقش ‏میانجی جزئی مسئولیت‌پذیری اجتماعی افراد در رابطۀ بین خانواده با ‏احساس مسئولیت نسبت به حفاظت محیط زیست را تأیید می‌کنند.

نریمانی (1392) در پژوهش «شناسایی عوامل فرهنگی مؤثر بر مصرف بهینۀ آب در بین زنان شهر ‏اصفهان» ‏که با روش پیمایشی انجام داده است، به این نتیجه رسیده است که ازنظر زنان شهر اصفهان تأثیر عوامل فرهنگی ‏شامل عوامل مذهبی، ‏ارزشی، هنجاری، اطلاع‌رسانی و ابزار تبلیغاتی بر مصرف بهینۀ آب بیشتر از سطح متوسط بود. ‏مقایسۀ میانگین رتبه‌بندی ‏تأثیر عوامل فرهنگی بر مصرف بهینۀ آب نشان داد بیشترین تأثیر به عامل اطلاع‌‏رسانی و کمترین به عامل ‏هنجاری مربوط بوده است.‏

یزدان‌داد و مظلوم (1388) در پژوهش «بررسی عوامل مؤثر بر الگوی مصرف آب و بهینه‌سازی ‏آن در بخش ‏خانگی؛ مطالعۀ موردی: شهر مشهد» با روش پیمایشی به این نتیجه دست یافتند که میزان آگاهی مردم ‏در مصرف بهینۀ آب به عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مربوط است و راهکارهای بهینه‌سازی مصرف آب به ‏ترتیب به بخش فرهنگی، ‏تبلیغات، اطلاع‌رسانی، بهبود و اصلاح وسایل انتقال آب، تشویق و تنبیه مشترکان و ‏افزایش قیمت مربوط‌اند.

کائور و چاهل[6] (2018) در مقالۀ «نقش رسانه‌های اجتماعی در افزایش آگاهی زیست‌محیطی» که با روش آمیخته در هندوستان انجام دادند، به این نتیجه دست یافتند که ارتباط زیادی میان استفاده از رسانه‌های اجتماعی و تغییر سطح آگاهی زیست‌محیطی وجود دارد. یافته‌ها نشان ‌می‌دهند کاربران از شبکه‌های اجتماعی برای دست‌یابی به اطلاعات مختلف و به‌اشتراک‌گذاری تجربیاتشان با دیگران استفاده ‌می‌کنند. نمونه‌های پژوهش نشان دادند سطح نگرانی زیست‌محیطی کاربران بیان‌کنندۀ تمایل آنها به حفظ محیط زیست برای نسل‌های آینده است. از تجزیه و تحلیل عوامل اکتشافی 6 فاکتور به دست آمد: قدرت اقناعی رقابتی، قدرت متقاعدکننده، قابلیت اطمینان درک‌شده، دسترسی آسان، اعتماد درک‌شده و شفافیت فعالیت‌ها.

هسدمیر و ستین[7] (2018) در پژوهش «مسائل زیست‌محیطی و آگاهی عمو‌می‌در رسانه‌های اجتماعی؛ مطالعۀ موردی: گرینپیس مدیترانۀ ترکیه» که با روش تحلیل محتوا انجام شده است، گزارش ‌می‌دهند که تعاملی‌بودن شبکه‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی شهروندان را ارتقا داده و نظرهای منفی دربارۀ کمپین حذف شده و سازمان ترجیح داده است برای اثبات درستی خود از داده‌های علمی‌استفاده کند و شبکه‌های اجتماعی بخشی از فرایند سازمان شده‌اند.

کلاهی[8] (2016) در پژوهش «جامعه‌پذیری مشکلات آب» به چارچوب مفهو‌می ‌برای چگونگی جامعه‌پذیری مشکلات ‏مربوط به آب در چهار سطح فلسفۀ آب، جامعه‎‌شناسی آب، راهبرد آب و فعالیت‌های آب دست پیدا کرد. براساس نتایج ‏این پژوهش، کشف مفاهیم و اخلاق آب، تولید نظریه‌‌ها و گفتمان آب، پیاده‌سازی راهبرد‌ها و درگیرکردن جامعه با ‏مسائل مربوط به آب، گام‌های اولیۀ جامعه‌پذیری آب محسوب می‌شوند.

بررسی پژوهش‌های پیشین در زمینۀ رسانه و محیط زیست نشان ‌می‌دهد با وجود اینکه موضوع آب و بحران آب مسئله‌ای حیاتی است، پژوهش‌های اجتماعی در این زمینه به نسبت پژوهش‌های فنی و مهندسی بسیار ناچیزند. پژوهش‌های کیفی در این زمینه بسیار کم انجام شده‌اند و در بیشتر آنها نوع رسانه به‌منزلۀ یکی از عوامل جامعه‌پذیری و میزان اثربخشی آنها بررسی شده است. بیشتر پژوهش‌ها بر روش مصرف و اصلاح الگوی مصرف و محیط زیست تأکید دارند و پژوهش‌های مختص موضوع آب کمتر انجام شده‌اند. همچنین پژوهشی یافت نشد که با هدف جامعه‌پذیری بحران آب انجام شده باشد و عموماً پژوهش‌ها بر یکی از عوامل مؤثر بر جامعه‌پذیری نظیر رسانۀ آموزش تأکید داشتند و عوامل مؤثر دیگر کمتر سنجیده شده‌اند؛ بنابراین، قصد مقالۀ حاضر تدوین الگویی برای جامعه‌پذیری بحران آب با روش کیفی و مصاحبه‌های عمیق است.

چارچوب مفهومی

در پژوهش حاضر که به روش کیفی انجام شده است، به جای استفاده از مبانی نظری برای تدوین و آزمون فرضیه‌ها از چارچوب مفهو‌می‌ برای استخراج سؤالات پژوهش استفاده شده است. در این موقعیت، نظریه‌ها در فرایند پژوهش و تحلیل داده‌ها برای ایجاد حساسیت نظری - مفهو‌می و بازکردن ذهن پژوهشگر نسبت به مسائل و مقوله‌های در حال پژوهش، نقشی الهام‎‌بخش و مکمل‌گونه دارند؛ بنابراین، دیدگاه‌های نظری که با جامعه‌پذیری محیط زیست با محوریت آب و تغییرات آن همخوانی بیشتری داشته‌اند و در ذیل چارچوب مفهو‌می ‌قرار گرفته‌اند، عبارت‌اند از: 1- مباحث مربوط به جامعه‌پذیری و جامعه‌پذیری زیست‌محیطی شامل نظریۀ برساخت‌گرایی و محیط زیست، نظریۀ فیش، دیدگاه کنش متقابل نمادین 2- ظرفیت‌سازی.

جامعه‌پذیری ازجمله فرایندهای مستمر در جامعه و به‌دنبال نهادینه‌کردن هنجارها در سطح خرد و کلان جامعه است (ستوده و همکاران، 1392). جامعه‌پذیری فراگردی است که به‌واسطۀ آن هر فرد دانش و مهارت‌های اجتماعی لازم برای مشارکت مؤثر و فعال در زندگی گروهی و اجتماعی را کسب می‌کند و افراد به‌وسیلۀ آن، خود را با ساختارهای هنجاری جامعه انطباق ‌می‌دهند (گولد و کولب، 1392: 10). از منظر آنتونی گیدنز جامعه‌پذیری فرایندی است که ارزش‌ها و هنجار‌های فرهنگی جامعه را در قالب الگوهای رفتاری هنجارمند به افراد منتقل ‌می‌کند و بدین سان نسل‌ها را به یکدیگر پیوند ‌می‌دهد. افراد از این طریق یاد ‌می‌گیرند چگونه به نیازهای زیستی و اجتماعی خود به‌گونه‌ای پاسخ دهند که از دیدگاه اجتماعی پذیرفته باشد و به ارزش‌ها و هنجارها و اهداف فرهنگی آسیب نرسد (گیدنز، 1396 :103). بروس کوئن معتقد است اجتماعی‎‌شدن فراگردی است که انسان‌ها ازطریق آن شیوه‌های زندگی در جامعۀ خود را یاد ‌می‌گیرند، شخصیتی کسب ‌می‌کنند و آمادگی عملکرد به‌منزلۀ عضوی از جامعه را پیدا ‌می‌کنند. بچه از همان سنین کودکی از دیگران یاد ‌می‌گیرد که چه رفتاری از او انتظار ‌می‌رود و او چه شخصیتی دارد (کوئن، 1396: 74).‏‎‏ ازنظر پارسونز جامعه‌پذیری فرایندی است که طی آن الگوهای فرهنگی یعنی ارزش‌ها، اعتقادات، زبان و نمادها در نظام شخصیت درونی ‌می‌شوند و فرایند جامعه‌پذیری از مهم‌‌‎ترین فرایندهای موجود در جامعه است. جامعه برای ایجاد نظم، به اجتماعی‌کردن اعضای جدید نیاز دارد. او فرایند جامعه‌پذیری را ناشی از ارتباطی هـمه‌جانبه میان نظام‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ‌می‌داند و معتقد است جامعه‌پذیری، به‌طور عمده در خانواده، نظام آموزشی جامعه، وسایل ارتباط جمعی، فعالیت‌های تربیتی در سندیکاها و احزاب سیاسی انجام ‌می‌گیرد (Parsons & Bales, 1955). به نظر جورج هربرت مید، از نتایج جامعه‌پذیری، توانایی پیش‌بینی ‏انتظارات دیگران از ما و ‏شکل‌دادن به رفتارمان براساس آنهاست. او ‏استدلال ‌می‌کند که این توانایی ازطریق نقش‎‌‌پذیری به دست ‌می‌آید (ر. ک. ستوده و همکاران، 1392). ازنظر برگر انسان به‌صورت عضو جامعه و با نوعی گرایش و استعداد جامعه‌پذیری زاده می‌شود. او فرایند جامعه‌پذیری را جریانی‌ می‌داند که در آن نسل جدید مطابق با برنامه‌های نهادهای جامعه، زندگی‌کردن در جامعه را یاد ‌می‌‌گیرد. فرد در این مرحله هم معانی عینیت‌یافته و هم هویت، خود و ساخت اجتماعی را فرامی‌گیرد (برگر و لوکمان، 1395: 35).

دیدگاه‌های جامعه‌پذیری زیست‌محیطی

برساخت‌گرایی اجتماعی

برساخت‌گرایان اجتماعی معتقدند مشکلات زیست‌محیطی تا اندازه‌ای در جامعه و به‌صورت اجتماعی خلق و ساخته ‌می‌شوند و این فرایند ساخته‌شدن ‌می‌تواند آزموده، فهمیده و توضیح داده شود. با این کار آشکار ‌می‌شود که آیا یک مشکل زیست‌محیطی درواقع همان قدر که مطرح‌‎کنندگان دعاوی ‌می‌گویند جدی است یا نه (ساتن، 1392: 76)؛ درواقع، آنچه برساخت‌گرایان بر آن تأکید ‌می‌کنند این است که باید از نزدیک نگاهی به فرایندهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی انداخته شود که به‌واسطۀ آنها شرایط زیست‌محیطی خاص، خطرآفرین معرفی ‌می‌شوند و به این ترتیب در ایجاد وضعیت بحران سهیم‌اند (هانیگان، 1394: 96). برساخت‌گرایان اجتماعی این موضوع را بررسی کرده‌اند که چرا بعضی از مسائل زیست‌محیطی، مشکلات اورژانسی در نظر گرفته ‌می‌شوند؛ در حالی که مسائل دیگر جدی گرفته نمی‌شوند و از آنها غفلت ‌می‌شود. آنها مجموعه‌ای از سؤالات مهم را دربارۀ دعاوی زیست‌محیطی مطرح ‌می‌کنند. برای مثال: تاریخچۀ این دعاوی چیست؟ چگونه شکل گرفته‌اند؟ چه کسانی این دعاوی را مطرح کرده‌اند؟ دربارۀ آنها چه ‌می‌گویند؟ چگونه ‌می‌گویند؟ قدرت‌های نابرابر گروه‌های اجتماعی چه تأثیری بر شکست یا موفقیت این دعاوی دارند؟ چه کسانی مخالف این دعاوی‌اند و در چه زمینه‌هایی مخالفت ‌می‌کنند؟ (ساتن، 1392: 79). اگرچه برساخت‌گرایان اجتماعی اعتبار دغدغه‌های مربوط به آلودگی، کمبود انرژی و فناوری‌‌های جدید را انکار نمی‌‌کنند، اصرار دارند که وظیفۀ اصلی جامعه‌شناسان محیط زیست اثبات این مشکلات نیست؛ بلکه این است که نشان دهند این مشکلات حاصل فرایندهای پویای اجتماعی مانند تعریف، مذاکره و مشروع‌سازی‌اند. به‌طور خلاصه، برساخت‌گرایی اجتماعی نیروهای جالب‌توجه طبیعت را انکار نمی‌کند؛ بلکه عقیده دارد میزان و روال این تأثیر به برساخت انسان بستگی دارد. مضاف بر اینکه رتبه‌بندی دعاوی مشکلات زیست‌محیطی به‌وسیلۀ عاملان اجتماعی، همیشه با ضرورت‌های واقعی تطابق ندارد؛ بلکه نشان‌دهندۀ ماهیت سیاسی تنظیم دستورالعمل‌هاست (هانیگان‌، 1394: 99). برساخت‌گرایی اجتماعی شامل دو رویکرد مطلق و موقعیتی است. روایت مطلق از برساخت‌گرایی اجتماعی معتقد است وجود تمام صور جهان، به ساختار اجتماعی وابسته است و این را انکار ‌می‌کند که هر یک از این صور به‌طور مستقل از گفتمان و ساختار اجتماعی وجود دارد؛ در حالی که برساخت‌گرایان مطلق معتقدند محیط زیست طبیعی هرگز نمی‌‌تواند به‌طور مستقیم با انسان حرف بزند و همیشه نیاز دارد انسان‌ها به جایش سخن بگویند. بنا بر این افکار، نظریه‌ها و مفاهیم موجود در جامعه ‌قادرند چگونگی درک‌شدن، تمجیدشدن و در معرض تفکر قرارگرفتن محیط زیست طبیعی را شکل دهند. برساخت‌گرایی، روایت موقعیتی را با این پیش‌فرض شروع ‌می‌کند که مشکلات زیست‌محیطی حقیقی‌اند. به هر حال مشکلات زیست‌محیطی فراوانی وجود دارند که بعضی‌ها از آنها از بقیه جدی‌تر به نظر ‌می‌رسند. مشکلات زیست‌محیطی ظاهراً براساس اهمیتشان رتبه‌بندی ‌می‌شوند. این طبقه‌بندی اجتماعی مشکلات زیست‌محیطی به این دلیل صورت ‌می‌گیرد که دعاوی مشکلات زیست‌محیطی در یک زمینۀ اجتماعی متغیر مطرح ‌می‌شوند و از افکار علمی - سیاسی و شرایط اقتصادی و نگرش‌های فرهنگی تأثیر ‌می‌گیرند. آیا مشکلات زیست‌محیطی براساس آسیب‌های بالقوه‌شان رتبه‌بندی ‌می‌شوند یا این طبقه‌‎بندی براساس معیارهای دیگری صورت ‌می‌گیرد؟ آیا گروه‌های قدرتمند ‌می‌توانند از برملاشدن بعضی مشکلات جلوگیری کنند یا گروه‌های اجتماعی ضعیف‌تر ‌می‌توانند صدایشان را به گوش آنها برسانند؟ چگونه ‌می‌توانند این کار را انجام دهند؟ ازنظر برساخت‌گرایان موقعیتی این دقیقاً همان نقطه‌ای است که جامعه‌شناسی ‌می‌تواند با بررسی تمام دعاوی مشکلات زیست‌محیطی، مطرح‎‌کنندگان و مخالفان این دعاوى راهکارهای مفیدی را ارائه کند (ساتن، 1392: 83). مزیت عمدۀ برساخت‌گرایی این است که مشارکت وسیع و آگاهانۀ مردم در مسائل زیست‌محیطی را تسهیل می‌کند. دانشگاهیان و سیاستمداران و عموم مردم اطلاعات بیشتری را دربارۀ دعاوی، منشأ و تاریخچۀ آنها کسب ‌می‌کنند.

نظریۀ فیش باین و آیزن

فیش باین و آیزن در پی یافتن نظریه‌ای برای تبیین رفتار، به نقش گرایش اشاره ‌می‌کنند. به نظر آنها نوع رفتار به‌دنبال زنجیره‌ای از عوامل به وجود ‌می‌آید. حلقۀ قبلی بروز رفتار، قصد و نیت انجام آن است. به نظر فیش آنها به وجود آمدن قصد و نیت به نوبۀ خود تابع دو متغیر دیگر است: گرایش به‌سوی آن رفتار متغیر فردی است که طی آن فرد انجام یک رفتار را ازنظر خودش ارزیابی ‌می‌کند و هنجار ذهنی که منعکس‌کنندۀ نفوذ و رفتار اجتماعی است؛ به‌طوری که شخص آن را برای انجام کاری احساس و ادراک و درونی ‌می‌کند. میزان تأثیر هر یک از این دو متغیر در به وجود آمدن قصد و نیت، همیشه یکسان نیست و به شخصیت فرد و شرایط اجتماع و اجتماعی‌شدن او بستگی دارد. متغیر اول یعنی گرایش، تابع دو عامل دیگر در نظر گرفته شده است: 1- انتظار فایده: یک شخص تا چه حد از پدیده‌ای انتظار فایده دارد. ۲- ارزیابی فایده: آیا پدیده به نظر شخص فایده داشته است یا نه؟ (به نقل از تبریزی، ۱۳85: ۱۷۲). متغیر دوم یعنی هنجار ذهنی نیز به دو عامل دیگر تجزیه ‌می‌شود: یکی انتظار آنکه یک رفتار خاص ازسوی دیگر افراد گروه چگونه ارزیابی ‌می‌شود و دیگری انگیزۀ افراد برای پیروی از انتظارات دیگران. طبق این اصول رفتارهای زیست‌محیطی در ارتباط با نیات کنشگران، مقاصد اجتماعی آنان و نتایجی که آنان برای رفتار خود در نظر ‌می‌گیرند، تبیین‌شدنی است؛ بنابراین، رفتار زیست‌محیطی تابع قصد و نیت کنشگر و قصد و نیت نیز تابع گرایش و هنجار ذهنی است. متغیر هنجار ذهنی از دو متغیر انتظار دیگران به‌ویژه دیگران مهم و انگیزۀ پیروی از انتظارات دیگران تأثیر می‌گیرد (نیازی و غفاری، ۱۳۸6: ۸۵). به نظر ‌می‌رسد برساخت‌گرایی جهت‌گیری مناسبی برای بررسی ابعاد اجتماعی مسائل زیست‌محیطی است و شامل هدایت سیاست‌های زیست‌محیطی، فرایندهای طرح مطالعات زیست‌محیطی و ساخت دانش زیست‌محیطی و ... ‌می‌شود. بر این اساس یک محیط زیست وجود دارد که جوامع و افراد بر آن تکیه دارند و به تقابل با آن ‌می‌پردازند؛ تعاملی که عواقب واقعی و گاه زیان‌آوری را برای محیط زیست، جوامع و افراد در پی دارد؛ به‌طوری که آگاهی و دانش دربارۀ مشکلات زیست‌محیطی به‌لحاظ اجتماعی به‌وسیلۀ مطرح‎‌کنندگان دعاوی شکل می‌گیرد و مسائل و مشکلات زیست‌محیطی در چارچوب یک گستره از گفتمان و به‌وسیلۀ کنشگران اجتماعی متعدد ساخته ‌می‌شوند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی فرایندهای طرح دعاوی و تنظیم برنامه‌ها در راستای جامعه‌پذیری بحران آب است و درواقع، این فرایندها بستر و زمینه را برای مسائل در معرض توجه فراهم ‌می‌کنند. برای مثال سیاست‌های دولتی، نقش نظام آموزشی در ترویج دانش و نگرش زیست‌محیطی، نقش مذهب و رهبران مذهبی، همگی قسمتی از ساختار اجتماعی مسائل زیست‌محیطی‌اند و روی نگرش‌ها و رفتارهای مردم تأثیر ‌می‌گذارند. مجموع نظریه‌های مطرح‌شده الگوی مفهو‌می ‌مناسبی را ایجاد می‌کنند.

ظرفیت‌سازی

ظرفیت‌سازی به‌منزلۀ بخشی از فرایندی دائمی و پیوسته با محوریت منابع انسانی، وضعیتی فعال و اثرگذار است که ناظر بر توانایی‌های یک نظام، سازمان یا فرد در انجام کار یا تولید است (Honadle & Hannah, 1982: 299)

بنا به تعریفی دیگر، ظرفیت‌سازی فرایندی است که سبب افزایش توانایی‌های افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها، نهادها و جوامع با تأکید بر موارد زیر می‌شود: 1- اجرای کارکردهای کانونی، حل مشکلات، تعریف و نگهداری و ثبت و ضبط اهداف. ۲- درک و درگیرشدن با نیازهای توسعه در حوزۀ گسترده و به شیوه‌ای پایدار. همچنین ظرفیت‌سازی از دید برنامۀ توسعۀ ملل متحد (UNDP) فرایندی را شامل ‌می‌شود که طی آن افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها، نهادها و انجمن‌ها توانایی‌هایشان را افزایش ‌می‌دهند تا طی آن هم وظایف اصلی را انجام دهند و مسائل، راه‌حل‌ها و اهداف را تعریف و محقق کنند و هم نیازهای توسعۀ خود را درک و رفع کنند (Biswas, 1996: 402). ازنظر این سازمان در همۀ بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی باید بالاترین سطح و نوع مهارت‌ها و پیشرفته‎ترین دانش‌ها با عنوان ظرفیت‌های اجتماعی حاکم باشد.

ابعاد ظرفیت‌سازی عبارت‌اند از: 1- ظرفیت‌سازی در سطح فردی: در این سطح انجمن‌های تخصصی ظرفیت‌سازی در سطح فردی به افراد اجازۀ ایجاد و افزایش دانش و مهارت‌های موجود را ‌می‌دهند. همچنین به‌دنبال ایجاد شرایطی است که افراد در روند یادگیری و سازگاری با تغییرات شرکت کنند یا به عبارتی در این سطح از ظرفیت‌سازی به‌دنبال شناسایی ظرفیت‌ها و توانایی تک‌تک افرادند تا ضمن ارزیابی دقیق توانایی افراد بتوان زمینه را برای ارائۀ آموزش و مهارت‌های تخصصی فراهم کرد.

2- ظرفیت‌سازی در سطح سازمانی: ظرفیت‌سازی در سطح سازمانی شامل کمک به نهادهای از پیش موجود در کشورها و ایجاد سازمان‌های جدید است؛ ولی نباید ساخت مؤسسات جدید را مهم‌تر از مدرن‌سازی مؤسسات موجود دانست؛ بنابراین، باید از مؤسسات با روش‌های دقیق، ساختارهای سازمانی و روش‌های مؤثر مدیریت و کنترل منافع پشتیبانی کرد (Connolly & York, 2002: 38). به‌طور کلی منظور از ظرفیت‌سازی در این سطح عبارت است از ظرفیت‌سازی در نهادهای دولتی و غیردولتی. به عبارتی ظرفیت‌سازی سازمانی نوعی مهندسی دوباره با رویکردی جدید است که بر نظام ارزشی اعضای خود مبتنی است و پیوند محکمی ایجاد می‌کند که در پرتو آن، منافعی هم‌راستا بین همۀ ذینفعان آن فراهم شود (Taut, 2007: 148)

3- ظرفیت‌سازی در سطح اجتماعی: ظرفیت‌سازی اجتماعی در سطح جامعه از ساخت مدیریت عمو‌می با خاصیت تعامل بیشتر پشتیبانی می‌کند که به همان نسبت از اعمال خود و از بازخورد آن در جمعیتی زیاد ‌می‌آموزد. ظرفیت‌سازی اجتماعی برای پرورش مدیران عمو‌می پاسخگو و حسابگر و افراد مسئولیت‌پذیر در برابر جامعه ازطریق مشارکت به کار رفته است. همچنین به توانایی اجتماعی یک جامعه در ایجاد و پیاده‌سازی تصمیم‌گیری‌ها و انجام وظایف در شیوه‌ای مؤثر، کارآمد و پایدار اشاره دارد؛ بنابراین، بالاترین نوع ظرفیت محسوب ‌می‌شود (Bebbington et al., 2006: 195)

لزوم جامعه‌‎پذیر کردن بحران آب

در صورتی که کم‌آبی جامعه‌پذیر یا به‌اصطلاح اجتماعی نشود، خشونت جای مدارا و دیالوگ را خواهد گرفت و دموکراسی، ‏مدارا، اندیشیدن و جامعۀ مدنی به خطر خواهد افتاد. بحران آب باید جامعه‌پذیر شود تا به موضوعی برای اندیشیدن تبدیل ‏شود. در ‏موضوع مربوط به آب هر بخشی به فرافکنی نسبت به بخش دیگر پرداخته است. بیشتر مردم ضعف ‏مسئلۀ آب را به ‏دولت و حکومت و جامعه‌ای نسبت می‌دهند که نمی‌‌تواند صرفه‌جویی کند. دولت‌ها و ‏حکومت هم مسئله را به ضرورت تغییر ‏فرهنگ مصرف ارجاع ‌می‌دهند.‏

دانیلین لوزیک برای اجتماعی‌شدن چهار شرط قائل شده ‏است:‏ 1- ‏شرایطی منفی بر جامعه حاکم باشد و ادراکات عمو‌می متوجه این اشتباه بشود و ‏زحمتی برای مردم ایجاد شود. 2- پدیده جدی، شایع و گسترده باشد. 3- تصویر و نگرش خوش‌‎بینانه‌‎ای به وجود بیاید ‏که امکان تغییر را در ‏نظر بگیرد. 4- معتقد به تغییر نگرش باشیم و این تغییر منطقی و در دسترس ‏باشد. این ‏شرط زمانی حاصل می‎‌شود که حجم متناسبی از مطالب به راه‌حل‌ها و تضارب آرا در این زمینه ‏اختصاص یابد ‏و زمینه‌های نزدیکی ادراکات و نظرها دربارۀ راه‌حل‌ها در اخبار و تحلیل‌های ‏منتشرشده خود را به‌خوبی نشان ‏دهند ‏(لوزیک، 1394: 25-23).

دربارۀ شرط اول ‌می‌توان گفت ما دائما این خبر را می‌شنویم که آب اصفهان دچار مشکل است؛ اما ‏هیچ نشانه‌ای از ‏این زحمت در آبرسانی نمی‌‏بینیم؛ بنابراین، طبیعی است این موضوع جدی ‏گرفته نشود و درنتیجه، اطلاع‌رسانی ‏صحیح از وضعیت ‏منابع تأمین آب همۀ ‏شهرها، روستاها و مراکز جمعیتی کشور ‌می‌تواند تصویر صحیح‌تر و متعادل‌تری از ‏وضعیت را به مخاطبان ‏رسانه‌ها بدهد. ‏در توضیح شرط دوم ‌می‌توان به این نکته اشاره کرد که مشکل نباید تنها شامل حال ‏یک فعالیت خاص ‏یا گروهی محدود باشد. آیا مسائل گستردۀ مرتبط با آب از ریزگردها گرفته تا خشک‌شدن دریاچۀ ارومیه ‏و ‏هامون و تالاب گاوخونی و سایر تالاب‌ها، خشک و شورشدن چاه‌ها، مشکلات تأمین آب آشامیدنی باکیفیت مناسب، کاهش ‏عملکرد محصولات، افزایش هزینه‌های تأمین و توزیع آب مطمئن، دفع ‏غیربهداشتی و غیراصولی فاضلاب‌ها و ده‌ها مسئلۀ ‏دیگر که به‌‎نوعی در رسانه‌های مختتلف انعکاس ‏دارند، شواهد کافی برای گستردگی مسئلۀ آب فراهم ‌می‌کنند یا خیر؟ گرچه ممکن ‏است هر وجهی از این مسائل ‏بیشتر با اقشار و گروه‌های خاصی سروکار داشته باشد، در مجموع همۀ آحاد جامعه به‌نوعی ‏با ‏مجموعه‌ای از معضلات مربوط به آب سروکار دارند. در مورد سوم باید گفت اگر راه‌حل یا امیدی به راه‌حل نباشد، ‏به‌طور طبیعی فعالیت و مشارکت جدی و امیدوارانه‌ای ‏شکل نخواهد گرفت. باید اذعان کرد که در این زمینه چندان کار مثبتی چه ازسوی دستگاه‌های دولتی و چه ‏غیردولتی مشاهده نمی‌‌شود و این کمبودی است که در کارهای رسانه‌ای باید بسیار جدی گرفته ‏شود.‏ در توضیح تأمین‌نشدن دو شرط آخر باید گفت اگرچه چند سالی است اخبار و اطلاعات گسترده‌‏تر و متنوع‌تری ‏دربارۀ آب منتشر می‌شود و ‌می‌توان گفت افکار عمو‌می ‌نسبت به موضوعات آب ‏حساسیت بیشتری پیدا کرده‌اند، ‏گفتگوها چندان به‌سمت تأمین شرط دوم و سوم نرفته‌اند.

دلایل جامعه‌پذیر نشدن بحران آب در ایران

دلایلی که گزارش‌های جهانی برای اجتماعی‌نشدن ‏مسئلۀ آب به آنها اشاره دارند، عبارت‌اند از:‏

‏1) متمرکز و دولتی‌کردن فعالیت‌های آبی: هنگا‌می ‌که مردم متوجه شدند مسائل آب به دولت ‏مربوط است و دولت هم ‏مطلقاً نمی‌گذارد دیگران دخالت بکنند، در عمل در نقش تماشاگر ظاهر شدند و انتظار ‏انجام کار را تنها از جانب دولت ‏دارند.‏

‏2) استفاده از فناوری‌های جدید به قیمت برکنارشدن فناوری‎‌های بو‌می ‌و استفاده از دانش جدید با کنارگذاشتن دانش ‏بومی: در تجربۀ کشور خودمان به فناوری‌های بو‌می‌ اعتنایی نشده و سعی در ارتقای دانش‌های بومی و ایجاد نوعی ‏سازگاری بین آنها و فناوری‌های جدید نشده است؛ درنتیجه، جامعۀ محلی ‏در حالت انفعالی قرار گرفته است.‏

‏3) نظام بهره‌برداری: دلیل سوم نظام بهره‌برداری است که به‌صورت سنتی عمل می‌کرده و با ورود ‏فناوری‌های جدید کارآیی ‏خود را از دست داده است و سلسله‌مراتب اداری و کارکنان دولت جایگزین آن ‏شدند. مثل شبکه‌های آبیاری مدرن که با ایجاد آنها ‏شبکه‌های سنتی برچیده شدند. در قنات هم اگر ‏با وجود اینکه نفس‌های آخر را ‌می‌کشد، شاهد بهره‌برداری ‏ازطریق نظام سنتی متعلق به آن هستیم، به‌دلیل آن است که فناوری‌های جدید در آن وارد نشده‌اند و این امر سبب شده است آن نظام کمابیش ‏کارآیی خود را حفظ کند.‏

‏4) انرژی ارزان و یارانه‌ای: در حال حاضر تقریباً قیمت برق کشاورزی در کشور ما یک‌بیستم قیمت واقعی است و ‏یارانه‌های غیرهدفمند آب نیز موجب شدند توهم فراوانی آب ایجاد شود.‏

‏5) مشارکت بهره‌برداران: مسئلۀ دیگر مسئلۀ مشارکت بهره‌برداران از آب است که زمانی در امر ‏بهره‌برداری فعال بودند؛ اما ‏با بروز تغییرات به عامل غیرفعال و نظارت‌‌کنندۀ صرف تبدیل شده‌اند (نصرآبادی، 1394).‏

روش پژوهش

به‌دلیل نامشخص‌بودن ابعاد و عوامل مؤثر بر جامعه‌پذیری بحران آب، پژوهش حاضر در پارادایم تفسیری و در سنت کیفی الگوی برخاسته از داده‌ها را کشف می‌کند. روش پژوهش، نظریۀ داده‌بنیاد (گراندد تئوری) است که روش پژوهشی استقرایی و اکتشافی است و به پژوهشگر در حوزه‌های موضوعی گوناگون امکان ‌می‌دهد به جای اتکا به نظریه‌‌های موجود و از پیش تدوین‌شده، خود نظریه و گزاره تدوین کند. این نظریه‌‌ها و گزاره‌ها به شکلی نظام‌مند و براساس داده‌های واقعی تدوین ‌می‌شوند (میرزایی، 1395: 348). بر این اساس، ابزار جمع‌آوری اطلاعات موردنیاز، مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته و عمیق ‌است که ازطریق انواع کدگذاری (باز، محوری و گزینشی) نکات کلیدی داده‌ها کشف شده است؛ درنهایت، پس از کشف کدها، الگویی ارائه شده است که از آن طریق دلایل وجودنداشتن موفقیت در ظرفیت‌سازی اجتماعی و جامعه‌پذیری بحران آب مشخص شده است و با استفاده از راهبرد‌ها ‌می‌توان جامعه‌پذیری بحران آب را تقویت کرد. از آنجا که هدف اصلی پژوهش حاضر ظرفیت‌سازی اجتماعی و جامعه‌پذیری بحران آب است، شناخت موانع و شرایط تسهیل‌کنندۀ هدف اهمیت خاصی دارد؛ بنابراین، داده‌های پژوهش از میان 33 نفر مطلعان کلیدی به دست آمد که در زمینۀ برنامه‌ریزی و شناخت مسائل مربوط به آب صاحب‌نظرند. از این تعداد 7 نفر متخصص حوزۀ آب شامل مدیران شرکت آب منطقه‌ای، مشاور اطلاع‌رسانی این شرکت، نمایندۀ صنف کشاورزان، یک فعال محیط زیستی و نماینده‌ای از صنعت انتخاب شدند. از میان کارشناسان و مدیران آب منطقه‌ای کسانی انتخاب شدند که عضو کارگروه اطلاع‎‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای بودند یا به‌نوعی با بحث اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی در حوزۀ آب ارتباط داشتند. معیار انتخاب این افراد وجود یک نماینده از تمام ذینفعان بحث آب و افراد تصمیم‌ساز آب بود. 13 نفر متخصص در حوزۀ فرهنگ و ارتباطات شامل مشاور رسانه‌ای شرکت آب منطقه‌ای، استادان دانشگاهی که پژوهش‌های مرتبط با آب انجام داده و در این زمینه صاحب‌نظر بودند و خبرنگاران حوزۀ محیط زیست که در زمینۀ آب تخصص داشتند، انتخاب شدند. 11 نفر از جامعه‌‎شناسان خبره در اصفهان و تهران انتخاب شدند که بیشتر آنها در زمینۀ موضوعات مربوط به آب فعالیت عملی یا پژوهشی انجام داده بودند. روش نمونه‌گیری، ابتدا با نمونه‌گیری نظری آغاز شد و در نیمۀ راه از فن گلوله‌برفی نیز استفاده شد. به اعتقاد استراوس و کوربین (1988) نظریۀ داده‌بنیاد از نمونه‌‎گیری نظری برای حداکثرکردن فرصت‌های مقایسۀ رویدادها، وقایع یا اتفاقات استفاده می‌کند تا از این طریق به تعیین چگونگی تغییر یک مقوله براساس ویژگی‌ها و ابعاد آن دست یابد. نمونه‌گیری نظری تا زمانی که مقوله‌ها به اشباع نظری برسند، ادامه پیدا ‌می‌کند. منظور از اشباع نظری این است که انجام مصاحبۀ جدید، هیچ داده‌ای را به مقولات قبلی اضافه یا روابط میان آنان را دستخوش تغییر نکند. در تجزیه و تحلیل پژوهش حاضر، مراحل مختلف کدگذاری باز، محوری و گزینشی با دقت انجام شد. ابتدا همۀ اظهارات حاصل از مصاحبۀ شرکت‌کنندگان پیاده و پس از چندین بار بررسی، مطالب مهم استخراج و به‌طور مجزا دربارۀ هر مصاحبه‌شونده دسته‌‎بندی شدند. در این پژوهش واحد تحلیل جملات بوده است و پس از حذف گفته‌های نامرتبط با موضوع پژوهش، اطلاعات در قالب ده‌ها پاراگراف دسته‌بندی شدند. در مرحلۀ بعد، مفاهیم حاصل از اظهارات استخراج و کدگذاری شد؛ سپس در سطوح مختلف در دسته‌های هم‌مفهوم قرار گرفت (کدگذاری باز). همزمان با انجام همۀ این مراحل، داده‌ها به‌صورت رفت‌وبرگشتی (زیگراگی) جمع‌‎آوری و تحلیل شدند و متناسب با آن مصاحبه‌شونده و سؤال‌های جدید انتخاب و اطلاعات تا حد اشباع جمع‌آوری شد. با حذف جمله‌های مشترک و دسته‌بندی جمله‌های هم‌مفهوم در مرحلۀ کدگذاری باز، 670 مفهوم به دست آمد و سپس در کدگذاری محوری 66 مقوله در شرایط علی، مداخله‌گر، راهبردی، زمینه‌ای و پیامدها طبقه‌بندی شد و در سطح سوم تعداد 31 مقوله در کدگذاری انتخابی به دست آمد. همچنین برای اطمینان از روایی یافته‌ها به 10 نفر از استادان مرتبط نشان داده شد و برای ارزیابی مطمئن‌‎بودن داده‌ها و تفسیرها، معیارهای پژوهش‌های تفسیری شامل انتقال‌پذیری، تصدیق‌پذیری، اعتمادپذیری، اتکاپذیری و راستی (Lincoln & Guba, 1985) و معیارهای نظریۀ داده‌بنیاد شامل فهم‌پذیری، تطابق، کنترل‌پذیری و عمومیت (Strauss & Corbin, 1988) به‌دقت بررسی شدند. برای مقایسۀ تحلیلی، مصاحبه‌های پیاده‌‎شده چندین بار ارزیابی شدند و الگوی به‌دست‌آمده با اطلاعات خام مقایسه شد. همچنین برای کنترل‌یابی به‌وسیلۀ اعضا از تعدادی مشارکت‌کنندگان خواسته شد کلیت یافته‌ها را ارزیابی کنند. ضمن آنکه در روند کدگذاری، دربارۀ مفاهیم و مقولات مستخرج از مصاحبه‌ها از نظرهای استادان و متخصصان روش زمینه‌بنیاد بهره برده ‌می‌شد.

جدول 1- مشخصات مشارکت‌کنندگان

یافته‌های پژوهش

الف) شرایط علی: شامل موارد یا وقایعی است که سبب وقوع یا رشد پدیده می‌شوند. این موارد به‌صورت زیر بحث‌شدنی هستند:

جامعه‌پذیری بحران آب: شرایط علی جامعه‌پذیری بحران آب در ابعاد مختلف علمی و آموزشی، دولتی، دولتی – مردمی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و رسانه‌ای به دست آمد که نتایج در جدول 2 به تفکیک بیان شده‌اند.

جدول 2- شرایط علی جامعه‌پذیری بحران آب

ضعف علمی و آموزشی

ضعف علمی و آموزش ناکافی در سطح افراد تصمیم‌ساز و تأثیرگذار

-    رییس کارگروه اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «توهم فراوانی آب همیشه در سطح جامعه بوده است. یعنی مردم و مسئولان در ‏دست‌کم 5 دهۀ گذشته، با این نگاه که آب ‏فراوان داریم، برنامه‌ریزی و مصرف ‏کرده‌اند‏» (توهم فراوانی آب).

-   رییس انجمن صنفی کشاورزان شرق اصفهان: «اصلی‌ترین دلیل بحران آب کنونی جهل کارشناسی بوده است. تخصص به مدرک ‏نیست. در تعریف یونسکو از سواد مدرک ‏نیست؛ بلکه توانایی انجام کار است. این ‏تصمیم از دل کارشناسان تخصصی بیرون آمده است» (جهل کارشناسی).

ضعف علمی و آموزش ناکافی در سطح جامعه

-       استاد مدیریت رسانه: «ما هیچ وقت منابع درست اطلاعاتی از خانواده، از سیستم‌های اجتماعی و از ‏مدرسه و نظام اجتماعی به مردم ندادیم؛ پس ‏چطور ‌می‌توانیم انتظار داشته باشیم ‏که آنها یاد گرفته باشند. مردم ایران علاقه‌ای به مطالعه ندارند. سرانۀ مطالعۀ مردم ‏اصفهان‏ 7 دقیقه است. با سرانۀ 7 دقیقه چطور ‌می‌خواهیم به مردم اطلاعات ‏بدهیم؟» (پایین‌بودن سرانۀ مطالعۀ مردم).

-    عضو کمیتۀ اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «ابتکار عمل را از رسانه‌ها گرفته‌ایم. رسانه باید مانند آیینه قضایا را انعکاس دهد. ‏وقتی رسانه انعکاس نمی‌دهد، به‌تبع ‏آن ناآگاهی مردم به وجود ‌می‌آید. اطلاع ‌رسانی کم ‌می‌شود. مردم اطلاعات مناسبی در مورد مسائل آب کشور نداشته و ‏ندارند، ‏چون آیینه و بلندگوی رسانه‌ای نبوده که این موارد را منعکس کند» (کم‌‎کاری رسانه‌ای در اطلاع‌رسانی به مردم).

-      

وجودنداشتن خبرگی

مدیریت غلط و ضعیف رسانه‌ها

-   استاد ارتباطات‏: «سیاست‎‌گذاران رسانه‌‎ای چون منتصب ‌می‌شوند باعث ‌می‌شود که این امر به وجود ‏نیاید. عدالت رسانه‌ای یا ‏media fairness‏ اساساً وجود ندارد»‏ (انتصابی‌بودن سیاست‌گذاران رسانه‌ای).

-    دانشجوی دکتری مدیریت رسانه: صدا و سیمای ما الان یک نهاد امنیتی و حکومتی است و مدیران ردۀ 3 است که فنی هستند؛ بنابراین، این اعتماد زمانی باز می‌گردد که رسانه خود را کنار مردم قرار دهد و یک روند شفاف اطلاع‌رسانی را پیش بگیرد و چنینی نگرشی نیز وجود ندارد» (فنی‌نبودن مدیران رده بالایی صدا و سیما).

 نداشتن تعهد در مسئولیت

بی‌اعتقادی و بی‌مسئولیتی در مسئولان

-   روزنامه‌نگار: «هرچه ناهماهنگی میان گفتار و عمل مسئولان بیشتر باشد، تأثیرگذاری‌اش بر افراد کمتر است» (تطابق‌نداشتن صحبت و عمل مسئولان).

-   مشاور طرح اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «فقط مدیران به فکر پرکردن آمار هستند. دغدغۀ ‏مدیر این است که دوران مدیریتش را با بیشترین آمار طی کند و تمام شود. اما اینکه این طرح چقدر تأثیرگذاری دارد برایش ‏مهم نیست»‏ (اهمیت پرکردن آمار برای مدیران به جای توجه به تأثیرگذاری).

-      

رعایت‌نکردن مسئولیت اجتماعی

-       روزنامه‌نگار: «از اصول روزنامه‌نگاری فاصله گرفتیم. هم در نیروی انسانی، هم در زیر ساخت‌ها و هم در پیام‎‌رسانی و همۀ این ‏مسائل باعث شده که نوعی از ‏جایگاه اصلی خودمان خارج و به افرادی شبیه بازاریاب‌های باکلاس تبدیل ‏شویم» (تبدیل‌شدن روزنامه‌نگارها به بازاریاب).

-    خبرنگار: «یک مدیر رسانه با توجه به وضعیت اقتصادی رسانه‌ها، آیا تمایل دارد که یک بازاریاب را استخدام کند و از او کار ‏خبری بکشد یا یک خبرنگار را استخدام کند و از او کار بازاریابی بکشد و یا کلاً بازاریاب استخدام ‌می‌کند که ‏صرفاً کار بازاریابی انجام دهد و در کنارش اگر شد خبری هم تهیه کند. ما شاهد چربش آگهی بر آگاهی هستیم».‏ (تمایل مدیر رسانه‌ای به بازاریابی تا خبرنگاری).

توانمندنکردن افکار عمومی

ترس از آگاهی مردم و افکار عمو‌می توانمند

-   روزنامه‌نگار: «کار افکار عمو‌می‌ کار مقابله‌ای و تقابل است. ما باید برای آدم‌ها قیاس کنیم. این قیاس را از آدم‌ها گرفتیم و ‏آنها را سمت رسانه‌های خارجی فرستادیم و همین موضوع باعث شد کیهانیون هم تضعیف شوند. جامعۀ تحلیلگر را از بین بردیم و جامعۀ رسانه‌ای را تبدیل به جامعۀ نقال و بیانگر کردیم»‏ (از بین بردن جامعۀ تحلیلگر).

-     روزنامه‌نگار: «نخبه‌پروری را نابود کردیم، هم نخبه‌های کاذب ایجاد کردیم» (نابودی نخبه‌پروری و ایجاد نخبه‌های کاذب).

بی‌اعتمادی

بی‌اعتمادی به دولت

-          جامعه‌‎شناس و استاد دانشگاه: «ما یک نوع بیگانگی از نظام سیاسی داریم. زمانی اتفاق ‌می‌افتد که مردم حس ‌می‌کنند با نظام سیاسی احساس ‏تعلق مشترک ندارند. در این صورت مردم نسبت به تمام مواضع و تصمیماتی که نظام سیاسی ‌می‌گیرد، بی‌اعتماد ‏‌می‌شوند و ناخودآگاه فعالیت‌های نظام را قبول ندارند و سعی ‌می‌کنند هر حرفی که نظام زد، برخلاف آن عمل ‏‌می‌کنند و آن را ابزاری علیه نظام سیاسی قلمداد ‌می‌کنند» (بیگانگی از نظام سیاسی به‌دلیل نداشتن احساس تعلق مشترک).

-      مشاور اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «حرف کارمند آب منطقه‌ای بر روی کشاورز مؤثر نیست؛ اما وقتی به‌عنوان بخش خصوصی وارد ‌می‌شدیم به وضع ‏موجود اعتراض ‌می‌کردند؛ اما حرفمان را بیشتر گوش ‌می‌کردند. سازمان‌های مردم‌نهاد هم اگر وارد بحث کشاورزان شوند بسیار ‏مؤثرتر از خود دولت است. در مورد کشاورزان خود دولت اصلاً وارد نشود بهتر است» (بی‌اعتمادی کشاورزان به بخش دولتی).

پنهان‌‎کاری و دروازه‌بانی سلیقه‌ای

انعکاس‌ندادن واقعیت‌ها

-  رییس صنف کشاورزان شرق اصفهان: «وقتی عده‌ای اعتراض ‌می‌کنند، دوباره سیاست در ایران جوری رسانه‌ها را مدیریت ‌می‌کند که این اعتراضات را پوشش ‏ندهند یا به گونه‌های دیگر پوشش دهند؛ اما در عصر تعدد رسانه، این اعتراضات از رسانه‌های غیررسمی ‌منتشر ‌می‌شود. این ‏امر نیز یک نقش منفی سیاست است؛ زیرا وقتی اعتراضات مرد‌می ‌از رسانۀ رسمی ‌منتشر شود محسناتی دارد، شخص معترض از ‏اینکه اعتراض خودش را پاک و شفاف در رسانه منعکس شده، خودش به‌عنوان مخاطب آن رسانه حسی از التیام و شنیده‌شدن ‏صدا درش ایجاد می‌شود که همین موضوع به کاسته‌شدن از عطش اعتراض کمک ‌می‌کند؛ چون هدف اعتراض این است که صدای ‏شما را بشنوند. وقتی این صدا سانسور ‌می‌شود، درواقع ماهیت اعتراض را سانسور ‌می‌کنی، کما اینکه قبل از سانسورکردن ‏اطلاعات، ماهیت کم‌آبی را سانسور ‌می‌کنیم» (پوشش‌ندادن یا گزینشی نشان‌دادن اعتراضات کشاورزان به‌وسیلۀ صدا و سیما).

دسترسی‌نداشتن به آمار واطلاعات

- مدیرعامل سمن طبیعت یاران: «رسانه‌ها برای اینکه موضع‌گیری کنند اول باید خودشان بدانند چه اتفاقی ‏افتاده است. مردم باید بدانند اگر سال پیش ‏تونل گلاب بهره‌برداری شده بود ما ‏امروز در اصفهان مشکل آب شرب نداشتیم. طی مدت‌ها هیچ اطلاعاتی به ‏رسانه‌ها ‏نمی‌دادیم که بتوانند مطالبه‌گری کنند. چند تا از رسانه‌ها را بردیم ‏تا وضعیت تونل‌ها را ببینند تا بتوانند به‌درستی ‏اطلاع‌رسانی کنند و بگویند ‏که هنوز 10 الی 15 درصد کار هم انجام نشده است و طی چند سال هیچ ‏بودجه‌ای به ‏آن تعلق نگرفته است» (نداشتن اطلاع درست رسانه‌ها از آمار و اطلاعات و درنتیجه، وجودنداشتن امکان مطالبه‌گری صحیح آنها).

نبودن دموکراسی ‏رسانه‌ای

دولتی‌بودن رسانه‌ها

رییس کارگروه اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‎‌ای اصفهان: «رسانه‌های ما یا دولتی هستند و یا به‌شدت وابسته به دولت و ‏یا مرعوب دولت ‏هستند.‏ رسانه‌ها چون کامل نیستند و سفارشی هستند و دستوری عمل ‌می‌کنند، نمی‌توانند ایفای نقش خود را داشته باشند؛ ‏بنابراین، در بحث بحران آب و سایر بحران‌های مرتبط با محیط زیست هم وقتی ‌می‌خواهند گزارش تهیه کنند، اول خواست و نظر ‏مسئولان را مدنظر قرار ‌می‌دهند. به این فکر ‌می‌کنند که آیا اگر این گزارش را تهیه کردند، اجازۀ انتشار آن را دارند و مورد ‏بازخواست قرار نمی‌گیرند؟» (سفارشی و دستوری عمل‌کردن رسانه‌ها).

وجودنداشتن عدالت رسانه‌ای

 استاد مدیریت رسانه: «رسانه‌های ایران آن نقش توسعۀ اجتماعی و فرهنگی که یکی از آن مدیریت ‏مصرف بهینۀ آب است را فراموش کرده‌اند ‏و بخش فرهنگ‌‎سازی آن ضعیف ‏شده است. سیاست‌گذاران رسانه‌ای چون منتصب ‌می‌شوند باعث ‌می‌شود که ‏این امر به وجود ‏نیاید. عدالت رسانه‌ای یا ‏media fairness‏ اساساً وجود ‏ندارد»‏ (نبود انصاف رسانه‌ای).

سیاست‌گذاری ‏نامناسب رسانه‌ای

پاسخ‌ندادن به شایعات

 استاد ارتباطات‏: «مسئلۀ دیگر این هست که سازمان‌های مربوط ما از رسانه‌ها برای شفاف‌سازی ‏و برگزاری کنفرانس‌های مطبوعاتی استفاده ‏نمی‌کنند؛ در حالی که باید مسئولی ‏بیاید و برای مردم توضیح دهد که فیلمی‌ که از رفتن آب به بصره در شبکه ‌های ‏اجتماعی رد و بدل ‌می‌شود، جریانش این است. این مسائل چند بار بین ‏مردم شایعه ‌می‌شود اما تکلیفش مشخص نمی‌‏شود و از قالب شایعه درنمی‌آید. ‏مردم دقیقاً بدانند که این راست است یا دروغ. این خیلی ‌می‌تواند مشکل را حل ‏کند و ‏در جذب مخاطب خیلی مؤثر است و مخاطب احساس ‌می‌کند که رسانه با ‏شفاف‌سازی حقایق را به مردم ‌می‌گوید» (برگزارنکردن کنفرانس‌های مطبوعاتی مناسب، پاسخ‌ندادن به‌‎موقع به شایعات).

هزینۀ بالای دریافتی صدا و سیما برای برنامه‌های فرهنگی

مدیرعامل سمن طبیعت یاران: «امروز منافع ملی ما در خطر است. امروزه با تنش‌های قومی، منافع ملی در خطر است. این خیلی شرم‌آور است که ‏تلویزیون برای اطلاع‌رسانی در خصوص بحران آب همان قدر از ما پول بخواهد که برای تبلیغ پفک دریافت ‌می‌کند. ‏سرمایه‌های نمادینمان را به‌شدت تضعیف کرده‌ایم. اصلاً نگذاشتیم شکل بگیرند».‏ (طلب پول زیاد ازطرف صدا و سیما برای اطلاع‌رسانی‌های آبی).

وجود نارضایتی اجتماعی

مقاومت مدنی به‌‎دلیل نارضایتی اجتماعی

جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «جامعه هیچ خدمتی به من نکرده. همیشه این جامعه مثل دیواری جلو من ایستاده. من چرا باید به جامعه خدمت کنم. آیا ‏این جامعه هیچ وقت به من اجازه داده به مرحلۀ خودشکوفایی برسم. بر مبنای استعدادی که دارم من را برده سر جای خود ‏بنشاند، این خدمت را جامعه در حق من نکرده منم فقط به فکر خودم هستم»‏ (خدمت‌نکردن جامعه به ما و درنتیجه، خدمت‌نکردن ما به جامعه).

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «وقتی به بحران رسیدیم، ماهیت کم‌آبی در قالب بحران خودش را عریان نشان ‌می‌‏دهد و همان اعتراض وقتی که ‏سانسور ‌می‌شود، در مواقع مختلف خودش را ‏تلخ‌تر وشدیدتر نشان می‌دهد. هرگز نمی‌توان از شخصی که صدایش ‏شندیده ‏نشده، انتظار جامعه‌پذیری داشت» ‏(وجودنداشتن امکان جامعه‌پذیر کردن گروهی که صدایشان شنیده نشده).

مشکلات مالی و معیشتی

 عضواندیشکدۀ تدبیر آب ایران: «آب و رونق اقتصادی رابطۀ مستقیم دارند و با از دست رفتن آب، به‌جز ‏کشاورزان، سطح درآمد بقیۀ مردم نیز کاهش چشمگیری پیدا ‌می‌کند و موجب ‏افزایش بیکاری ‌می‌شود» (کاهش سطح درآمد مردم و وجودنداشتن اشتغال).

جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «اصحاب رسانه از وضعیت شغلی خود به‌لحاظ مالی هم ناراضی هستند و سانسوری که برایشان اتفاق ‌می‌افتد آنها را ناراضی‌تر هم ‌می‌کند» (نارضایتی شغلی خبرنگاران از وضعیت مالی و سانسور).

سرمایۀ اجتماعی پایین

وجودنداشتن مشارکت و نبود امید

‏- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه و مشاور وزیر نیرو و رییس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی: «در نتیجۀ این رفتار‌ها ‏sence of community‏ یعنی اینکه مردم احساس کنند ‏به این جامعه تعلق دارند، به وجود نمی‌آید که این احساس تعلق اجتماعی است ‏که سرمایۀ اجتماعی را به وجود ‌می‌آورد» ‏(نداشتن حس تعلق اجتماعی).

 - جامعه‎شناس و استاد دانشگاه: «سرمایۀ اجتماعی شامل چند بعد است. مشارکت اجتماعی، همدلی و همیاری واعتماد اجتماعی. سرمایۀ اجتماعی ‏در ایران بسیار پایین است و طبق تحقیقات اجتماعی استان اصفهان نیز از سرمایۀ اجتماعی بسیار پایین برخوردار ‏است»‏ (پایین‌بودن سرمایۀ اجتماعی در ایران).

گذار از سنت به ‏مدرنیته

تغییر سبک زندگی

- کارشناس تولید محتوا: «در نظام سرمایه‌داری این قضیه برای نه‌فقط آب که هوا و درختان و محیط زیست کلاً وجود دارد. انسان دوصدۀ اخیر به ‏جای هماهنگی و همسازشدن با طبیعت، همۀ تلاشش تسلط بر طبیعت بوده است؛ درواقع، مردم پیرو سیاست‌های ‏کلان ممکلت هستند. کسانی تصمیم‌گیرنده شده‌اند که نسبت به مسئله آگاهی لازم را نداشته‌‎اند».‏ (تسلط بر طبیعت به جای همسازشدن با آن در نظام سرمایه‌داری).

- استاد ارتباطات‏: «این موضوع چون به‌شدت ازطریق خانواده منتقل ‌می‌شود، در حال حاضر ‏الگوی خانواده هم تغییر کرده است. زمانی ‏الگوی خانواده براساس خانواده‌های ‏پرجمعیت بود و مصرف همه چیز قاعده داشت؛ اما اکنون که الگوهای خانواده بر‏اساس ‏خانواده‌های کم‌جعیت تک‌فرزندی یا دوفرزندی است، امکانات و مواد ‏اولیه برای هر کاری استفاده‌شان برایشان رایج‌تر ‏است. مثلاً خیلی راحت با آب ‏خوردن استخر پلاستیکی برای بچه پر ‌می‌کنیم و بعد آب آن را دور ‌می‌ریزیم» (تغییر الگوی مصرف آب در خانواده‌ها به‌دنبال تغییر سبک زندگی).

توسعۀ غیردرون‌‎زا بدون توسعۀ فرهنگی

- جامعه‌‎شناس و استاد دانشگاه: «امروزه به جای اینکه از پارامترهای فرهنگی ایران استفاده کنیم از پارامترهای غیربومی، غیردرون‌زا و غیرساختاری ‏استقاده کردیم و این آسیب‌ها در جامعه ایجاد شده است. فرهنگ آبی امروز در تفاوتی که در شیوۀ مصرف آب هست ‏نشان داده می‌شود؛ اما اگر اکنون هم رابطه آب با فرهنگ مردم همچنان باقی بود، الان وضعیت آب کشور اینچنین نبود. (استفاده از پارامترهای غیربومی، غیردرون‌زا و غیرساختاری به جای پارامترهای فرهنگی).

توان ارتباطی پایین

شکل‌نگرفتن گفتگوی آب

- استاد دانشگاه: «یعنی گویا گفتگو در جامعۀ ما یک امر پسینی است. هر وقت که مجبور شدیم گفتگو ‌می‌کنیم نه هر وقتی که لازم ‏است گفتگو کنیم. در ابتدا باید به گفتگو ‌می‌پرداختیم و در ابتدای فکر و مطالعات، مطالعات عمیق و درستی ‏انجام ‌می‌دادیم که آیا سد بسازیم یا نسازیم» ‏(پسینی‌بودن گفتگو در جامعۀ ما).

- جامعه‌‎شناس و استاد دانشگاه: «ارزش آب بازتولید و بازگو نشده است. این ارزش‌ها دهان به دهان از نسلی به ‏نسل دیگر منتقل ‌می‌شده است؛ اما دیگر در خانواده‌ها و مدارس بحث ارزشمندبودن آب مطرح نشده و فقط مصرف می‌شده. به‌غیر از الان که بحران به اوج رسیده کی ما برنامه‌هایی برای بیان کردن ارزشمندی آب داشته‌ایم؟»‏ (وجودنداشتن بازتولید و بازگویی ارزش آب در خانواده‌ها و مدارس).

پایین‌بودن مهارت‌های ارتباطی

- استاد ارتباطات‏: «ما الان با یک قشر ساکت که دچار یک سکوت ممتد شده‌اند در مهندسان آب و کارشناسان مواجه هستیم و با یک ‏اعتراض بسیار عصبانی در کشاروزان مواجهیم و هیچ پیوندی این میان وجود ندارد. اول باید این پیوند با این دایرۀ ‏آکادمیک ایجاد شود و بعد رسانه چکیده و ماحصل آن را بیرون بکشد» (سکوت در بدتۀ کارشناسی جامعه، به وجود آمدن خشم در کشاورزان، نبود پیوند میان کارشناسان و کشاورزان).

ب) شرایط مداخله‌گر: این شرایط برخاسته از اوضاع و احوال نامنتظره و اتفاقی‌اند که لازم است با عمل - تعامل به آنها پاسخ داده شود.

جدول 3- شرایط مداخله‎‌‎گر جامعه‌پذیری کم‌آبی

تنوع مخاطبان

ناهمگونی در مخاطب آب

- استاد دانشگاه: «یکی از مشکلاتی که در برنامه‌ریزی برای مخاطبان در بحث آب وجود دارد ‏گوناگونی این قشر از مخاطبان است. در بحث شرب و بهداشت و محیط ‏زیست همۀ آحاد جامعه جزء مخاطبان ما هستند. کشاورزان و صنعتگران با ‏ویژگی‌های خاص خودشان از مخاطبان اصلی به شمار ‌می‌آیند، ازطرف ‏دیگر، سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان زیست‌محیطی، همچنین مسئولین و ‏صاحبان قدرت و تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان و مجریان طرح‌ها حتی شرکت ‌های مشاور و ... همه با انواع ویژگی‌ها جز مخاطبان محسوب ‌می‌شوند» (گوناگونی و تنوع در ذینفعان و مخاطبان رسانه‌‌ای آب‏).

- جامعه‎‌شناس و استاد دانشگاه: «همۀ مردم در هر طبقه و شغل و سن و جنسیت و ... جز مخاطبان در اطلاع‌رسانی در خصوص آب محسوب ‌می‌شوند و همین تفاوت در میان آنان است که کار آموزش و اطلاع‌رسانی را به‌واقع سخت‌تر ‌می‌کند» (تفاوت طبقاتی، فرهنگی، اجتماعی و ... در مخاطبان آب).

واکنش‌های متفاوت انسانی

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «همۀ مردم که مثل هم نیستند، ممکن است آنها در برابر مشکلات واکنش‌های متفاوت و حتی پیش‎‌بینی‌نشده و غیرمنتظره‌ای از خود نشان دهند» (واکنش‌های غیرمنتظرۀ مردم در قبال مشکلات).

ج) شرایط زمینه‌ای: مجموعۀ خاصی از شرایط هستند که در یک زمان و مکان خاص جمع می‌آیند تا مجموعه‌ اوضاع و احوال یا مسایلی را به‌ وجود ‌آورند که اشخاص با عمل یا تعاملات خود به آنها پاسخ دهند. در پژوهش حاضر پس از کدگذاری محوری مقولات زیر حاصل شد:

جدول 4- شرایط زمینه‌‎ای جامعه‌پذیری کم‌آبی

1- اجتماعی‌نشدن و نهادینه‌‏نبودن ارزش آب

2- تبدیل‎‌نشدن بحران آب به مسئلۀ اجتماعی

- عضو اندیشکدۀ تدبیر آب ایران: «اولین شرط برای اجتماعی‌شدن این است که یک شرایط منفی حاکم باشد و ادراکات عمو‌می ‌متوجه این اشتباه بشود و ‏زحمتی برای مردم ایجاد بشود. مثلاً ما نشستی داشتیم در دانشکدۀ علوم اجتماعی و یکی از اساتید مطرح ‌می‌کرد که ما ‏دائماً این خبر را ‌می‌شنویم که آب تهران دچار مشکل است ولی هیچ نوع علائمی ‌از این زحمت در آبرسانی شهر نمی‌بینیم. ‏طبیعتاً این موضوع جدی گرفته نمی‌شود. ولی ما نمی‌توانیم این را تعمیم بدهیم. بخش مهمی از کشور وجود دارد که امسال بسیار در آبرسانی آنها مشکل وجود داشته است» ‏(لزوم وجود شرایط منفی و زحمت مردم برای اجتماعی‌شدن).

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «نقش رسانه‌ها در مواجهه‌سازی مردم با واقعیت‌ها بسیار مهم است. در این زمینه بیشترین بحثی که مطرح ‏است که مردم تا با یک موضوعی اساساً تماس مستقیم نداشته باشند و آن را لمس نکنند کمتر به‌عنوان ‏یک مسئلۀ ذهنی ‌می‌پذیرند» ‏(پذیرش یک مسئله به‌عنوان یک مسئلۀ ذهنی در صورت لمس مستقیم آن).

3- درونی‌بودن ارزش آب در گذشته و از بین رفتن این ارزش در شرایط حال

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «ما سه هزار سال است که یک سرزمین کم‌آب هستیم؛ اما سیستم مدیریتی را طوری سامان‎‌دهی کردند و فرهنگ مردم ‏براساس این پارامتر‌های کمبود آب شکل گرفته که نه‎‌تنها به مناقشات آبی ختم نشده اند بلکه اگر مراجعه کنیم به ‏تجربه‌های موجود، نوع تحصیل آب محدودی که وجود دارد حتی موجب وفاق اجتماعی شده است؛ یعنی حتی به‌عنوان یک سرمایۀ اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. باعث دوستی و رفاقت گروه‌هایی شده که به‌صورت اشتراکی ‏از ان آب استفاده ‌می‌کنند» (ایجاد وفاق اجتماعی و دوستی با سیستم مدیریت آب در گذشته).

 - عضو کمیتۀ اطلاع‎‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «ایران کلاً کشوری خشک و نیمه‌خشک است و وفور باران در آن وجود ندارد. این امر یک بحران دامنه‌دار است که سبب ‏یکسری خلاقیت‌های مهندسی نظیر قنات‌ها در ایران شده است» ‏(ایجاد خلاقیت‌های مهندسی در ایران به‌دلیل شرایط آب و هوایی در گذشته).

د) راهبرد‌ها: راهبردهای کنش‌های بامنظور و عمدی که برای حل مسئله صورت می‌گیرند.

ظرفیت‌سازی رسانه‌ای و اجتماعی

تغییر نگرش با ابزار رسانه

- عضو کمیتۀ اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «واقعیت این است که اطلاع‎‌رسانی بایستی همه‌جانبه شود. استفادۀ نادرست از آب باید توسط رسانه‌ها تبدیل به یک ‏حرکت زشت ‌می‌شد اما نشد»‏ (تبدیل‌شدن استفادۀ نادرست از آب به یک حرکت زشت با کمک رسانه‌ها).

ایجاد رسانه‌های خصوصی

تغییر در نوع مدیریت رسانه‌ها

- استاد ارتباطات‏: «بایستی ترکیب مالکیت و مدیریت رسانه‌ها به‌سمت واقعیت جامعه میل پیدا کند تا مسائل واقعی جامعه قابل طرح باشد» (لزوم میل ترکیب مالکیت و مدیریت رسانه‌ها به واقعیت جامعه و خصوصی‌سازی رسانه‌ها).

 - استاد مدیریت رسانه: «اگر رسانه‌ها خصوصی‌سازی شوند، دموکراسی رسانه‌ای اتفاق ‌می‌افتد، مردم به اطلاعات دقیق‌تر و برنامه‌های باکیفیت‌تری دسترسی پیدا ‌می‌کنند» (به وجود آمدن دموکراسی رسانه‌ای با خصوصی‌سازی رسانه‌ها).

محتوای باکیفیت‌تر، حاصل رقابت ‏رسانه‌ای

- کارشناس تولید محتوا: «اگر رسانه‌ها خصوصی شوند رقابت رسانه‌ای که ایجاد شود، خودبه‌خود کیفیت کار بالا ‌می‌رود» (افزایش کیفیت محتوای رسانه‌ها با به وجود آمدن رقابت رسانه‌ای).

- مشاور رسانه‌ای شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «برای افزایش کیفیت محتوای رسانه‌ها باید رسانه‌ها را خصوصی کرد. رقابت فقط در بازار خصوصی اتفاق ‌می‌افتد. تا وقتی که بودجه از دولت باشد، برای برنامه‌سازها اهمیتی ندارد که برنامه پرمخاطب باشد یا نه و تلاشی هم برای آن انجام نمی‌دهند» (ایجاد رقابت با خصوصی‌شدن رسانه‌ها).

جدول 5- راهبرد‌های جامعه‌پذیری کم‌آبی

ظرفیت‌سازی رسانه‌ای و اجتماعی

تغییر نگرش با ابزار رسانه

- عضو کمیتۀ اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «واقعیت این است که اطلاع‎‌رسانی بایستی همه‌جانبه شود. استفادۀ نادرست از آب باید توسط رسانه‌ها تبدیل به یک ‏حرکت زشت ‌می‌شد اما نشد»‏ (تبدیل‌شدن استفادۀ نادرست از آب به یک حرکت زشت با کمک رسانه‌ها).

ایجاد رسانه‌های خصوصی

تغییر در نوع مدیریت رسانه‌ها

- استاد ارتباطات‏: «بایستی ترکیب مالکیت و مدیریت رسانه‌ها به‌سمت واقعیت جامعه میل پیدا کند تا مسائل واقعی جامعه قابل طرح باشد» (لزوم میل ترکیب مالکیت و مدیریت رسانه‌ها به واقعیت جامعه و خصوصی‌سازی رسانه‌ها).

 - استاد مدیریت رسانه: «اگر رسانه‌ها خصوصی‌سازی شوند، دموکراسی رسانه‌ای اتفاق ‌می‌افتد، مردم به اطلاعات دقیق‌تر و برنامه‌های باکیفیت‌تری دسترسی پیدا ‌می‌کنند» (به وجود آمدن دموکراسی رسانه‌ای با خصوصی‌سازی رسانه‌ها).

محتوای باکیفیت‌تر، حاصل رقابت ‏رسانه‌ای

- کارشناس تولید محتوا: «اگر رسانه‌ها خصوصی شوند رقابت رسانه‌ای که ایجاد شود، خودبه‌خود کیفیت کار بالا ‌می‌رود» (افزایش کیفیت محتوای رسانه‌ها با به وجود آمدن رقابت رسانه‌ای).

- مشاور رسانه‌ای شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «برای افزایش کیفیت محتوای رسانه‌ها باید رسانه‌ها را خصوصی کرد. رقابت فقط در بازار خصوصی اتفاق ‌می‌افتد. تا وقتی که بودجه از دولت باشد، برای برنامه‌سازها اهمیتی ندارد که برنامه پرمخاطب باشد یا نه و تلاشی هم برای آن انجام نمی‌دهند» (ایجاد رقابت با خصوصی‌شدن رسانه‌ها).

اعتمادآفرینی

- رییس کمیتۀ اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «باید به دور از نگرانی از میز کار و موقعیت، با صداقت و شفافیت به مردم اطلاع‌رسانی کرد. مردم ‏مطمئناً اگر صداقت ‏ببینند، با صداقت وارد ‌می‌شوند و عکس‌العمل مناسبی نشان ‌می‌دهند و این عمل و ‏عکس‌‎العمل که آمیخته با صداقت و ‏درستی است، مطمئناً اثرات مثبتی در پی خواهد داشت» (رفتار صادقانه با مردم بدون ترس از دست دادن ‏پست و مقام).

 - رییس صنف کشاورزان شرق اصفهان: «حاکمیت باید یک جایی بیاید و از رفتار گذشته‌اش عذرخواهی کند. عذرخواهی باید همراه با پذیرفتن تبعات ‏باشد و بعد استعفا دهند نه اینکه دوباره به کار خود ادامه دهند. ما به این انفجار اجتماعی در ایران احتیاج داریم. ‏اگر بخواهیم به انفجار سیاسی کشیده نشود» (عذرخواهی حاکمیت همراه با پذیرفتن تبعات).

ارتقای سرمایۀ اجتماعی

- اندیشکدۀ تدبیر آب ایران: «نکتۀ دیگر آینده‌نگری نسبت به مسئلۀ آب هست. نقش رسانه این است که نوک کوه یخ را ببیند؛ ولی اگر قرار بر این ‏هست که بدنۀ کوه یخ هم دیده بشود باید آینده‌نگری کرد. آب مسئله‌ای جدی است. مسئله‌ای که دولت به‌تنهایی ‏نمی‌تواند خودش را متولی بداند؛ بلکه باید سه حوزۀ مدنی دولت و بخش خصوصی به دیده شدن مسئله در حد واقعی ‏و حل آن کمک کنند» (لزوم ورود حوزۀ مدنی، دولت و بخش خصوصی برای حل مسئلۀ آب).

- مدیر عامل سمن طبیعت یاران: «سازمان‌های مردم‌نهاد باید به کمک بیایند و کسانی که مورد اعتماد و وثوق مردم هستند. دولت باید در گام نخست ‏خود را اصلاح کند و بعد باید حرفش را به مردم ازطریق این افراد بزند. ممکن است این رهبر فکری یک فرد یا نهاد باشد. کسی ‏باید باشد که مردم به او اعتماد دارند» (لزوم کمک سازمان‌های مردم‌نهاد به دولت در حل مسئلۀ آب).

اجتماعی‎کردن بحران آب و افزایش مطالبه‌‎گری

- رییس اطلاع‌رسانی در شرکت شهرک‌های صنعتی: «در تعریف توسعۀ پایدار ‌می‌گوید که مردم از محصولاتی خریداری کنند که کمتر آب مصرف ‌می‌کند. مثلاً مردم بدانند این محصول متعلق به فلان مزرعه است که الگوی مصرف آب خود را عوض کرده است. یا فلان کارخانه‌ای این محصول را ساخته که آب بسیار مثلاً در بسته‌بندی آن مصرف ‌می‌شود. مثلاً مردم آگاه شوند که فلان بسته‌بندی پایدار است و برای محیط زیست آسیبی به حساب نمی‌آید و آب کمتری مصرف کرده است؛ اما متأسفانه در حال حاضر مردم ما بسیار با این رویکرد فاصله دارند» (ارزش قائل‌شدن مردم برای محصولات با بسته‌بندی‌های پایدار و کمتر آب‌بَرنده).

- عضو کمیتۀ اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «در تمام دنیا آکادمی‌هایی که علوم مهندسی مربوط به آب و محیط زیست را ارائه ‌می‌کنند، این علوم در کنار درس‌‏های مدیریتی نظیر مدیریت محیط زیست، تصمیم‌سازی محیط زیستی و ... ارائه ‌می‌شود؛ پس نمی‌توان گفت که جای خالی علوم انسانی و اجتماعی احساس می‌شود؛ بلکه وجود آن ‏یک ضرورت است‏ (در نظر گرفتن پارامتر مردم در کنار مسائل فنی آب).

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «اجرای برنامه‌های شهروندی در تغییر رفتار کمک‌کننده هستند. مروجین باید آموزش رودررو بدهند. در برنامه‌‏های متنوع و شاد باید طریق مصرف صحیح را به بچه‌ها و حتی بزرگسالان اموزش داد. به افرادی که درست ‏مصرف ‌می‌کنند پوئن مثبت داد» (اجرای برنامه‌های شهروندی، آموزش رودررو به‌وسیلۀ مروجان، ‏اعطای پوئن به مصرف‌کنندگان صحیح آب).

خلق گفتمان و ‏احیای فرهنگ ‏منزلت آب

-           جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «باید پارامترهای فرهنگی گذشته که در حوزه‌های مختلف سیاست‌گذاری، اجتماعی، اقتصادی و ارتباطی با کم‌آبی ‏سازگاری داشته را بازسازی کنیم تا بتوانیم از مناقشات آبی ممانعت کنیم ‏(بازسازی پارامتر‌های فرهنگی گذشته برای ممانعت از مناقشات آبی).

-      جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «وقتی گفتمان یک موضوع و یک محتوا در یک جامعه یا قشر خاصی از جامعه به وجود بیاید، کم‌کم تبدیل به رفتار ‏می‌شود و آن رفتار باعث ساختن بخشی از فرهنگ آن افراد می‌شود و روی آنها تأثیر ‌می‌گذارد. مردم اصفهان نسبت به بعضی ‏شهرهای دیگر، چون بحران آب را لمس کرده‌اند، مصرف آبشان صحیح‌تر است» (به وجود آوردن گفتمان آب و تبدیل آن به رفتار).

تعامل با رسانه‌ها

- استاد مدیریت رسانه: «خط قرمز‌های وحشتناک در چارچوب‌های ایدئولوژیک برای رسانه‌ها تعیین نکنیم. اجازه دهیم رسانه‌ها در تعامل با آدم‌های ‏اندیشمند مثل اساتید دانشگاه و پژوهشگران قرار گیرند. نباید توسعه را یک توسعۀ تک‌‎بعدی ببینند» (تعامل رسانه‌ها با اندیشمندان و اساتید دانشگاه).

- روزنامه‌نگار: «بعضا در درک مسئله اختلاف وجود دارد و روابط عمو‌می‌‌ می‌تواند کمک کند ازطریق راهکارهایی که دارد نظیر برگزاری نشست‌ها، کانال‌های اطلاع‌رسانی و خبررسانی، بولتن‌های داخلی منسجم به شکلی به این قضیه کمک کند» (وظیفۀ روابط عمو‌می ‌در برگزاری نشست، کانال‌های اطلاع‌رسانی، بولتن داخلی).

ایجاد نظام تشویق و تنبیه

- رییس اطلاع‌رسانی در شرکت شهرک‌های صنعتی: «صنعتگران سود و زیان خودشان را بهتر تشخیص ‌می‌دهند و در اجرا موفق‌تر هستند. رسانه‌ها باید بیایند و در این ‏قضیه برای تشویق وارد شوند. وقتی کارخانه‌ها تغییراتی بخواهند بدهند، جواز تأسیس جدید ‌می‌گیرند و براساس آن وام‌هایی ‏به آنها تعلق می‌گیرد؛ اما اینکه مشخصاً وام یا مشوقی برای پایین‌آوردن مصرف انرژی داشته باشند، وجود ندارد» (اعطای وام در قبال نوسازی برای مصرف کمتر آب).

-   جامعه‎‌شناس و استاد دانشگاه: «معرفی آنها به جامعه و همچنین تنبیه و توبیخ آنهایی که بیشترین ‏استفاده را ‌می‌کنند و حذف یکسری امتیاز اجتماعی ‌می‌توانند درست مصرف‌کردن را به افراد یاد دهند»‏ (حذف یکسری امتیازات اجتماعی برای افراد پرمصرف).

آموزش و افزایش سواد آبی

-          جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «برای مشترکین پرمصرف باید کلاس آموزشی گذاشت؛ اما همۀ این کارها پول لازم دارد» (برگزاری کلاس آموزشی برای مشترکان پرمصرف).

- جامعه‌‎شناس و استاد دانشگاه: «همین که یک کشاورز راضی بشود که آبیاری خود را مدرن کند، این را ضربدر چند میلیون کشاورز می‌شه کرد. در مطبوعات ‏هم مردم را باید به شکلی تشویق کنیم که قدم‌های کوچکی را در زندگی‎‌شان بردارند. به حاکمیت هم قدم‌های کوچکی یاد ‏دهیم که در جاهایی هم ‌می‌تواند مثبت‌تر عمل کند»‏ (آموزش مردم و دولت برای انجام کنش‌های کوچک به‌وسیلۀ رسانه‌ها).

استفاده از تاکتیک‌های رسانه‌ای

- روزنامه‌نگار: «رسانه‌ها ‌می‌توانند موج‌هایی در جامعه ایجاد کنند که اشخاصی که در معرض قوانین قرار ‌می‌گیرند، تبعیت‌نکردن از ‏قوانین را حرکت در خلاف مسیر افکار عمو‌می‌ بدانند» ‏(سوق‌دادن افکار عمو‌می ‌به اهمیت محیط زیست به‌وسیلۀ رسانه‌ها).

-   استاد ارتباطات‏: «رسانه‌ها با برجسته‌سازی هر موضوع ‌می‌توانند اهمیت آن را به مردم نشان دهند. در حال حاضر فرهنگ‌سازی با میزگرد اتفاق نمی‌افتد. مردم دنبال برنامه‌های کپسولی هستند. برنامه‌های کوتاه که حاوی پیام باشد و نه برنامه‌سازی. اشخاص وقت این را ندارند که پای یک میزگرد 100 و یا حتی 60 دقیقه این بنشینند. پیام‌های 30 ثانیه‌‍ای تا 1 دقیقه‌ای بسیار مؤثرتر هستند» (برجسته‌سازی موضوع آب به‌وسیلۀ رسانه‌ها).

- رییس کارگروه اطلاع‌رسانی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان: «ما باید بمباران کامل اطلاعاتی رسانه‌ای داشته باشیم و از همۀ ظرفیت‌های رسانه‌‌ها حداکثر استفاده را بکنیم» (لزوم بمباران اطلاعاتی در زمینۀ وضعیت آب).

انتخاب رسانۀ اثرگذار

- رییس صنف کشاورزان شرق اصفهان: «این جلسات و محافل و ارتباطات چهره‌به‌چهره و گزارش‌ها بود که این بلوغ را ایجاد ‏کرد که تک‎‌تک خانه‌های روستایی به‌‌صورت مویرگی دارد کار ‌می‌شود» (ایجاد بلوغ فکری و دانشی در کشاورزان ازطریق ارتباطات چهره‌به‌‎چهره و به‌صورت مویرگی).

‏استفادۀ درست از سلبریتی‌ها و کمپین‌ها

- استاد مدیریت رسانه: «سلبریتی‌ها و کمپین‌ها بیشتر از صدا و سیما تأثیر دارد؛ اما باید خیلی مواظب باشند که حرفی که ‌می‌زنند درست باشد ‏و تأثیر یک حرف اشتباه از آنها بسیار مخرب‎‌تر از چاپ یک مقالۀ اشتباه در روزنامه است. باید از هیجان‌زدگی پرهیز کنند. اگر ‏کمپینی بخواهد اتفاق بیفتد باید تمام عواقب آن سنجیده شود. باید یک حرف جدید زد و مؤثر. همچنین باید توالی داشته باشد (هدایت سلبریتی‌ها برای جلوگیری از پخش اطلاعات نادرست، لزوم سنجیده شکل‌گرفتن کمپین‌ها).

برقراری ارتباطات اثربخش

-          جامعه‌شناس و استاد دانشگاه و مشاور وزیر نیرو و رییس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی: «گفتگوی ملی از مباحث کلان شروع نمی‌شود. گفتگو را از مسائلی شروع کنید که امیدبخش‌ترین آثار را بر زندگی مردم باقی ‌می‌گذارد» (شروع گفتگو از امیدبخش‌ترین مسائل برای مردم).

-   استاد دانشگاه: «به این اعتبار ‌می‌خواهم بگویم که شاید بتوان گفت که مسئلۀ اصلی که ما باید به آن بپردازیم چگونه گفتگوکردن ‏است. چگونه گفتگوکردن هم درواقع تعیین تکلیف و سهیم‌کردن است؛ البته نه به‎عنوان مقصر. گفتگو پیش‌نیاز اولیه ‏و تعریف اولیه‌اش این هست که مفهوم مشترکی با همدیگر خلق بشود. نه اینکه کسانی مفهو‌می‌ خلق کنند و بخواهند ‏به دیگران آن را احاله دهند ‏(تعیین تکلیف و سهیم‌کردن در گفتگو و دنبال مقصر نگشتن، مفهوم مشترک خلق‌‎کردن در گفتگو).

برقراری ارتباط و تعامل رودررو

-          جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «اجرای برنامه‌های شهروندی در تغییر رفتار کمک‎‌کننده هستند. مروجین باید آموزش رودررو بدهند. در برنامه‎‌‏های متنوع و شاد باید طریق مصرف صحیح را به بچه‌ها و حتی بزرگسالان آموزش داد» (اجرای برنامه‌های شهروندی، آموزش رودررو به‌وسیلۀ مروجین).

- استاد ارتباطات‏: «برای مصرف خانگی شبکه‌های مجازی خیلی ‌می‌تواند کمک کند. جزوه‌هایی تهیه شود و خانه‌به‌‏خانه ارائه شود. یکی دو نفر از آدم‌های مورداعتماد هر محله جذب شوند. این جزوات در اختیار آنها قرار گیرد. آنها ‏بتوانند به زبان خود آن محله‎‌ای که در آن زندگی ‌می‌کنند منتقل کنند. شبکه‌های اجتماعی حقیقی به این ‏صورت شکل ‌می‌گیرد. شبکه‌های اجتماعی حقیقی بزرگ‌‎ترین رسانه هستند» (آموزش رودررو همراه با جزوۀ مرتبط برای مصرف خانگی، به وجود آوردن شبکه‌های اجتماعی حقیقی).

جدول 6- پیامدهای مثبت جامعه‌پذیری کم‌آبی

جدول 7- پیامدهای منفی وجودنداشتن جامعه‌پذیری کم‌‎آبی‏

ارتقای سرمایۀ اجتماعی و بازیابی ‏نشاط

-          جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «با جامعه‌پذیری بحران آب، انگیزۀ ایجاد مشاغل جدید به وجود ‌می‌آید که خود موجب کاهش مهاجرت‌ها، جلوگیری از اغتشاشات درون‎سرزمینی و افزایش امید در جامعه ‌می‌شود که افزایش مشارکت اجتماعی و نهایتاً افزایش سرمایۀ اجتماعی را به‌دنبال خواهد داشت» (افزایش امید در جامعه با جامعه‌پذیر شدن بحران آب، افزایش مشارکت اجتماعی و سرمایه).

-      جامعه‎‌شناس و استاد دانشگاه: «در صورتی که بحران آب جامعه‌پذیر شود و مردم شرایط را پذیرفته و خود را با آن وفق دهند، بسیاری از اختلالات روان‌شناختی نظیر افسردگی که دراثر کم‌شدن نشاط اجتماعی و کم‌‎شدن تاب‌آوری مردم حادث شده، کمرنگ خواهد شد» (کاهش اختلالات روان‌شناختی به‌وجودآمده دراثر وجودنداشتن سازگاری با کم‌آبی).

افزایش سواد آبی

روزنامه‌نگار: «افزایش اعتماد رسانه‌ای و الگوپذیری مردم از رسانه‌ها باعث ‌می‌شود رسانه‌ها به فکر تولید برنامه‌های باکیفیت‌تر و اثرگذارتر باشند که درنتیجۀ آن سواد آبی و محیط زیستی جامعه افزایش ‌می‌یابد» (افزایش سواد آبی و محیط زیستی جامعه با تدوین الگوی رسانه‌ای مناسب).

افزایش مطالبه‌‎گری و پاسخگویی

-          روزنامه‌نگار: «اگر مردم مطلع و از سواد محیط زیستی خوبی برخوردار باشند، حقوق خود را بدانند و خطری به‌لحاظ اجتماعی و سیاسی تهدیدشان نکند، مطالبه‌گری محیط زیستی‌شان افزایش پیدا ‌می‌کند» (افزایش مطالبه‌‎گری زیست‌محیطی مردم در صورت افزایش سواد محیط زیستی).

-      جامعه‌‎شناس و استاد دانشگاه: «با جامعه‌پذیری بحران آب، تقاضا برای اشتغال‌های آب‌بر کاهش خواهد یافت و افراد پرمصرف به‌عنوان خاطیان شناخته شده و مورد طرد جامعه قرار ‌می‌گیرند» (طرد افراد پرمصرف در جامعه با جامعه‎‌پذیر شدن بحران آب).

بازآفرینی مسئولیت اجتماعی و اعتماد رسانه‌ای

ارتقای مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در پی اصلاحات

-          شریف‌پور، استاد ارتباطات‏: «در صورتی که بحث آب یکی از موضوعات اصلی رسانه‌ها شود، مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها تقویت شده و هنگا‌می ‌که رسانه‌ها مسئولیت اجتماعی خود را به‌خوبی بشناسند و مطابق آن عمل کنند ‌می‌توانند اعتماد ازدست‌رفتۀ مردم را به خود جلب کنند» (ارتقای مسئولیت اجتماعی رسانه‌ها در صورت توجه رسانه‌ها به موضوع آب، جلب اعتماد مردم در صورت افزایش مسئولیت اجتماعی).

-      صالح‌پژوه، روزنامه‌نگار: «در صورتی که اصلاحات اساسی در ساختار و سیاست‌گذاری‌ها اتفاق بیفتد، مسئولیت اجتماعی پررنگ شده و اعتماد رسانه‌ای قابل بازیابی ‌می‌شود» (بازیابی اعتماد رسانه‎‌ای ازطریق انجام اصلاحات ساختاری، تغییر در سیاست‌گذاری‌ها و افزایش مسئولیت اجتماعی).

اجتماع‌محوری گفتمان آب

- استاد ارتباطات‏: «در صورتی که کیفیت محتوای تولیدی رسانه‌ها در خصوص مسائل آب افزایش ‌می‌یابد، مسئلۀ آب ‌می‌تواند به گفتمان غالب در جامعه تبدیل ‌شود» (تبدیل‌شدن آب به گفتمان غالب جامعه با تدوین الگوی رسانه‌ای مناسب).

 - جامعه‌شناس و استاد دانشگاه و مشاور وزیر نیرو و رییس مرکز امور اجتماعی منابع آب و انرژی: «اگر یاد بگیریم در مورد آب گفتگو کنیم خیلی از منازعاتی که ممکن است بر سر آب به وجود بیاید، اصلاً به وجود نخواهد آمد و خیلی از منازعاتی هم که الان وجود دارد حل خواهد شد» (حل بسیاری از منازعات با گفتگو دربارۀ آب).

هم‌نوایی با شرایط

- جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «جامعه‌پذیری بحران آب موجب صرفه‎‌جویی در وقت و هزینه‌های زیادی ‌می‌شود. مردم روش‌های نوین و تکنولوژی‌های جدید را بیشتر ‌می‌پذیرند و از حالت گراند پاایزم  Grandpaism(سنتی عمل‌کردن و ترسیدن از روش‌های جدید و ترس از تغییر) خارج ‌می‌شوند» (پذیرش تکنولوژی‌ها و روش‌های نوین به‌وسیلۀ مردم برای جامعه‌پذیری بحران آب).

هـ) پیامدهای منفی

وجودنداشتن مشارکت ‏اجتماعی

-          جامعه‌شناس و استاد دانشگاه: «اگر بحران کنترل نشود و اقدام اصلاحی صورت نگیرد، سنگ روی سنگ بند نمی‌شود، مردم حتی به خودشان هم رحم نمی‌کنند، چه برسد که بخواهند با دولتی که همۀ مسائل را از چشم آن ‌می‌بینند، همکاری کنند» (وجودنداشتن همراهی و همکاری مردم با یکدیگر و با دولت).

گسترش شایعات مناقشه‌برانگیز

استاد ارتباطات: «اگر الگوی خوبی در رسانه برای جامعه‌پذیر کردن بحران آب تدوین نگردد، مردم دیگر از رسانه‌های داخلی به‌عنوان یک منبع کسب اطلاعات در هنگام بحران‌ها و حتی شرایط غیربحرانی استفاده نمی‌کنند. در چنین شرایطی است که بازار شایعات به‌راحتی داغ ‌می‌شود، و نوعی بی‌تفاوتی نیز میان اصحاب رسانه به وجود خواهد آمد که خارج از وظیفۀ مسئولیت اجتماعی آنهاست و به‌نوعی خود را ملزم به پاسخگویی به مردم نمی‌دانند» (داغ‌شدن بازار شایعات در صورت استفاده از رسانه‌های غیررسمی، به وجود آمدن بی‌تفاوتی در اصحاب رسانه و پاسخ‌ندادن به مطالبات مردم).

نمودار 1– الگوی اجتماعی جامعه‌پذیری بحران آب