مکان‌یابی مراکز عمدۀ تجاری بیرون از شهر نمونة موردی: شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار

مقدمه

فضاهای تجاری از ارکان مجموعه‌های زیستی و شهرها هستند و درواقع قلب آنها محسوب می‌شوند (اباذری و کاظمی، 1384: 187)؛ تا آنجا که عده‌ای از پژوهشگران اساس شهرها را در قلمرو تجاری آنها جست‌و‌جو کردند و تا جایی پیش رفتند که تمدن را زادة غریزة تجاری انسان می‌دانند (شکویی و زنگنه، 1382: 11). شهر، محل پیوند تجارت و کارکردهای بازار است؛ زیرا یکی از شاخص‌های عمدة اقتصادی هر شهری، مراکز تجاری سنتی و مدرن آن است و این مناطق، کانون دادوستد هستند و ارتباط مستقیم بین عرضه و تقاضا برقرار می‌سازند.

افزایش جمعیت باعث افزایش تقاضا برای دسترسی آسان‌تر و سریع‌تر به غذا، لباس و ملزومات زندگی شده و پیرو آن تغییر خرید از فروشگاه‌های کوچک به فروشگاه‌های بزرگ افزایش یافته است؛ زیرا این نیاز، تعداد فروشگاه‌های بزرگ را که شامل انواع مختلفی از محصولات (کالاهای ورزشی، لباس، اسباب‌بازی و سایر ملزومات) هستند، در یک مرکز جمعیتی افزایش می‌دهد. مراکز بزرگ خرید با مغازه‌های جذاب و متنوع که مردم آخر هفتة خود را صرف خرید و آرامش در آن می‌کنند، یکی از جذاب‌ترین مکان‌های تفرجی و تأمین نیاز در شهرها هستند. این مراکز بزرگ با تغییر سلیقه و ترجیحات مشتریان، آثار جهانی را در سراسر شهرها به وجود آورده‌اند (Statistics Centre -Abu Dhabi‚ 2012)؛ بنابراین یک مجموعة فروشگاهی یا مرکز خرید که معمولاً از بزرگ‌ترین مراکز تجاری در سطح منطقه محسوب می‌شود، راه‌حلی ایده‌آل برای شناخت و پاسخگویی به تقاضای مصرف‌کنندگان و همچنین ایجاد یک محیط دوستانة خرید در مکانی متمرکز است (Jensen‚ 2007: 457).

مراجعة مشتریان به مراکز تجاری صرفاً به‌منظور خریدهای ساده نیست؛ بلکه به دلیل وجود همة ملزومات آنها نظیر پوشاک، نیازهای خانگی (مایحتاج غذایی، لوازم خانگی)، سلامتی و بهداشت (پزشکی، دارویی، زیبایی) و تفریح و کلوب‌هاست. درواقع یک مرکز خرید بزرگ، مجموعه‌ای از مغازه‌های چندگانه با هدف خرج‌کردن هرچه بیشتر مشتری‌هایشان تا جای ممکن است (Pederson‚ 2013: 4). یک مرکز خرید متشکل از بخش‌های کوچک یا به بیانی همان خرده‌فروشی‌های موجود در سطح شهر است که به‌طور متمرکز در یک مکان توسعه یافته‌اند (قربانی‌نیا و همکاران، 1396: 2). «مرکز خرید» در اواسط دهة 1990 به اوج شکوفایی رسید و به‌دنبال آن مراکز متعددی ایجاد شد که با قیمت‌های رقابتی و فروشگاههای تخفیفی شروع به رشد قارچ‌گونه کرده و مشتریان زیادی را از محدودة بازار جذب کردند (Centre for Retail Research‚ 2014). بدین ترتیب تقاضا برای مراکز خرید در بسیاری از نقاط جهان در حال افزایش است و ایران نیز از این موضوع مستثنی نیست.

بازارهای موضوعی عرضة کالا همچون بازار موبایل، فرش، خودرو و...، ازجمله فضاهای عمومی شهری برای تعاملات شهروندان و جدیدترین روش عرضه و فروش محصولات در عرصة تجارت هستند. برنامه‌ریزان و مدیران شهری معتقدند مراکز تجاری بزرگ در حومه‌سازی مدرن نقش مهمی داشته‌اند؛ زیرا آنها عنصر اصلی در شیوة زندگی مصرف‌کنندگان هستند (Stockil‚ 1972: 52). این فروشگاهها و مراکز تجاری بیشتر در محل اتصال بزرگراههای اصلی و در مناطق مرکز شهر واقع شده‌اند؛ زیرا این مناطق بیشترین جمعیت را در خود جای داده‌اند (Havidt‚ 2009: 398). شورای بین‌المللی مراکز خرید، این مراکز را به هشت نوع اساسی مرکز محله، مرکز اجتماعی، مرکز منطقه‌ای، مرکز فوق‌العاده، مرکز مد - تخصص، مرکز قدرت، مرکز تم - جشنواره و مرکز خروجی طبقه‌بندی می‌کند (Maglio & Spohre‚ 2013: 665). فروشگاههای خروجی در اوایل سال 1936 مطرح شدند و مراکز تجاری بیرون از شهر به‌مثابة یک مرکز خروجی، نوعی از مراکز خرید هستند که در آن تولیدکنند‌گان محصولات خود را به‌طور مستقیم از راه فروشگاه‌های خود به‌طور عمومی به فروش می‌رسانند و بیشتر قیمت‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد (University of San Diego webpage‚ 2007).

انتخاب مکان مناسب و مطلوب، یکی از موضوعات کاربردی برای بسیاری از انواع مختلف برنامه‌ریزی است. در این زمینه سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامه‌ریزی‌های چندگانه ازجمله آمایش سرزمین، مراقبت‌های بهداشتی، حمل‌ونقل شهری، منطقه‌ای، ناحیه‌ای و...، کاربردهای متعددی دارد. این سامانه یک تکنولوژی برای سازماندهی و تنظیم جایگاه در انواع مختلف کاربری اراضی شهری است و چهارچوبی را فراهم می‌کند که در آن تمام تکنیک‌های تحلیل فضایی با استفاده از اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر مکان‌یابی، موافق و همسو عمل می‌کنند (Mohammad et al.‚ 2015: 77; Onden & Tuzla‚ 2012: 70).

 

پیشینة پژوهش

درزمینة مکان‌یابی مراکز تجاری پژوهش‌هایی انجام شده است. با توجه به اینکه مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو در دستة مراکز عمدة تجاری بیرون از شهر قرار می‌گیرد، در ادامه به مطالعات صورت‌گرفته در این زمینه اشاره می‌شود.

کوا و همکاران  (2002) پژوهشی با هدف تدوین یک سیستم پشتیبانی تصمیم برای انتخاب مکان مرکز خرید با ادغام AHP فازی و شبکة عصبی مصنوعی انجام دادند که شامل چهار بخش توسعة ساختار سلسله‌مراتبی فازی، تعیین وزن مؤلفه‌ها، گرد‌آوری داده‌ها و تصمیم‌گیری نهایی است. نتایج نشان داد سیستم پیشنهادی شبکة عصبی پیش‌خور با خطای پس‌انتشار (EBP) نسبت به مدل رگرسیون در رابطه‌سنجی بین عوامل و عملکرد فروشگاه میزان دقت عملکرد بیشتری ارائه می‌دهد.

چنگ و همکاران  (2005) با به‌کارگیری فرایند تحلیل شبکه، بهترین مکان را برای یک مرکز خرید انتخاب و به‌منظور تبیین تفاوت بین ANP و AHP، نتایج حاصل از دو روش را مقایسه کردند. نتایج نشان داد ANP، ابزاری قدرتمند برای حل مسئلة تصمیم است؛ در صورتی که روابط همبستگی و با تأثیرات اساسی در مدل تصمیم‌گیری وجود داشته باشد.

هانگ لی لینگ یو و همکاران  (2007) پژوهشی با موضوع مکان‌یابی مراکز خرید با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ارائه دادند که در آن از معیارهای درآمد خانوار و میزان تقاضا استفاده شد و مکان‌یابی مرکز خرید با توجه به چهار عامل حداقل فاصله، پوشش حداکثر تقاضا، پوشش حداکثر درآمد و مرکز مطلوب صورت گرفت.

سونرکارا و همکاران  (2010) با استفاده از منطق فازی و مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره مرکز خریدی را در استانبول مکان‌یابی کردند. در این پژوهش از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی برای وزن‌دهی به معیارها و از مدل TOPSIS برای تعیین مناسب‌ترین سایت‌های جایگزینی استفاده شد.

تریک تورک و همکاران  (2014) پژوهشی با عنوان «استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در فرایند تصمیم‌گیری بازاریابی برای مکان‌یابی مراکز خرید» انجام دادند و بر عوامل جمعیت‌شناختی و اقتصادی تمرکز داشتند که در فاکتورهای کلان محیطی وجود داشت. نتایج نشان داد سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامه‌ریزی بازاریابی و مکان‌یابی مراکز خرید نقش مهمی دارد. درنتیجه راهبردهای مکان‌یابی و بازاریابی جدید با استفاده از نتایج این مطالعه در شهر سیوا تعیین می‌شود.

دوسی و همکاران  (2018) برای تعیین و انتخاب مکان ایستگاههای توزیع خودرو در استانبول از روش تلفیق مدل تصمیم‌گیری چندمعیارة فازی و تکنیک مبتنی بر ارزیابی محصول جمع‌شدة وزنی استفاده و بیان کردند این روش ابزار دقیق تصمیم‌گیری برای مسائلی با سطح زیاد عدم اطمینان فراهم می‌کند.

فرجی سبکبار (1384) واحدهای خدمات بازرگانی را با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی در بخش طرقبة مشهد مکان‌یابی و بیان کرد توانایی سیستم اطلاعات جغرافیایی در مدل‌سازی و کمک به برنامه‌ریزی محیطی و نیز ترکیب معیارهای کمّی و کیفی با مقیاس‌های مختلف بسیار زیاد است و با توجه به قابلیت سیستم در مدل‌سازی فضایی داده‌ها، امکان تعمیم اطلاعات، ساخت مدل‌های جدید و آزمون روش‌های مختلف را دارد.

قیصریان (1390) در پژوهشی با عنوان «مکان‌یابی بهینة مراکز خرید ناحیه‌ای با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به‌منظور توسعة پایدار در شهر سقز» بیان کرد الگوی توزیع مراکز تجاری موجود در این شهر متناسب با اصول و معیارهای شهرسازی نیست و ایجاد مراکز خرید ناحیه‌ای با بهره‌گیری از قابلیت‌های GIS در نواحی سه‌گانة شهر سقز به توزیع بهینة مراکز تجاری و خدمات‌رسانی مناسب به شهروندان کمک می‌کند.

زمانی و علی‌آبادی (1392) با ارزیابی اصول و معیارهای مکان‌یابی مراکز تجاری بزرگ در مرکز خرید تیراژة منطقة 5 تهران با مقایسة معیارها و تعیین دقت مکان‌یابی بیان کردند با وجود عملکرد فراناحیه‌ای، مکان‌یابی این مرکز خرید تا حد زیادی به‌درستی انجام شده است.

علیزاده (1394) با ارزیابی اصول و معیارهای مکان‌یابی مرکز تجاری مهر ارومیه، پس از ارزیابی معیارهای مؤثر و تعیین دقت نقشة مکان‌یابی بیان داشت این مجتمع در مکان‌یابی محل پروژه ضعف‌هایی دارد.

شهاب‌زاده و همکاران (1395) با تحلیل توزیع فضایی مراکز تجاری نوین شهری و مکان‌یابی بهینة آنها با استفاده از GIS و AHP در کلان‌شهر شیراز نتیجه گرفتند مراکز تجاری نوین شهری موجود در شیراز برای خدمت‌رسانی به تمام شهروندان کافی نیست و بیش از نیمی از محدودة شهر، خارج از شعاع پوشش استاندارد مراکز تجاری نوین و نیازمند مراکز جدید است تا کل فضای شهر زیر پوشش مراکز موجود و پیشنهادی قرار گیرد.

قربانی‌نیا و همکاران (1396) با بررسی معیارهای محیط‌زیستی مکان‌گزینی احداث مراکز خرید و فروش خودرو به کمک مطالعات و بررسی منابع و پروژه‌های متفاوت در سطوح مختلف، نخست معیارهای محیط‌زیستی را انتخاب و سپس با فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، اهمیت آنها را مشخص کردند که در همین زمینه 3 معیار طبیعی و ایمنی و سازگاری به‌مثابة مهم‌ترین عوامل در مکان‌گزینی براساس ویژگی‌های محیط‌زیستی مشخص شدند.

بال‌افکنده (1396) با تحلیل معیار دسترسی به شریان‌های فرعی و اصلی، کاربری‌های تجاری شهر ایلام را ارزیابی مکانی و بیان کرد مجتمع تجاری تیروژ 60درصد سازگاری کامل، 70درصد مطلوبیت کامل، 40درصد تناسب ازنظر ماتریس ظرفیت و 3/33درصد تناسب ازنظر کاربری‌های وابسته دارد.

امینیان و عباسی (۱۳۹۸a، b، c، d) با بررسی عوامل مؤثر بر طراحی و موفقیت شهرک نمایشگاه اتومبیل و همچنین طراحی آن با رویکرد رشد صنعت خودروسازی و رشد اقتصادی بیان کردند شهرک نمایشگاه اتومبیل، راهکاری مناسب برای برطرف‌کردن ترافیک و آلودگی شهری، معرفی نوآوری‌های صنعتی و خدماتی به بازار مصرف، انتقال خواست‌های جدید و سلایق تازة مصرف‌کنندگان به بنگاه‌های تولیدی، گرد‌آوری مشاغل پرسروصدا و مزاحم و آلوده از سطح شهر است و باعث بهینه‌سازی در مصرف انرژی و زمان و زیباسازی شهری می‌شود.

شهر گزبرخوار با داشتن بیش از 100 نمایشگاه خرید و فروش خودرو، یکی از مراکز اصلی تجارت خودرو در شمال استان اصفهان است. این نمایشگاه‌ها عمدتاً در خیابان ورودی شهر تمرکز یافته و مشکلاتی از قبیل ترافیک، دسترسی، انواع آلودگی و... ایجاد کرده‌اند؛ بنابراین با توجه به معیارهای موجود در برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری برای ساماندهی این نمایشگاه‌ها، ایجاد یک مرکز بزرگ تجاری در قالب شهرک نمایشگاهی اهمیت زیادی دارد. این پژوهش با درنظرگرفتن لزوم تجمیع و مکان‌یابی بهینة این نمایشگاه‌ها در جایگاهی با کمترین معضلات مدیریت شهری نظیر آلودگی و ترافیک برای ساکنان شهر، بیشترین پایداری زیست‌محیطی و مناسب‌ترین دسترسی برای متقاضیان، جایگاه مناسب احداث شهرک نمایشگاهی خودرو را در شهر گزبرخوار در قالب تحلیل سازگاری زمین مکان‌یابی کرده است.

 

مبانی نظری پژوهش

نظریه‌های مکان‌یابی ازلحاظ نگرش و تحلیل مسائل آمایش فضا به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. نظریه‌های مبتنی بر روش حداقل‌کردن هزینه (لانهارد، وبر، هوور) ؛

2. نظریه‌های مبتنی بر روش تجزیه و تحلیل دسترسی که بیشتر بر تقاضا و عامل بازار تأکید دارند و بیشترین درآمد در آنها مدنظر است (آگوست لوش) ؛

3. نظریه‌های مبتنی بر روش کسب بیشترین سود که درواقع نتیجة منطقی دو روش پیشین است.

همزمان با توسعة صنایع و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن، نظریه‌های مکان‌یابی به‌منظور بهره‌وری بیشتر از فعالیت‌های صنعتی، کم‌کردن آثار منفی و ضررهای اقتصادی، ارائه شد. این نظریه‌ها را اندیشمندانی همچون «لانهارد»، «آلفرد وبر»، «آگوست لوش»، «پالاندر» ، «اسمیت» ، «گرین هات» ، «والتر ایزارد» ، «مایکل راسترون»  و «کریستالر»  مطرح کردند.

مراکز تجاری نوین شامل تمامی مراکز خرید بزرگ با کاربری تجاری مختلط می‌شود که فروشگاه‌ها، خدمات رفاهی، رستوران‌ها، تفریح و کارکردهای دیگر را ترکیب می‌کند (شهاب‌زاده و همکاران، 1395: 101).

در طول تاریخ، مراکز تجاری با دگرگونی‌های مختلف و زیادی مواجه بوده‌اند. در ایران به‌طور سنتی مرکز شهرها شامل بازار و نواحی پیرامون آنها می‌شود و مراکز نوین تجاری نیز، یکی از دستاوردهای جدید در مباحث اقتصادی است که گاه از آن با واژة مال  نیز یاد می‌شود. نخستین کاربردهای واژة مال در انگلیسی از پال - مال ، نوعی بازی مشتق شده که در انگلستان قرن 17 و تا حدی پیش‌تر در ایتالیا و فرانسه انجام می‌شده است. این واژه در گذر زمان تغییر مفهوم داده و در حال حاضر به مراکز خرید و فروش اطلاق می‌شود. در این زمینه، مراکز خرید و فروش خودرو یا اتومال  یا اتورو  نوعی کسب و کار خوشه‌ای یا تجمعی با چندین مرکز خرید و فروش خودرو در یک واحد همسایگی یا یک خیابان است. اتومال‌ها با مراکز خرید و فروش منفرد خودرو متفاوت و مانند فودکورت‌ها، نمونه‌ای از صرفة ناشی از تجمع و تراکم هستند. با وجود اینکه تجمیع این فعالیت‌ها در کنار هم باعث افزایش رقابت فوری می‌شود، درنهایت به مقصدی برای مصرف‌کنندگان بیشتر و افزایش منافع تمام نمایندگی‌ها، کارگزاران و مراکز خرید و فروش در مجتمع نمایشگاهی تبدیل خواهد شد. این مراکز، فعالیت‌ها و خدمات مرتبط و فرعی را در ارتباط با خودرو ازجمله کارواش، دفاتر ادارات بیمه، فروشگاه‌های لوازم یدکی و تجهیزات جانبی و... شامل می‌شوند (قربانی‌نیا و همکاران، 1396: 6).

تعیین اصول دقیق مکان‌یابی فعالیت‌های مختلف در شهر به دلیل ماهیت پویایی مسائل شهری بدون تردید دشوار است. هدف اصلی از سلسله‌اقدامات برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، تأمین رفاه اجتماعی و اقتصادی شهروندان است. معیارهای مکان‌گزینی کاربری‌های شهری به‌صورت سازگاری، آسایش، کارایی، مطلوبیت، سلامتی و ایمنی است (حاتمی و همکاران، 1395: 67). یکی از اهداف اصلی برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری، مکان‌یابی مناسب کاربری‌ها و جداسازی کاربری‌های ناسازگار از یکدیگر است؛ برای نمونه سعی می‌شود کاربری‌هایی که آلودگی‌هایی از قبیل دود، بو، صدا و زباله تولید می‌کنند، دور از مناطق مسکونی، فرهنگی و اجتماعی استقرار یابند (عربی و حاتمی، 1392: 4). فاصله و زمان، عوامل مهمی در اندازه‌گیری میزان آسایش و راحتی انسان‌ها به شمار می‌آیند؛ زیرا بر اثر تأمین آنها، آسانی دسترسی به خدمات شهری میسر می‌شود که یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزی شهری است (محمدی و همکاران، 1391: 46).

الگوی قیمت زمین از عوامل اصلی تعیین‌کنندة مکان کاربری‌های شهری است. به بیانی هر کاربری ازلحاظ اقتصادی و سرمایه‌گذاری، تابعی از قیمت زمین است و هزینه‌های متصوری برای آن وجود دارد که براساس شیوة تحلیل هزینه و منفعت معین می‌شود (پورمحمدی و همکاران، 1390: 35).

منظور از مطلوبیت، حفظ عوامل طبیعی، چشم‌اندازها، فضاهای باز، فضاهای سبز، شبکة معابر، راه‌ها و فضاهای مسکونی است. در مطلوبیت شبکة راه‌ها، جهات باید طوری مکان‌یابی شود که عابران پیاده و سواره بیشترین لذت و دلپذیری را از منظر شهری، حومة شهری و محیط پیرامون آن داشته باشند (رضایی، 1392: 24).

منظور از شهر سالم، رعایت همة کاربری‌ها با توجه به تراکم و سرانة مطلوب و رعایت استانداردها و معیارهای سرانه است. رعایت مسائل محیط‌زیستی، فوندانسیون، حفظ میراث‌ فرهنگی، حراست از آسایش و... ضروری است. به‌طور کلی در جهان امروز حفظ سلامتی و وجود شهر اجتماعی سالم در تبیین کاربری‌های شهری نهفته است (زیاری، 1381: 30). امنیت، یکی از مؤلفه‌های مهم در تعیین مکان کاربری‌های شهری است. عوامل ایمنی، مسئلة حفاظت از پدیده‌ها و تأسیسات و تجهیزات شهری و دفاع از شهروندان را درمقابل حمله در زمان جنگ شامل می‌شود (عربی و حاتمی، 1392: 54).

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کاربردی و توسعه‌ای و روش پژوهش آن مبتنی‌ بر تجزیه و تحلیل داده‌های مکانی، میدانی و پرسش‌نامه‌ای است. تحلیل‌های مکانی برمبنای توابع فاصله‌سنجی، روش‌های زمین‌آمار و میان‌یابی در محیط نرم‌افزار ArcGIS 10.6.1 انجام شده است. پایگاه اطلاعاتی برای تهیة داده‌های مبنا، شامل نقشه‌های پایه‌ای میان‌مقیاس توپوگرافی، زمین‌شناسی، کاربری اراضی و تصاویر ماهواره‌ای گوگل‌ارث، مطالعات کتابخانه‌ای، بازدیدهای میدانی، مراجعه به سازمان‌ها و ادارات و بهره‌گیری از تجربیات متخصصان ذی‌ربط است.

معیارهای استفاده‌شدة مکان‌یابی براساس ضوابط و اصول مکان‌یابی مراکز تجاری عمدتاً شامل دسترسی به انواع خدمات شهری است؛ بنابراین با توجه به ویژگی‌های فضایی منطقة مطالعاتی، شاخص‌های به کار گرفته شده در پژوهش‌های مشابه و بهره‌گیری از نتایج مطالعات تطبیقی  و استفاده از نظر کارشناسان، در این پژوهش برای مکان‌یابی ایجاد نمایشگاه خودرو در شهر گزبرخوار معیارهای ژئومورفولوژی (شیب زمین، ارتفاع از سطح دریا، جنس سازند)، آب‌وهواشناسی (دما)، مخاطرات محیطی (سیل‌خیزی در قالب تراکم و فاصله از آبراهه‌ها و رعایت حریم قنات) و دسترسی به شریان‌های ارتباطی و خدمات (فاصله از بزرگراه و جاده‌های اصلی، فاصله از دفاتر انتظامی و پلیس +10، فاصله از مرکز معاینة فنی خودرو، فاصله از جایگاه‌های سوخت، فاصله از مراکز خدمات فنی خودرو، فاصله از دفاتر بیمه، فاصله از مراکز ثبت اسناد و فاصله از پارکینگ‌ها) تعیین شد و ملاک عمل قرار گرفت (شکل 1).

 

شکل- 1: فلوچارت مراحل جریانی انجام پژوهش که شاخص‌های استفاده‌شدة مکان‌یابی نیز در آن به تصویر کشیده شده است

ویژگی‌های ژئومورفولوژی یک مکان نظیر شیب، ارتفاع و سنگ‌شناسی در قرارگیری و توزیع فعالیت‌های انسانی مؤثر است و یک عامل مهم سیمای سرزمین در ساخت‌های عمرانی به شمار می‌آید؛ علاوه ‌بر این همچنان که جانمایی اولیة انواع فعالیت‌ها و کاربری‌ها متأثر از واحدها و فرم‌های ژئومورفولوژی و فرایندهای حاکم بر آنهاست، قطعاً توسعۀ آتی آنها نیز باعث برخورد با فرم و فرایندهای ژئومورفیک و طبیعت خواهد شد؛ بنابراین در این پژوهش برای مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو، تحلیل مکانی خصیصه‌های ژئومورفولوژی منطقه به‌مثابة معیاری مهم ارزیابی و زیرمعیارهای شیب زمین، ارتفاع از سطح دریا و جنس سازند در آن گنجانده شد. شیب زمین و ارتفاع بر هزینه‌های عمرانی، تسطیح اراضی، پایداری سازه‌ها، حمل‌ونقل، گذرگاه‌ها، سیستم فاضلاب و... تأثیرگذارند. جنس سازندها و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آنها، تعیین‌کنندة پایداری بستر قرارگیری نمایشگاه است؛ زیرا رفتار سازندهای مختلف درمقابل فرسایش متفاوت است و بسیاری از واحدهای سنگ‌شناسی به فرسایش حساس و مستعد ناپایداری هستند.

ویژگی‌های آب‌وهوایی به‌لحاظ تأثیر بر آسایش حرارتی انسان، غلظت آلاینده‌های جوّی، ساختار فیزیکی سازه‌ها، ایجاد فضای سبز و امکان توسعة نمایشگاه، جایگاه ویژه‌ای در مکان‌یابی دارد. در این زمینه عناصر اقلیمی دما، رطوبت، بارش، تابش، فشار هوا و باد به دلیل کنترل گردش خون، تنفس و عملکرد سیستم‌های عصبی، بیشترین تأثیر را بر ارگانیسم و آسایش حرارتی انسان دارند؛ بنابراین در پژوهش حاضر پراکنش فضایی عناصر اقلیمی برمبنای داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی موجود در منطقه و مناطق همجوار ارزیابی و نقشه‌های پهنه‌بندی عناصر دما، بارش، رطوبت نسبی، ساعات آفتابی، فشار و باد تهیه شد؛ اما برخلاف انتظار به جز دما، لایه‌های رقومی سایر عناصر هیچ تفاوت و انحراف مکانی را در منطقه نشان نداد؛ به بیانی نقشة پهنه‌بندی آنها، تمامی محدودة پردازش را در قالب یک دامنة واحد به تصویر کشید که یکسانی عدد آنها هیچ تأثیری بر تلفیق لایه‌ها و نتیجة مکان‌یابی ایجاد نمی‌کرد و با روش‌های جبرانی تأثیر سایر معیارها را نیز حذف می‌کرد؛ بنابراین ازنظر علمی و منطقی ورود آنها در مدل مکان‌یابی جایز نیست و فقط به لایة دما بسنده شد که تفاوت مکانی 05/0 درجة سانتی‌گراد را نشان داد.

تأثیرگذاری مخاطرات محیطی در قالب سیل، زلزله، فرونشست زمین، حرکات دامنه‌ای (زمین‌لغزش، ریزش و...)، خشکسالی، بهمن، طوفان، رعد و برق، آتشفشان، تغییرات اقلیمی و... بر جوامع و فعالیت‌های انسانی، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ اما بعضی از آنها به‌واسطة عملکرد زمانی مداوم و مکانی گسترده، متناسب با ویژگی‌های جغرافیایی یک منطقه نمود ملموس‌تری دارند و مدیران و برنامه‌ریزان توجه ویژه‌ای به آنها می‌کنند. پیرو همین موضوع، پژوهش حاضر نیز معیار مخاطرات را در قالب سیل‌خیزی، لرزه‌خیزی و فرونشست ناشی از قنات در مکان‌یابی نمایشگاه خودرو به‌منظور کاهش آثار نامطلوب منشعب از آنها بررسی کرده است.

هنگام ایجاد سازه‌های انسانی باید به رفتار سیل‌خیزی و حفظ حریم آبراهه‌ها توجه کرد؛ زیرا فعالیت‌های فرسایشی جریان آب به‌صورت کندوکاو، انتقال و رسوب‌گذاری مواد، سبب تخریب دامنه، تغییر شیب، تقویت نیروی جاذبه و کاهش مقاومت مواد می‌شود که درنهایت ناپایداری بستر رود را به دنبال دارد؛ علاوه‌ بر این رودخانه در مواقع طغیانی بر بستر و کرانه‌های خود هجوم می‌آورد و بر اثر سرریز آب باعث سیل‌خیزی، مختل‌شدن فعالیت‌ها و واردآوردن خسارات‌ سنگین اقتصادی می‌شود. در مدل مکان‌یابی، این معیار به‌صورت غیرمستقیم در قالب تراکم و فاصله از آبراهه ارزیابی می‌شود و مکان‌هایی مدنظر قرار می‌گیرند که کمترین تراکم و بیشترین فاصله را تا آبراهه دارند. از آنجایی که فاصله از آبراهه به نوعی مبین رعایت حریم و دوری‌گزیدن از بستر آن برای کاهش سیل‌خیزی است، در پژوهش حاضر این خصیصه در چهارچوب دو عامل تراکم و فاصله از آبراهه ارزیابی شد.

مخاطرة لرزه‌خیزی به‌صورت مستقیم بررسی نمی‌شود؛ اما معیارهایی نظیر تراکم گسل و فاصله از آن، تراکم کانون وقوع زلزله‌های پیشین و فاصله از آنها به‌صورت غیرمستقیم بر معیار لرزه‌خیزی یک مکان دلالت می‌کنند. بدین‌منظور برای کاهش خطرات ناشی از لرزه‌خیزی باید جایی را به‌منظور مکان‌گزینی شهرک نمایشگاهی برگزید که بیشترین فاصله را تا گسل و کانون وقوع زلزله‌های پیشین و کمترین تراکم آنها را داشته باشد؛ به همین دلیل در این پژوهش لایه‌های رقومی تراکم و فاصله از گسل برمبنای تمامی گسل‌ها و شکستگی‌های موجود در محدودة شهرستان برخوار و میمه تهیه شد؛ اما به دلیل اینکه در محدودة پردازش‌شده (شهر گزبرخوار) گسل وجود ندارد و نزدیک‌ترین گسل فاصله‌ای بیش از چند ده کیلومتر تا محدوده دارد، نقشه‌های حاصل از آن تفاوت مکانی چشمگیر و تأثیرگذاری را بر نتیجة مکان‌یابی نشان نداد؛ بنابراین لایه‌های حاصل از آن در این پژوهش گزارش نشد و این گزارش‌نشدن به معنی بررسی‌نشدن آن نیست؛ بلکه بدین معناست که به دلیل نبود انحراف معیار مکانی در نتیجة مکان‌یابی بی‌تأثیر بود که از گزارش آن صرف‌نظر شد.

تأکید بر حریم قنات به‌مثابة معیاری جدا در پژوهش حاضر به این دلیل است که رعایت آن دوری‌گزیدن از مخاطرة فرونشست زمین سطحی، کاهش پیامدهای مخرب آن و پایداری بستر را به دنبال دارد و در عین حال بقای حیات سیستم قنات را نیز تضمین می‌کند. درنتیجه برای پایداری بستر شهرک نمایشگاهی و همچنین کاهش تنش‌های زیستی - هیدرولوژیکی قنات، لحاظ رعایت حریم آن در مدل مکان‌یابی الزامی است.

دسترسی به خدمات اولیة اداری، فنی، انتظامی و سوخت در کنار راه‌های ارتباطی و سیستم حمل‌ونقل مناسب، ازجمله عواملی هستند که در مکان‌گزینی انواع فعالیت‌های انسانی نقشی اساسی دارند؛ زیرا مدیریت و برنامه‌ریزی آمایشی مطلوب، افزایش امنیت، خروج از انزوای جغرافیایی، افزایش ارزش اقتصادی، کاهش هزینه‌ها، پذیرش ذهنی متقاضیان و عرضه‌کنندگان از پیامدهای مطلوب آن است؛ بنابراین در پژوهش حاضر، معیار دسترسی در قالب معیارهای فاصله از بزرگراه و جاده‌های اصلی (بزرگراه‌های اصفهان - تهران و اصفهان - اردستان)، فاصله از دفاتر انتظامی و پلیس +10، فاصله از مرکز معاینة فنی خودرو، فاصله از جایگاه‌های سوخت، فاصله از مراکز خدمات فنی خودرو، فاصله از دفاتر بیمه، فاصله از مراکز ثبت اسناد و فاصله از پارکینگ‌ها بررسی شد؛ زیرا شریان‌های ارتباطی، شاهرگ‌های مواصلاتی و عامل ارتباط هستند و وجود چنین خدماتی، توجیه لازم را برای انتخاب مکان مطلوب ایجاد نمایشگاه خودرو فراهم می‌کند.

کارکرد متفاوت، اما وابسته و مکمل مراکز انتظامی و پلیس +10 به‌مثابة عاملی مؤثر بر مدل مکان‌یابی و همچنین تعدد بسیار کم این مراکز، آن هم در فواصل بسیار نزدیک در محدودة پردازش به دلیل کوچکی شهر گزبرخوار، لزوم ادغام و تحلیل مکانی فاصله از آنها را در قالب لایه‌ای رقومی توجیه می‌کند؛ زیرا جداسازی آنها فقط تعداد نقشه‌های یکسان را افزایش می‌دهد که تأثیری بر نتیجة مکان‌یابی ندارد.

لزوم بررسی فاصله تا پارکینگ به‌مثابة معیاری مجزا، آن هم در زمانی که پارکینگ جزئی از مرکز خرید است و باید در برنامه‌ریزی‌های آن لحاظ شود، به دو دلیل است؛ یکی اینکه ساخت پارکینگ برای شهرک نمایشگاهی معمولاً در عملیات اجرایی برای مدیریت هزینه‌های درجه یک و دو در مرحلة دوم اهمیت قرار می‌گیرد؛ به بیانی نخست شهرک نمایشگاهی ایجاد و افتتاح و سپس در حین خدمات‌دهی آن ایجاد پارکینگ آغاز می‌شود؛ درنتیجه نزدیکی مکان شهرک نمایشگاهی خودرو به پارکینگ‌های موجود پاسخگوی نیاز متقاضیانی است که در مراحل آغازین حیات نمایشگاه با وسیلة نقلیة شخصی و از خارج شهر به این مرکز مراجعه می‌کنند؛ دوم اینکه به فرض احداث و افتتاح پارکینگ همزمان با شهرک نمایشگاهی، سرریز نیازهای مقطعی در مواقع ضرورت، الزام نزدیکی به پارکینگ‌های موجود را تبیین می‌کند.

لحاظ‌نکردن فاصله تا مراکز درمانی به‌مثابة معیاری مجزا در مکان‌یابی نمایشگاه خودرو، به این دلیل است که با توجه به ماهیت و موضوعیت مرکز خرید و فروش خودرو، نزدیکی به مراکز درمانی یکی از نیازهایی است که به‌ندرت و در مواقع خاص ایجاد می‌شود و با توجه به کوچکی شهر گزبرخوار و آسانی دسترسی به مراکز درمانی موجود، الزام بررسی آن را در قالب مؤلفه‌ای جداگانه توجیه نمی‌کند.

آماده‌سازی لایه‌های رقومی معیارهای مزبور برای تحلیل‌های فضایی در محیط نرم‌افزار ArcGIS 10.6.1 و با استفاده از توابع فاصله‌سنجی، روش‌های زمین‌آمار و میان‌یابی انجام شد. بدین منظور نخست لایه‌های شیب و طبقات ارتفاعی از روی مدل رقومی ارتفاع منطقه استخراج شد. لایه‌های فاصله‌ای براساس تابع محاسباتی فاصلة اقلیدسی تهیه شد. این تابع شامل فاصلة معمولی بین دو نقطه است که با قضیة فیثاغورس  به دست می‌آید؛ بدین صورت که فاصلة دو نقطة p و q، اندازة پاره‌خطی است که آنها را به هم متصل می‌کند. به بیانی در سیستم مختصات دکارتی اگر (p1, p2, …, pn) =p و (q1, q2, …, qn) =q دو نقطه در فضای اقلیدسی n بعدی باشد، آنگاه فاصلة بین آنها به‌صورت رابطة 1 تعریف می‌شود (Deza & Deza‚ 2009: 94).

رابطة (1)  

 

لایة رقومی هم‌دما براساس داده‌های اقلیمی ایستگاه‌های هواشناسی منطقة مطالعاتی و نواحی هم‌جوار، مستخرج از پایگاه سازمان هواشناسی کشور (جدول 1)، با تابع میان‌یابی IDW  با توان 2 ترسیم شد. در این تابع برای برآورد ارزش سلول‌هایی که مقادیر نامعلوم دارند، با استفاده از سلول‌های اطراف در یک شعاع مشخص، براساس رابطة 2، عددی محاسبه می‌شود که W(x,y): مقادیر برآوردشده در موقعیت (x,y)، n: تعداد نقاط معلوم مجاور (x,y)،

 : وزن اختصاص‌یافته به هریک از مقادیر معلوم wi در موقعیت (xi,yi)، di: فاصلة اقلیدسی بین هریک از نقاط واقع در موقعیت‌های (x,y) و (xi,yi) و p: مقدار توان متأثر از وزن wi بر w است (Webster & Oliver‚ 2000: 25؛ اخوان و همکاران، 1390: 309).

رابطة (2)  

 

جدول- 1: مشخصات ایستگاه‌های هواشناسی منطقه و مناطق هم‌جوار برای تهیة لایة هم‌دما

ایستگاه طول جغرافیایی عرض جغرافیایی ارتفاع (M) دما (°C) بارش (mm)

درجه دقیقه درجه دقیقه

اصفهان 51 40 32 37 1550 3/16 125

اردستان 52 23 33 23 1252 19 127

میمه 51 10 33 26 1980 3/12 7/163

شهرضا 51 50 31 59 1845 7/14 2/142

داران 50 22 32 58 2290 9/10 330

 

برای اولویت‌بندی و برآورد وزن لایه‌های معیارهای مزبور، نخست تعداد 25 پرسش‌نامه تهیه و در میان کارشناسان و متخصصان علوم شهری توزیع و سپس با استفاده از نرم‌افزار Expert Choice به تجزیه و تحلیل کمّی نتایج آنها مبادرت شد تا با روش تحلیل سلسله‌مراتبی اولویت‌بندی شوند و وزن نسبی آنها به دست آید. درنهایت با تلفیق لایه‌های رقومی معیارها با توجه به وزن آنها برمبنای روش میانگین‌گیری وزنی (رابطة 3) که نوعی سنجش گرایش به مرکز است و از میانگین حسابی یک مجموعه داده‌های نابرابر و ناموزون برمبنای حاصل‌ضرب وزن یا ارزش معین برای هریک از عوامل نابرابر و سپس تقسیم مجموع آنها بر جمع اوزان محاسبه می‌شود (علیزاده، 1389: 699)، نقشة پهنه‌بندی منطقة مطالعاتی به‌لحاظ مناطق دارای تناسب بهینه برای ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار تهیه شد.

رابطة (3)  

 

در رابطة 3،  : میانگین وزنی، xi: معیار، wi: وزن هر عامل، n: تعداد عوامل نابرابر است.

در پایان لایة رقومی مکان‌یابی برمبنای معیارهای مخاطرات و همچنین دوری از محدودة مسکونی برای رشته‌قنات‌های موجود حریم 100 متری و برای مناطق مسکونی حریم 500 متری با ترسیم بافر تهیه و با نقشة نهایی تناسب ارضی ایجاد نمایشگاه تلاقی داده شد؛ سپس مناطقی از پهنة بسیار مناسب که با حریم قنات و حریم شهر تلاقی داشتند، از این پهنه حذف و سایت‌های مطلوب برای ایجاد نمایشگاه خودرو تعیین و گزارش شد.

 

محدودة پژوهش

شهر گزبرخوار در فاصلة 10 کیلومتری شمال اصفهان و مجاور بزرگراه اصفهان - تهران در دشت نسبتاً مسطحی قرار گرفته که بدون عارضة طبیعی است. این شهر از توابع شهرستان «شاهین‌شهر و میمه» در استان اصفهان محسوب می‌شود که در موقعیت جغرافیایی ۵۱ درجه و 36 دقیقه تا 51 درجه و 3۹ دقیقة طول شرقی و ۳۲ درجه و 47 دقیقه تا 32 درجه و 51 دقیقة عرض شمالی گستردگی دارد. ارتفاع آن نسبت به سطح دریا حدود ۱۵۰۰ متر و جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۹5 برابر با ۲4433 نفر (7۷68 خانوار، 12532 مرد و 

11901 زن) است (درگاه ملی آمار، مرکز آمار ایران ، 1395).

 

شکل- 2: موقعیت جغرافیایی شهر گزبرخوار

یافته‌های پژوهش

برای دستیابی به هدف مکان‌یابی پهنة مناسب ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو، ضوابط و معیارهای مکان‌یابی در احداث آن باید به‌ گونه‌ای انتخاب و تنظیم شود که به عملیاتی‌شدن اقدامات بینجامد و گسترش سطح تأثیرگذاری آن را فراهم سازد. در این زمینه از معیارهای ژئومورفولوژی، اقلیمی، مخاطرات و دسترسی استفاده شد. مرحلة بعد شامل دریافت نقشه‌ها و لایه‌ها، تنظیم زمین مرجع آنها و مستندسازی داده‌های استفاده‌شده است. داده‌هایی که با محیط نرم‌افزار ArcGIS تهیه شدند، عبارت‌اند از: نقشه‌های ناهمواری منطقه شامل ارتفاع و شیب و جنس مواد؛ لایة اقلیمی شامل دما؛ سیل‌خیزی شامل تراکم آبراهه و فاصله از آن، و همچنین لایه‌های دسترسی که شامل فاصله از مراکز انتظامی و پلیس +10، جایگاه سوخت، دفاتر ثبت اسناد و بیمه، شریان‌های ارتباطی اصلی، لوازم جانبی خودرو، خدمات فنی خودرو، پارکینگ‌ها و دوری از حریم قنات و حریم مناطق مسکونی است.

پس از تعیین معیارهای مؤثر بر مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو، باید لایه‌های اطلاعاتی هریک از معیارها از روی نقشه‌های پایه استخراج و در قالب فرمت رستری آماده‌سازی شوند. در این قسمت به‌منظور مدل‌سازی باید برای هریک از لایه‌های اطلاعاتی عامل دسترسی، نقشة فاصله تهیه شود؛ بنابراین لایه‌های مزبور در محیط ArcGIS برمبنای فاصلة اقلیدوسی، ارزش‌گذاری فاصله‌ای شدند که مجاورت و نزدیکی به هریک از کاربری‌های یادشده برای سنجش تناسب و سازگاری محل ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو به‌مثابة پهنة بهینه و مطلوب در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از رقومی‌سازی و تهیة لایه‌های اطلاعاتی معیارهای مؤثر به‌صورت شکل (3) است.

 

   

   

   

   

   

   

شکل- 3: نقشة معیارهای استفاده‌شده در مکان‌آزمایی شهرک نمایشگاهی در شهر گز

از آنجایی که معیارهای یادشده در مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی همسو نیستند، واحد اندازه‌گیری مجزایی دارند و تصمیم‌گیری باید در فضایی چندبعدی صورت گیرد، در این مرحله نخست تک‌تک معیارهای بررسی‌شده در مقیاس منطق فازی بی‌بعد و مقادیر آنها برحسب اهمیت به مقیاس صفر (نامطلوب) و یک (نهایت مطلوبیت) تبدیل شد که نتایج حاصل از آن به‌صورت شکل (4) است.

 

   

   

   

   

   

   

شکل- 4: لایه‌های بی‌بعدشده در مقیاس منطق فازی (مقادیر صفر نامطلوب و مقادیر یک بسیار مطلوب)

در مرحلة بعد برای تعیین اولویت، معیارها، زیرمعیارها و شاخص‌ها به‌صورت دوتایی مقایسة زوجی شدند و میزان اهمیت هر کدام براساس میزان ارزش و اهمیت آنها در مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو در یک ماتریس وارد شد؛ سپس وزن نسبی آنها با میانگین حسابی و وزن نهایی با تلفیق ضرایب و اصل ترکیب سلسله‌مراتبی انجام شد که نتایج حاصل از آن به‌صورت جدول (2) است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود معیارهای دسترسی و مخاطرات به ترتیب با وزن 613/0 و 571/0، بیشترین امتیاز را دارند؛ در حالی که کمترین وزن با مقدار 13/0 به معیار آب‌وهواشناسی تعلق دارد.

 

 

جدول- 2: وزن معیارها، زیرمعیارها و شاخص‌های مکان‌آزمایی شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار

معیار وزن زیرمعیار وزن شاخص وزن

دسترسی 613/0 خدمات 305/0 فاصله از مراکز انتظامی و پلیس +10 07/0

فاصله از جایگاه CNG 100/0

فاصله از جایگاه‌های سوخت 100/0

فاصله از پارکینگ 90/0

فاصله از مراکز لوازم جانبی 121/0

فاصله از مراکز خدمات فنی 114/0

فاصله از دفاتر بیمه 80/0

فاصله از دفاتر ثبت اسناد 100/0

شریان‌های ارتباطی 308/0 فاصله از راه‌ها و جاده‌های اصلی 105/0

فاصله از بزرگراه اصفهان - تهران 103/0

فاصله از بزرگراه اصفهان - اردستان 100/0

مخاطرات 571/0 رعایت حریم 021/0 فاصله از قنات 021/0

سیل‌خیزی 55/0 فاصله از آبراهه 25/0

تراکم آبراهه 3/0

ژئومورفولوژی 48/0 ناهمواری 73/0 ارتفاع از سطح دریا 48/0

درصد شیب 5/2

واحدهای زمین‌شناسی 75/0 جنس مواد و سنگ‌شناسی 75/0

آب‌وهواشناسی 13/0 عناصر اقلیمی 13/0 درجه‌حرارت 13/0

 

پس از تعیین وزن معیارهای تأثیرگذار بر مکان‌یابی براساس اهمیت، باید لایه‌های اطلاعاتی این معیارها با استفاده از روشی مناسب با هم تلفیق شوند. در این مرحله با ضرب وزن‌های به‌دست‌آمده در لایه‌های مؤثر به‌صورت نظیر به نظیر و ادغام لایه‌های وزن‌دار برمبنای روش میانگین‌گیری وزنی، لایة تناسب ارضی تهیه شد و مکان‌های اولویت‌دار برای ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو شناسایی شدند. درنهایت لایة ارزش‌گذاری‌شده براساس تناسب ارضی به 5 پهنه به ترتیب اولویت مطلوبیت ارضی بسیار مناسب، مناسب، متوسط، نامناسب و بسیار نامناسب به ترتیب با وسعت 048/672، 693/711، 391/555، 154/466 و 804/290 هکتار طبقه‌بندی شد که نتایج آن به‌صورت شکل (5) است.

به دلیل زیادبودن تعداد مغازه‌های فعلی خرید و فروش خودرو در شهر گزبرخوار و همچنین گسترش روزافزون آنها، محدوده‌ای که برای احداث شهرک نمایشگاهی در نظر گرفته می‌شود، باید ازنظر وسعت پاسخگوی مغازه‌های موجود و افزایش تعداد آنها در آینده نیز باشد؛ بنابراین مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی در داخل محدودة شهر به دلیل نبود زمین کافی و همچنین نداشتن دسترسی آسان به محورهای ارتباطی و سایر مؤلفه‌های مکان‌یابی ازجمله سازگاری و آسایش شهروندان و کاهش انواع آلودگی، سایت مدنظر در بیرون از محدودة شهر مکان‌یابی و فاصلة 500 متر از نواحی شهری به‌مثابة حریم برای برخوردنداشتن با مناطق مسکونی در نظر گرفته شد. از سویی با توجه به اینکه در محدودة شهر گزبرخوار چندین رشته‌قنات وجود دارد، بنابراین به دلیل دوری از محدودة مخاطره‌خیز آنها، حریم قنات‌ها نیز با فاصلة 100 متر برای مکان‌یابی نهایی در نظر گرفته شد (شکل 6).

 

   

شکل- 5: نقشة ارزش‌گذاری‌شده (راست) و طبقه‌بندی (چپ) مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار

   

الف. حریم 500متری نواحی شهری ب. رشته‌قنات‌ها و رعایت حریم 100متری

شکل- 6: عوامل محدودکنندة ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار

از تلفیق لایه‌های حریم شهری و حریم قنات با لایة مطلوبیت ارضی، نقشة نهایی سایت‌های مناسب ایجاد نمایشگاه در پهنة حداکثر تناسب ارضی مشخص شد که نتایج حاصل از آن به‌صورت شکل (7) و جدول (3) است.

جدول- 3: نتایج مساحت‌سنجی پهنه‌ها و سایت‌های مناسب ایجاد نمایشگاه خودرو

پهنه

وسعت سایت

 1 سایت 

2 سایت

 3 سایت

 4 بسیار مناسب مناسب متوسط نامناسب بسیار نامناسب حریم شهر حریم قنات حریم شهر و قنات

هکتار 59/82 36/56 16/21 35/11 64/173 72/371 73/517 15/466 8/290 45/664 56/103 04/108

درصد 88/2 95/1 74/0 39/0 06/6 96/12 06/18 26/16 14/10 17/23 61/3 77/3

 

 

شکل- 7: نقشة نهایی سایت‌های مناسب ایجاد نمایشگاه خودرو در شهر گزبرخوار

همان‌طور که دیده می‌شود با توجه به مشخص‌کردن محدودة شهر و قنات‌ها و همچنین رعایت حریم آنها، 4 سایت نهایی با درجة تناسب بسیار مناسب از اولویت نخست (سایت 1) تا اولویت چهارم (سایت 4) به‌مثابة نقاط پیشنهادی برای احداث شهرک نمایشگاهی خودرو در شهر گزبرخوار مشخص شد که اولویت نخست با وسعت 593/82 هکتار در صورت انتخاب و اجرا، بیشترین کارایی و عملکرد را درزمینة ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو دارد.

 

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

شناسایی مناطق مناسب برای استقرار و توسعة فعالیت‌ها، از مسائل اساسی در برنامه‌های منطقه‌ای و توسعة سرزمین است که همواره برنامه‌ریزان منطقه‌ای با آن مواجه بوده‌اند. مراکز بزرگ تجاری، بخش مهمی از راهبردهای شهری به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه به شمار می‌روند که از این اصل مستثنی نیستند. شهرها با هر نقش و کارکردی، فعالیت‌های تجاری و اقتصادی را در اولویت دارند؛ بنابراین مکان‌یابی مراکز عمدة تجاری از اصول مهم برنامه‌ریزی در امر توسعة منطقه‌ای است. توزیع منطقه‌ای این مراکز از حیث ابعاد سیاسی و اجتماعی و استقرار آنها، رشد اقتصادی را به دنبال دارد و توزیع مطلوب به کاهش اختلافات منطقه‌ای منجر می‌شود؛ بنابراین این پژوهش مکان‌یابی محل احداث شهرک نمایشگاهی خودرو را در شهر گزبرخوار بررسی می‌کند.

در حال حاضر حدود 100 نمایشگاه خودرو در این شهر وجود دارد و با توجه به اینکه انواع خودروهای ساخت داخل و خارج در این نمایشگاه‌ها مبادله می‌شود، متقاضیان از نقاط مختلف کشور برای خرید خودرو به این شهر مراجعه می‌کنند. از سویی این نمایشگاه‌ها به‌صورت خودجوش و بدون پیش‌بینی‌های اولیه در بلوار ورودی شهر تمرکز یافته‌اند که مشکلاتی از قبیل ترافیک و تردد را به وجود آورده‌اند. با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته دربارة این موضوع، شهر گزبرخوار به یکی از قطب‌های بزرگ تجاری در قلب منطقه و استان اصفهان تبدیل شده است؛ بنابراین برای ساماندهی نمایشگاه‌های فعلی و درنظرگرفتن افزایش روزافزون آنها، ایجاد مرکز عمدة تجاری بیرون از شهر در قالب شهرک نمایشگاهی ضروری به نظر می‌رسد.

برمبنای نتایج به‌دست‌آمده از مکان‌یابی شهرک نمایشگاهی خودرو، محدودة مطالعاتی به ترتیب اولویت به پنج پهنة بسیار مناسب، مناسب، متوسط، نامناسب و بسیار نامناسب طبقه‌بندی شد. پهنه‌های 3 (متوسط)، 4 (نامناسب) و 5 (بسیار نامناسب) در شمال شهر گزبرخوار قرار دارند که به دلیل دوری از خدمات لازم و همچنین دسترسی ضعیف، در ردة مناطق نامطلوب قرار گرفتند. پهنة 2 (مناسب) نیز در قسمت شرق شهر قرار گرفته است که در حال حاضر جزو زمین‌های کشاورزی محسوب می‌شود و تغییر کاربری آنها پیامدهای عدیده‌ای به دنبال دارد. پهنة 1 (بسیار مناسب) در جنوب و جنوب شرقی شهر واقع شده است که به دلیل وجود مناطق مسکونی و قنات‌ها تمامی وسعت آن قابلیت ایجاد نمایشگاه خودرو را ندارد؛ زیرا از یک سو با مناطق مسکونی برخورد می‌کند و از سویی دیگر وجود قنات‌های متعدد مکان ایجاد نمایشگاه را با خطرات گسترده‌ای نظیر ناپایداری بستر، فرونشست زمین و تخریب سیستم هیدرولوژیک قنات مواجه می‌کند؛ بنابراین با توجه به درنظرگرفتن حریم شهر و قنات این پهنه به چهار سایت از جنوب تا جنوب شرقی شهر گز طبقه‌بندی شد که به ترتیب سایت 1 مکان بسیار مطلوب با وسعت 593/82 هکتار، سایت 2 مکان با مطلوبیت قوی با مساحت 359/56 هکتار، سایت 3 مکان مطلوب با وسعت 158/21 هکتار و سایت 4 مکان با مطلوبیت کم با مساحت 346/11 هکتار، به‌مثابة مکان‌های پیشنهادی مناسب برای ایجاد شهرک نمایشگاهی خودرو مکان‌یابی و اولویت‌بندی شدند.

برای کارایی مطلوب‌تر نتایج، ایجاد شهرک نمایشگاهی در سایت‌های پیشنهادی به لحاظ جنبه‌هایی نظیر ارزیابی نیاز فعلی و پیش‌بینی گسترش آتی تعداد مغازه‌ها برای برآورد مساحت آن، درنظرگرفتن معیار دسترسی آسان به داخل مجموعه از سمت جاده‌های برون و درون‌شهری برای سهولت ورود و خروج متقاضیان، ایجاد مراکز خدمات‌رسانی خودرو در داخل مجموعه از قبیل کارواش، لوازم یدکی، مرکز معاینة فنی، دفاتر بیمه و ثبت اسناد، سوخت‌رسانی و...، ایجاد بانک برای دسترسی آسان به انجام امور مالی، ایجاد مراکز خدمات‌رسانی رفاهی و اقامتی از قبیل هتل، رستوران، پارک، فضای سبز و محل بازی کودکان و درنهایت تجمیع معماری بومی‌سنتی منطقه و سازه‌های مدرن و به‌روز نیاز دارد.