رابطۀ بین میزان اخلاق محیط زیستی و سرمایۀ اجتماعی با فرهنگ محیط زیستی مورد مطالعه: شهر کرمان

مقدمه و بیان مسئله

امروزه به‌موازات تحولات ناشی از صنعتی‌‎شدن و نوسازی در کشورهای مختلف جهان، شرایط محیط زیستی نیز دستخوش دگرگونی‌هایی شده‌اند و این دگرگونی‌ها، تخریب محیط زیست و حتی انقراض برخی گونه‌های زیستی، گیاهی و جانوری را در پی داشته است. این دگرگونی‌ها در دهه‌های اخیر به دغدغۀ کارشناسان اجتماعی و پژوهشگران دانشگاهی و محیط زیستی و در سالیان اخیر به دغدغۀ عمومی تبدیل شده است. سابقۀ بررسی‌های میدانی در زمینۀ تغییرات اجتماعی و فرهنگی در جهان به حدود سال 2010 در آمریکا بازمی‌گردد. بل‌لازار از پیشروان این بررسی‌هاست. در خلال سال‌های 1939 تا 1945، روان‌شناسانی مانند لیکرت، گاتمن و استوفر تأثیر بسیار ارزنده‌ای در بررسی افکار عمومی بر جای نهاده‌اند (فنی، 1387: 39). در سال‌های1970 تا 1986 کوشش‌هایی در زمینۀ شناسایی نگرش‌های اجتماعی در جهان غرب انجام شد. از پیشگامان این دوره، اینگلهارت است که در کتابش به نام تحول فرهنگی در جامعه پیشرفتۀ صنعتی کوشید تحولات ارزشی در جوامع صنعتی را نقد و بررسی کند (اینگلهارت، 1373: 7). او تبیین کرد که این جوامع دستخوش تحول شده‌اند و ارزش‌های مادی سال‌های قبل، جای خود را به ارزش‌های غیرمادی داده‌اند. در ایران نیز در خلال دهه‌های 1330 و 1340 کوشش‌هایی برای شناخت ارزش‌ها و عقاید عمومی (و نه تحولات فرهنگی ‌ـ اجتماعی) در قالب نواحی فرهنگی انجام شده است که مهم‌ترین آنها در پژوهش‌های محسنی (1379) و طاهرخانی (1383) دیده می‌شود.

امروزه کسی نمی‌تواند ادعا کند مسائل و مشکلات محیط زیستی، حاصل تغییر و تحولات طبیعی است و با عملکردهای انسانی ارتباط ندارد (صفا و همکاران، 1396: 92). مهم‌ترین هدف در ارتقای فرهنگ محیط زیستی افراد جامعه، ایجاد شناخت دربارۀ اهمیت تعامل انسان با محیط زیست و تأثیر عملکرد او به‌صورت منفی یا مثبت بر محیط است (راحمی و طاهری، 1383: 2). امروزه حیات رو‌ به رشد جامعه‌ها با میزان سواد و دانش پیوند خورده است؛ بنابراین، ایجاد تحول و ارتقای فرهنگ محیط زیستی، مستلزم افزایش بهره‌وری نیروی انسانی در زمینۀ مسائل محیط زیستی و اشاعۀ آموزش محیط زیستی در ابعاد گسترده‌تر است (فرصت، 1384: 23).

بشر و جوامع امروزی برای حفظ بقا و داشتن زندگی سالم، به فرهنگ محیط زیستی صحیح نیاز دارند تا میان نیازهای انسان به توسعه و محیط زیست، تعادل برقرار کنند. مجموعه رفتارهای ضابطه‌مند در بستر فرهنگ، موجب جهت‌بخشی به ابعاد مختلف زندگی خواهد بود؛ به عبارت دیگر، فرهنگ، ریشه و ساختار اصلی توسعۀ همه‌جانبه است و زمانی می‌توان انتظار شادابی و پویایی را برای جامعه داشت که این ساختار اصولی باشد. فرهنگ محیط زیستی، نوعی رفتار و روش زندگی است که طبیعت و منابع آن را راهی برای توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و لازمۀ رسیدن به آن‌ دو و ضرورتی برای حفظ بقای انسان به حساب می‌آورد. ازطرف دیگر، محیط ‌زیست، سرمایۀ ملی و متعلق به نسل امروز و آینده و امانتی باارزش در دستان ماست؛ ودیعه‌ای که به حفاظت و صیانت همگانی نیاز دارد و فرهنگ‌سازی و آموزش در این مسیر ضرورتی فراموش‌نشدنی است. در اصل پنجاهم قانون اساسی نیز تصریح ‌شده است که «در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط ‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند، وظیفۀ عمومی تلقی می‌گردد» (حسینی‌نیک، 1394: 10).

بر این اساس، موضوع محیط ‌زیست و اثرات ناشی از تخریب آن دیرزمانی است که تنها مشکل کشور یا منطقه‌ای خاص در جهان نیست (کاستلز، 1384: 48) و وجود بحران‌های محیط زیستی وجه مشترک همۀ کشورهای جهان است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و به‌واسطۀ دلایل متعدد داخلی و خارجی با بحران‌های محیط زیستی مختلف در اقصی نقاط قلمرو سرزمینی‌اش روبه‌روست؛ از مسئلۀ ریزگردها در استان‌های جنوبی تا خشک‌شدن بزرگ‌ترین حوزۀ آبی در شمال‌غرب کشور؛ ازاین‌رو، ایرانِ امروز میان کمربندی از انواع بحران محیط زیستی قرار دارد که برخی منشأ داخلی و شماری دیگر سرچشمۀ خارجی دارند.

در دهه‌های اخیر بی‌توجهی به اثرات محیط زیستی، فعالیت‌های مختلف صنعتی، خدماتی و تولیدی مهم‌ترین عوامل تهدیدکنندۀ محیط ‌زیست انسانی و طبیعی در شهر کرمان بوده‌اند. گزارش نهادهای رسمی در کرمان مبنی بر خشکی و کم‌آبی قنات‌ها دراثر برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تخریب عرصه‌های طبیعی، تبدیل رودخانه‌ها به فاضلاب‌‎خانه دراثر رفتارهای غیرمسئولانه، تعطیلی تعدادی از کارخانه‌ها، صنایع و معادن در حال احداث به‌وسیلۀ سازمان محیط ‌زیست به‌‍دلیل رعایت‌نکردن استانداردها، شکار حیوانات بومی منطقه، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، استفادۀ بی‌رویه از خودروهای فرسوده و شخصی با توجه به پیامدهای محیط زیستی آن، مصرف بیش ‌از حد آب، برق و گاز در ساعت‌های اوج مصرف و ...، از دیگر معضلات محیط زیستی جامعۀ مطالعه‌شده است. مشکلات و مسائل عدیده و از طرفی نبودن داده‌ای نظام‌مند، ضرورت پژوهش در این زمینه را فراهم کرده است؛ بنابراین، با توجه به بحران‌های محیط زیستی و خشک‌سالی‌های متوالی و پدیده‌های نوظهور ازجمله پدیدۀ گردوغبار، بحث تحول فرهنگ محیط زیستی در شهر کرمان ضروری به نظر می‌رسد. هدف اصلی این پژوهش تبیین رابطۀ بین میزان اخلاق محیط زیستی و سرمایۀ اجتماعی با فرهنگ محیط زیستی شهروندان شهر کرمان در ده سال پیش و در زمان حاضر است. تلاش شده است متغیرهای پیش‌بینی‌کنندۀ فرهنگ محیط زیستی در سه بُعد آگاهی، نگرش و رفتار و کل فرهنگ محیط زیستی تبیین شوند.

ادبیات نظری پژوهش

پیشینۀ پژوهش

برای دست‌یابی به ارتباط منطقی بین پژوهش‌های قبلی با مطالعۀ حاضر و رسیدن به چارچوب نظری و غنای بیشتر محتوای این مقاله، مطالعات انجام‌شده در زمینۀ موضوع پژوهش بررسی می‌شوند:

کریمی و همکاران (1398) رابطۀ سرمایۀ اجتماعی، رفتارهای فرانقشی و تعهد سازمانی دربارۀ مسائل محیط زیستی با نقش میانجی مسئولیت‌پذیری محیط زیستی شهروندان را بررسی کردند. نتایج نشان می‌دهند بین سرمایۀ اجتماعی با تعهد سازمانی، سرمایۀ اجتماعی با رفتارهای فرانقشی و تعهد سازمانی با رفتارهای فرانقشی رابطۀ معناداری وجود دارد. همچنین مشارکت اجتماعی، از عوامل مؤثر بر سرمایۀ اجتماعی و آموزش و آگاهی، مهم‌ترین عامل در تعهد سازمانی است. افراد دارای مشارکت اجتماعی زیاد، آگاهی بیشتری از محیط زیست و رفتارهای محیط زیستی مثبتی داشته‌اند و به‌‎دنبال بهبود محیط زیست‌اند.

رحمان‌پور و رمضانی (1397) در پژوهش «بررسی نقش آموزش محیط‌ زیست جوامع محلی در عملکرد محیط زیستی شهروندان محدودۀ منطقۀ 5 شهرداری تبریز» به این نتیجه دست یافتند که آموزش محیط زیستی شهروندان منطقۀ 5 تبریز بر مدیریت پسماند، مصرف بهینۀ آب، کاهش آلودگی، فضای سبز، مصرف بهینۀ انرژی و حفاظت از محیط زیست تأثیر مثبت داشته است.

احمدی (1396) در پژوهش «تحلیلی بر اثرات سرمایۀ اجتماعی در اخلاق محیط زیستی روستاییان؛ مطالعۀ موردی: دهستان چایپاره بالا، شهرستان زنجان» به این نتیجه دست یافت که میان متغیر وابستۀ اخلاق محیط زیستی و متغیر مستقل سرمایۀ اجتماعی تفاوت معنادار آماری وجود دارد و جهت این رابطه نیز مثبت برآورد شده است که وجود رابطۀ مستقیم را نشان می‌دهد. بر این اساس، با افزایش سرمایۀ اجتماعی، میزان اخلاق محیط زیستی نیز افزایش پیدا می‌کند.

احمدیان و حقیقتیان (۱۳۹5) در پژوهشی «نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای محیط زیستی شهری در شهروندان شهر کرمانشاه» را بررسی کردند. نتایج نشان دادند عوامل فرهنگی از پیش‌بینی‌کننده‌های سیاست‌های ترویج رفتارهای محیط زیستی مسئولانه‌اند.

صالحی و امامقلی (1391) در مطالعۀ «بررسی تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر رفتارهای محیط زیستی؛ مطالعۀ موردی: استان کردستان»، نشان دادند با وجود شرایط نامناسب و امکانات محدود محیط زیستی در استان کردستان، رفتارهای مسئولانۀ محیط زیستی افراد مطالعه‌شده در حد بالایی بوده‌ است. با افزایش سرمایۀ اجتماعی، رفتارهای مسئولانۀ محیط زیستی نیز مسئولانه می‌شود؛ درنهایت، دلایل احتمالی پایین‌بودن میزان سرمایۀ اجتماعی بررسی شدند.

پونس و همکاران[1] (2019) در پژوهش «بازنگری سبز در درآمد مشاغل و سرمایۀ انسانی در کشور در حال توسعۀ اکوادور»، نشان می‌دهند درآمد مشاغل و سرمایۀ انسانی نقش جالب‌‌توجهی در فرهنگ محیط زیستی خانواده‌های این کشور دارند. هر دو متغیر تأثیر مثبتی بر رفتار محیط زیستی خانواده‌ها دارند. از دیدگاه آنها، افراد مسئول سیاست محیط زیستی، قادرند با برنامه‌های آموزشی با محتوای محیط زیستی و ترویج رفتار خانوارها با استفاده از روش‌های مالیاتی، آلودگی را کاهش دهند.

آسیلسویا و اوکاتی[2] (2018) در پژوهش «بررسی رفتار محیط زیستی به‌عنوان تعیین‌کنندۀ اصلی شهروندی بوم‌شناختی» الگویی پژوهشی ارائه می‌دهند که معتقد است ارزش‌های عمومی بر نگرش‌های محیط زیستی تأثیر می‌گذارند؛ این نگرش‌های محیط زیستی، بر آگاهی و دانش محیط زیستی ‌تأثیر می‌گذارند و در نتیجۀ آگاهیِ از مشکلات محیط زیستی، فرد متعهد می‌شود سطح مشخصی از رفتارهای محیط زیستی را انجام دهد.

کاسالو و اِسکاریو[3] (2018) در پژوهش «عدم همبستگی در ارتباط بین نگرش‌های محیطی و رفتار محیط زیستی» به این نتیجه رسیدند که بین رفتار طرفداران محیط زیست با نگرش‌های محیط زیستی آنها ارتباط قوی وجود دارد؛ زیرا تا زمانی که مردم اعتقاد به حفظ محیط زیست دارند، حتی اگر این هدف پرهزینه باشد، برای تحقق آن تلاش می‌کنند. همچنین آنها با بررسی تأثیر ویژگی‌های اقتصادی ـ ‌اجتماعی بر رفتار محیط ‌زیستی، نشان دادند تحصیلات و سن ارتباط مثبتی با رفتار محیط ‌زیستی دارند و زنان در مقایسه با مردان بیشتر رفتارهای محیط زیستی از خود نشان می‌دهند.

اتو و پنزینی[4] (2017) در مطالعۀ «آموزش محیط زیستی مبتنی بر طبیعت: دانش محیط زیستی و پیوستگی با طبیعت»، نشان دادند فراگیری دانش محیط زیستی در ترویج رفتار مناسب محیط زیستی از ایجاد حس درونی ارتباط با طبیعت اثر کمتری دارد. هرچه افراد احساس وابستگی بیشتری با طبیعت داشته باشند، رفتار دوستانۀ سازگار با محیط‌ زیست را به نمایش می‌گذارند. با وجود این، ارتقای دانش محیط زیستی مؤلفه‌ای اساسی در آموزش محیط زیستی و پیش‌شرطی لازم برای رفتار محیط زیستی است.

شوماخر[5] (2015) در پژوهش «رشد درون‌زای فرهنگ محیط زیستی» دربارۀ سازوکاری توضیح می‌دهد که به عقیدۀ او موجب افزایش فرهنگ محیط زیستی در سراسر جهان می‌شود. این الگو پیش‌بینی می‌کند جوامع دارای سطوح پایین ثروت، نمی‌توانند منابع لازم را برای فرهنگ محیط زیستی آزاد کنند. در این حالت، اگر کیفیت محیط زیست پایین باشد، جامعه در حفظ محیط زیست سرمایه‌گذاری خواهد کرد؛ اما هنگامی که جامعه به سطح مشخصی از توسعۀ اقتصادی رسیده باشد، ممکن است بخشی از ثروت خود را در توسعۀ یک فرهنگ محیط زیستی سرمایه‌گذاری کند. فرهنگ محیط زیستی هم تأثیر مثبتی بر کیفیت محیط زیست ازطریق سطوح پایین‌تر مصرف دارد هم با هزینه‌های نگهداری، محیط زیست را بهبود می‌بخشد. این الگو سبب رسیدن به این نتیجه‌ می‌شود که برای جوامع گرفتار در وضعیتی با کیفیت پایین محیط زیست، سرمایه‌گذاری در فرهنگ سبب ایجاد حلقه‌های بازخورد مثبت می‌شود که به نوبۀ خود فرهنگ محیط زیستی را افزایش می‌دهد.

لیو و همکاران[6] (2014) در پژوهش «نقش سرمایۀ اجتماعی در تشویق رفتارهای محیط زیستی ساکنان در اکوتوریسم جامعه‌محور» با استفاده از مدل معادلات ساختاری نشان دادند مزایای اقتصادی، تأثیر مستقیمی بر رفتارهای محیط زیستی ساکنان دارند و سرمایۀ اجتماعی، تا حدی تأثیرات متفاوتی بر این رابطه دارد. این یافته‌ها نشان می‌دهند سطح بالای سرمایۀ اجتماعی، به‌ویژه نوع شناختی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ محیط زیستی ساکنان دارد.

کلانتری و همکاران[7] (2007) پژوهش «عوامل اجتماعی اثرگذار بر رفتار محیط زیستی شهروندان» را در تهران انجام و نشان دادند رفتار محیط زیستی مردم در مناطق شهری به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از متغیر‌هایی نظیر سن، جنس، درآمد، تحصیلات، دانش پایه‌ای از مسائل محیط زیستی، قانون‌گذاری محیط زیستی، نگرش‌های محیط زیستی، احساس نگرانی و آماده‌سازی برای رفتار محیط زیستی تأثیر می‌گیرد.

پژوهشگران گروه محیط زیست و کشاورزی، بیشتر پژوهش‌های انجام‎شده در زمینۀ فرهنگ محیط زیستی را انجام داده‌اند و این مسئله کمتر با رویکردی جامعه‌شناختی بررسی شده است؛ بنابراین، این پژوهش به موضوع از منظر جامعه‌شناختی توجه کرده است؛ البته پژوهش حاضر به برخی متغیرهای اجتماعی و فرهنگی نیز توجه کرده است که در پژوهش‌های پیشین بررسی نشده‌اند. از نکات جدید این پژوهش بررسی تطبیقی نتایج آماری مطالعه‌شده در دو مقطع زمانی است که کمتر مطالعه‌‌ای با این وسعت (دست‌کم در موضوع مطالعه‌شده) انجام شده است. این مسائل سبب ایجاد نوعی خلأ پژوهشی شده است که پژوهش حاضر درصدد رفع آنهاست.

چارچوب نظری

بسیاری از الگو‌های سنتی نگرش محیط زیستی به‌طور کلی شامل دانش محیط زیستی، ارزش‌های محیط زیستی، اخلاق محیط زیستی و فرهنگ محیط زیستی است. با توجه به این الگو‌های شناخته‌شده و کاربردی، شناخت منطقی محیط زیست، شناسایی عوامل و ارزش‌های محیطی را تسهیل می‌کند و درنتیجه، ذهنیت و رفتارهایی را تولید می‌کند که با فرهنگ محیط زیستی سازگارند (Allport, 1935; Kaiser et al., 1999; Kollmuss & Agyeman, 2002; Ramsey & Rickson, 1976). فرهنگ محیط زیستی به مجموعۀ آگاهی‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و رفتارهای افراد جامعه با محیط زیست گفته می‌شود (Dunlap, 2008: 10). فرهنگ محیط زیستی ابعاد بسیاری دارد که ازجمله مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: الف) دانش محیط زیستی: دانش یا آگاهی محیط زیستی عبارت است از اطلاعاتی که افراد دربارۀ محیط ‌زیست، بوم‌شناسی سیارۀ زمین و تأثیر کنش‌های انسانی بر محیط ‌زیست بوم دارند (Arcury & Christianson, 1990: 304). ب) نگرش محیط زیستی: تمایلی روان‌شناختی است که با ارزیابی محیط‌ زیست طبیعی با درجاتی از طرفداری‌کردن یا نکردن ابراز می‌شود (Milfont & Duckitt, 2010: 80). استرن[8] (2000) بیان می‌کند که علاوه بر عامل نگرشی، سه عامل دیگر بر فرهنگ مثبت محیط زیستی تأثیر می‌گذارند: نخست، عوامل زمینه‌‌ای نظیر هزینه‌های مادی، پاداش و دسترسی به فناوری؛ دوم، توانایی‌های فردی مثل دانش خاص محیطی و مهارت؛ سوم، عادات‌ که باید برای تغییر رفتار در جهت رفتار مثبت محیطی سست شوند.

ازجمله عوامل دیگر تأثیرگذار بر فرهنگ محیط زیستی، سرمایۀ اجتماعی و اخلاق محیط زیستی‌اند. پاتنام سرمایۀ اجتماعی را مجموعه‌‎ای از مفاهیم مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌‌ها می‌‌داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینۀ اجتماع می‌‌شوند و درنهایت، منافع متقابل آنها را تأمین می‌کنند (Putnam, 1995: 67). ارتباط محیط زیست و سرمایۀ اجتماعی ازجمله موضوعات جدیدی است که پژوهشگران محیط زیستی به آن توجه کرده‌اند. دولال و همکاران[9] (2008)، گرافتون و نولز[10](2004)، ایشم و همکاران[11] (2002)، پرتی و وارد[12] (2001)، کاتز[13] (2000) و عقیلی و همکاران (1388) معتقدند سطوح سرمایۀ اجتماعی بر ترجیحات محیط زیستی افراد و دولت‌ها تأثیر بسزایی دارند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهند سطح بالای سرمایۀ اجتماعی با کاهش هزینه‌های فعالیت‌های جمعی، همکاری بین افراد را تسهیل می‌بخشد و مردم بیشتر در فعالیت‌های جمعی شرکت می‌کنند؛ درنتیجه، فعالیت‌های فردی و خصوصیِ دارای اثرات منفی محیط زیستی را کمتر انجام می‌دهند. هاینس متغیرهای زیر را در الگوی خود ارائه کرده است: الف) دانش دربارۀ مسئله: به این معنا که فرد باید با مسائل محیط زیست آشنایی داشته باشد. ب) دانش دربارۀ راهبرد‌های رفتار: فرد باید بداند برای کاهش اثرات مخرب بر محیط ‌زیست چه کارهایی می‌تواند انجام دهد. ج) مکان هندسی کنترل: این عامل معرف ادراک فرد دربارۀ توانایی او در ایجاد تغییر ازطریق رفتار خود است. د) نگرش: افراد با نگرش‌های محیط زیستی قوی، انگیزه برای درگیری در فعالیت‌های دوستدار محیط ‌زیست را دارند؛ اما تاکنون ارتباط بین نگرش و عمل ضعیف ارزیابی ‌شده است. و) احساس مسئولیت شخص: این احتمال وجود دارد که افراد با احساس مسئولیت بیشتر، بیشتر درگیر رفتار مسئولانۀ محیط زیستی شوند (به نقل از حسین‌زاده، 1389: 58).

نظریۀ اخلاق حیات‌محور همۀ حیوانات و گیاهان را مشمول اخلاق می‌داند. در این چارچوب، شوایتزر از تکریم زندگی و همۀ حیات نام می‌برد. از دیدگاه او زندگی با همۀ گوناگونی‌اش باارزش است و هر موجودی حق حیات دارد. او در عین احترام به اشکال مختلف زندگی، معتقد بود انسان جایگاه اخلاقی بالاتری دارد و به همین سبب مسئولیت بیشتری بر دوش اوست و باید نگهبان دیگر زندگی‌ها باشد (Schweitzer, 2015: 136). لئوپولد نیز در چارچوب دفاع از دیدگاه «ارزش اخلاقی زیست‌بوم» معتقد است کل زندگی مانند هرم حیاتی بر هم مترتب است و خاک، خوراک گیاهان و گیاهان، خوراک حیوانات و حیوانات، خوراک انسان را فراهم می‌کنند. در این نظریه سخن از جامعۀ زیستی به میان می‌آید که همۀ اجزای آن به هم وابسته‌اند و انسان تنها مستأجری در کنار سایر مستأجران زمین است، نه مالک آن. از این منظر معیار درستی و نادرستی رفتارها را با این اصل می‌توان سنجید: آن عملی درست است که حافظ و گسترندۀ این زیبایی، انسجام و تکامل بیوتیک باشد و آن عملی نادرست است که این وضع را نقض کند (Leopold, 2015: 172). این دیدگاه‌ها در عمل مستلزم فرهنگ محیط زیستی متفاوتی‌اند.

به‌‎طور کلی آنچه چارچوب نظری پژوهش را شکل می‌دهد تلفیقی از دیدگاه‌های ذکرشده است که هر کدام به عامل یا عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ محیط زیستی مدنظر مطالعۀ حاضر اشاره کرده‌اند. برای نمونه پاتنام به سرمایۀ اجتماعی، هاینس به ابعاد مهم فرهنگ محیط زیستی همچون دانش، نگرش و رفتار محیط زیستی و شوایتزر و لئوپولد به اخلاق محیط زیستی اشاره کرده‌اند. بررسی نگرش‌های گوناگون دربارۀ فرهنگ محیط زیستی به پژوهشگر امکان وسعت‌دادن به چشم‌اندازهای تحلیلی‌اش، آشکارکردن وجوه گوناگون مسئلۀ پژوهش و درنهایت، برگزیدن چارچوبی مناسب برای آن را می‌دهد. در این مرحله با استفاده از چارچوب نظری، فرضیه‌های اساسی پژوهش، متغیرها و روابط میان آنها مشخص می‌شوند.

فرضیه‌هایپژوهش

- بین اخلاق محیط زیستی و تحول فرهنگ محیط زیستی در ده سال پیش و در زمان حاضر رابطه وجود دارد.

- بین سرمایۀ اجتماعی و تحول فرهنگ محیط زیستی در ده سال پیش و در زمان حاضر رابطه وجود دارد.

- میانگین متغیر تحول فرهنگ محیط زیستی برحسب جنسیت متفاوت است.

- بین پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی و تحول فرهنگ محیط زیستی در ده سال پیش و در زمان حاضر رابطه وجود دارد.

- میانگین متغیر تحول فرهنگ محیط زیستی برحسب سن متفاوت است.

- میانگین متغیر تحول فرهنگ محیط زیستی برحسب وضعیت تأهل متفاوت است.

- متغیرهای مستقل چه میزان از فرهنگ محیط زیستی و ابعاد سه‌گانۀ آن را تبیین کرده‌اند؟

نمودار 1- الگوی تجربی پژوهش

روش پژوهش

این مطالعه با استفاده از رویکرد کمی و فن پیمایشی انجام شده است. فن جمع‌آوری داده‌ها در این پژوهش پرسش‌نامه است. جامعۀ آماری شامل افراد ۱۶سال به بالای ساکن در مناطق چهارگانۀ شهر کرمان است که براساس آمار سال 1395 معادل ۶۳۴۱۳۲ نفر بوده‌اند. در این مقاله سه گروه سنی در نظر گرفته شد: 16 تا 29 سال، 30 تا 49 سال و50 سال به بالا. دلیل انتخاب این گروه‌‌های سنی این بود که رفتارهای 10 سال پیش آنها نیز مدنظر بود؛ بنابراین، باید مقتضای سنی آنها در نظر گرفته می‌شد که 10 سال پیش به سنی رسیده باشند که اکنون به یاد بیاورند چه نوع رفتارهایی در قبال محیط زیست داشته‌اند. پرسش‌نامه برای دو مقطع زمانی طرح شد؛ به‌گونه‌ای که از پاسخگویان در قالب گویه‌هایی در زمان حاضر خواسته شد رفتارهای محیط زیستی خود را در 10 سال پیش نیز ذکر کنند. در ‌این پژوهش از فرمول کوکران برای تعیین حجم نمونه استفاده شده است. این فرمول براساس جمعیت کل (جامعۀ آماری) و سطح اطمینان 95% و خطای 5%، حجم نمونه را برآورد می‌کند (رفیع‌پور، 1380: 383). در این پژوهش حجم نمونه براساس فرمول کوکران برابر با 384 نفر است.

نمونه‌گیری به شیوۀ تصادفی خوشه‌ای انجام شد. با توجه به ناهمگن‌بودن جمعیت مطالعه‌شده، به‎‌ناچار باید در ابتدا جامعۀ آماری تقسیم می‌شد تا از درون هر قسمت نمونه‌ای مناسب انتخاب شود. بدین طریق که در هر منطقه، نشانی خیابان‌ها مشخص و از بین آنها نمونه‌گیری انجام شد. در هر خیابان نیز از بلوک‌ها به شیوۀ نمونه‌گیری تصادفی نظام‌مند و از بین خانه‌ها و افراد خانه نمونه‌گیری تصادفی ساده به عمل آمد. در هر منطقه برای افزایش دقت، تعداد بیشتری پرسش‌نامه نسبت به تعداد تعیین‌شده جمع‌آوری و درنهایت، 400 پرسش‌نامه بین پاسخگویان توزیع شد و از این تعداد، 374 پرسش‌نامه بازگردانده شد و مبنای تحلیل‌های آماری قرار گرفت. برای توصیف و تحلیل داده‌ها با به‌کارگیری نرم‌افزار آماری SPSS از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. برای اطمینان از اعتبار ابزار سنجش، با بهره‌گیری از نظرهای داوران متخصص در حوزۀ موضوع پژوهش، ابتدا اعتبار صوری سؤالات پرسش‌نامه سنجیده شد. علاوه بر استفاده از نظرهای متخصصان، تلاش شد در طراحی سؤالات پرسش‌نامه از سؤالات مشابهی بهره برده شود که در پژوهش‌های دیگر استفاده ‌شده‌اند. برای اطمینان از پایایی نتایج از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است.

تعاریف متغیرها

الف) متغیر وابسته

فرهنگ محیط زیستی: فرهنگ پتانسیل زیادی برای تأثیر بر محیط زیست دارد؛ بنابراین، نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی به چگونگی نگاه ما، ارزش‌دهی و به‎‌دنبال آن روبه‌رو شدن با معاملات اثرگذار بر محیط زیست دارد. ما این نوع خاص از فرهنگ را که با چگونگی رفتار بشر با سیارۀ زمین مرتبط است، فرهنگ محیط زیستی می‌نامیم (Schumacher, 2015: 206). در این مطالعه فرهنگ محیط زیستی در سه بُعد دانش محیط زیستی، نگرش محیط زیستی و رفتار محیط زیستی سنجیده شد.

ب) متغیرهای مستقل

دانش محیط زیستی: به معنای میزان اطلاعات فرد دربارۀ مسائل محیط زیستی و عوامل مؤثر بر گسترش آن و شناخت از چگونگی رفتار برای بهبود این معضلات است (نصرتی‌نژاد و همکاران، 1395: 9). شناخت و آگاهی محیط زیستی خاص شامل 5 مؤلفه (بازیافت با 5 گویه، مصرف بهینۀ آب با 5 گویه، آلودگی هوا با 5 گویه، گونه‌های محیط زیستی با 7 گویه و ریزگردها با 5 گویه) است. در مجموع این مؤلفه‌ها با استفاده از 27 گویه روی مقیاس 5‍درجه‌ای لیکرت تنظیم‌ شده‌اند.

نگرش محیط زیستی: مجموعه‌ای از احساسات، تمایلات، عقاید و قضاوت‌های فرد نسبت به یک پدیده یا رخداد محیط زیستی در زندگی است. این نگرش ممکن است در جهت حفاظت از محیط ‌زیست وحشی، گیاهان و جانوران بومی، حفظ منابع طبیعی یا در جهت تخریب محیط‌ زیست باشد (امامقلی، 1390: 71). برای سنجش و اندازه‌گیری این مفهوم، 25 گویه در قالب 5 بعد (محدودیت رشد با 5 گویه، مخالفت با انسان‌محوری با 5 گویه، شکنندگی تعادل طبیعت با 7 گویه، رد ایدۀ معافیت بشر با 5 گویه و ریزگردها با 3 گویه) سنجیده شدند.

رفتار محیط زیستی: مجموعه‌ای از کنش‌های افراد نسبت به محیط ‌زیست است که طیف وسیعی از احساسات، تمایلات و آمادگی‌های خاص برای رفتار نسبت به محیط ‌زیست را شامل می‌شود (خوشفر و همکاران، 1389؛ نصرتی‌نژاد و همکاران، 1395: 9؛ Kollmuss & Agyeman, 2002). رفتار محیط زیستی در چهار مؤلفه (مصرف بهینۀ انرژی با 5 گویه، مصرف بهینۀ آب با 5 گویه، حوزۀ آلودگی هوا با 6 گویه، محیط زیستی بازیافت با 5 گویه، زیست بوم محلی با 3 گویه) شامل 24 گویه در قالب طیف پنج‌‎درجه‌ای لیکرت در اختیار پاسخگو قرار گرفت.

اخلاق محیط زیستی: اخلاق محیط ‌زیستی از شاخه‌های فلسفۀ کاربردی است که با ارزش‌ها، باورها و گرایش‌ها سروکار دارد و در بهترین حالت، فرایندی اصول‌نهاد است که به‌دنبال ارائۀ راه‌حل‌های اخلاقی برای مشکلات محیط زیستی است (احمدی، 1396: 23). اخلاق محیط ‌زیستی در دو بعد عینی و ذهنی سنجیده و برای سنجش آنها از گویه‌های زیر استفاده شد: بعد عینی اخلاق محیط ‌زیستی: هرس‌کردن شاخه‌های درختان، اعتراض به آلوده‌کنندگان محیط زیست و انتقال تجربیات در زمینۀ مضرات کودهای شیمیایی به دیگر کشاورزان؛ بعد ذهنی اخلاق زیست محیطی: حس ارتباط با طبیعت، احساس ناراحتی از آزار حیوانات، بالابردن اطلاعات عمومی از محیط زیست، آگاهی از عوامل مؤثر در ایجاد آلودگی هوا و آگاهی از وضعیت منابع آبی. پس از ارائۀ هر یک از سؤالات مربوط به متغیر اخلاق محیط ‌زیستی، گزینه‌های جواب در طیف پنج‌قسمتی شامل موارد کاملاً موافق، موافق، بی‌نظر، مخالف و کاملاً مخالف در اختیار پاسخگو قرار گرفت.

سرمایۀ اجتماعی: سرمایۀ اجتماعی شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی است که هر فردی در اختیار دارد و شامل همۀ منابع واقعی و بالقوه‌ای است که دراثر عضوشدن در شبکۀ اجتماعی کنشگران یا سازمان‌ها به دست می‌آید (صالحی و امامقلی، 1391: 96). این مقوله در سه بعد جداگانه شامل اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و احساس امنیت اجتماعی برای هر بُعد 3 گویه و در کل 9 گویه در طیف 5‌درجه‌‌ای سنجیده شد.

پایگاه اقتصادی – اجتماعی: شاخص‌های مربوط به این متغیر شامل سطح تحصیلات، نوع شغل، میزان درآمد و وضعیت مسکن است. با توجه به ناهمگن‌بودن این متغیرها، برای جمع‌بندی آنها در فرایند کدگذاری دوباره، ابتدا هر یک از متغیرها به سه دستۀ بالا، متوسط و پایین دسته‌بندی و سپس متغیرهای دسته‌بندی شده با هم جمع‌بندی و نمرۀ متغیر پایگاه اقتصادی - اجتماعی به دست آمد.

در پژوهش حاضر از روش ارزیابی اعتبار صوری پژوهش استفاده شد. برای اعتبار صوری نیز گویه‌های طیف‌های مرتبط پس از طراحی در اختیار متخصصان قرار گرفت. اجماع نظر این افراد سبب گزینش گویه‌‌های مناسب برای هر متغیر شد. برای سنجش پایایی ابزار سنجش (پرسش‌نامه)، ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. آلفای کرونباخ هر یک از متغیرهای ذکرشده در جدول زیر آمده است:

جدول 1- میزان آلفای کرونباخ (پایایی)

یافته‌های پژوهش

جدول 2 توزیع ابعاد سه‌گانۀ فرهنگ محیط زیستی (دانش، نگرش و رفتار) را نشان می‌دهد. این متغیر شامل سه گویه است. جمع نمرات کل ابعاد بین نمرۀ 76 (کمترین نمره) و نمرۀ 380 (بیشترین نمره) است. نتایج حاصل از میانگین فرهنگ محیط زیستی در بعد آگاهی محیط زیستی نشان می‌دهند این متغیر حداقل (نمرۀ 27) و حداکثر (نمرۀ 135) دارد. میانگین این متغیر برای زمان حاضر برابر با 89/67 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (81) پایین‌تر است. این نتایج برای 10 سال قبل نشان می‌دهند میانگین این متغیر 69/50 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (81) پایین‌تر است. از این نتایج چنین استنباط می‌شود که میانگین میزان آگاهی شهروندان از فرهنگ محیط زیستی در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل افزایش یافته است. دربارۀ بعد نگرش‌های محیط زیستی میانگین آن در زمان حاضر برابر با 30/84 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (75) بالا‌تر است. می‌توان استنباط کرد که میانگین بعد نگرش‌های محیط زیستی از فرهنگ محیط زیستی برای افراد از میانگین موردانتظار بالا‌تر است. این نتایج برای 10 سال قبل نشان می‌دهند میانگین این متغیر 04/72 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (75) پایین‌تر است. از نتایج حاصل چنین استنباط می‌شود که میانگین میزان فرهنگ محیط زیستی از نگرش شهروندان در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل افزایش یافته است. دربارۀ بعد رفتاری نتایج نشان می‌دهند این متغیر حداقل (نمرۀ 24) و حداکثر (نمرۀ 120) دارد. میانگین این متغیر در زمان حاضر برابر با 31/61 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (72) پایین‌تر است. میانگین این متغیر برای 10 سال قبل 06/58 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (72) پایین‌تر است. از نتایج حاصل چنین استنباط می‌شود که میانگین میزان رفتار شهروندان از فرهنگ محیط زیستی در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل افزایش یافته است؛ درنهایت، میانگین نمرۀ فرهنگ محیط زیستی در زمان حاضر برابر با 524/213 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (228) پایین‌تر است. این نتایج برای 10 سال قبل نشان می‌دهند میانگین این متغیر 799/180 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (228) پایین‌تر است. از نتایج حاصل چنین استنباط می‌شود که میانگین میزان فرهنگ محیط زیستی در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل افزایش یافته است.

جدول 2- توزیع میزان فرهنگ محیط زیستی در ابعاد مؤلفۀ رفتار برحسب شاخص توصیفی

جدول 3 نشان‌دهندۀ میانگین اخلاق محیط زیستی است. نتایج نشان می‌دهند این متغیر حداقل (نمرۀ 7) و حداکثر (نمرۀ 35) دارد. میانگین این متغیر در زمان حاضر برابر با 32/21 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (21) بالاتر است. می‌توان استنباط کرد که میزان اخلاق محیط زیستی برای افراد از میانگین موردانتظار بالاتر است. این نتایج برای 10 سال قبل نشان می‌دهند میانگین این متغیر 03/20 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (21) پایین‌تر است. چنین استنباط می‌شود که میانگین اخلاق محیط زیستی در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل افزایش اندکی داشته است.

جدول 3- توزیع میزان اخلاق محیط زیستی برحسب شاخص توصیفی

جدول 4 بیان‌کنندۀ توزیع میزان سرمایۀ اجتماعی برحسب شاخص‌های توصیفی است. نتایج نشان می‌دهند این متغیر حداقل (نمرۀ 9) و حداکثر (نمرۀ 45) دارد. میانگین این متغیر برای زمان حاضر 33/16 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (27) در حد پایینی است. این نتایج برای 10 سال قبل نشان می‌دهند میانگین این متغیر 07/32 است که در مقایسه با میانگین موردانتظار (27) بالا‌تر است. چنین استنباط می‌شود که میانگین میزان سرمایۀ اجتماعی در حال حاضر نسبت به 10 سال قبل کاهش محسوسی داشته است.

جدول 4- توزیع میزان سرمایۀ اجتماعی در ابعاد مختلف برحسب شاخص توصیفی

جدول 5 ماتریس همبستگی بین اخلاق محیط زیستی پاسخگویان و میزان آگاهی، نگرش و رفتار محیط زیستی (ابعاد فرهنگ محیط زیستی) را در زمان حاضر و ده سال پیش نشان می‌دهد. براساس یافته‌ها، اخلاق محیط زیستی با نگرش محیط زیستی (016/0=r) و رفتار محیط زیستی (25/0=r) در زمان حاضر رابطۀ معناداری دارد؛ اما بین اخلاق محیط زیستی و آگاهی محیط زیستی (006/0=r) در زمان حاضر رابطۀ معناداری وجود ندارد. همچنین اخلاق محیط زیستی با میزان آگاهی محیط زیستی (56/0=r)، نگرش محیط زیستی (73/0=r) و رفتار محیط زیستی (50/0=r) (در ده سال پیش) رابطۀ معنادار دارد؛ درنهایت، نتایج بیان‌کنندۀ آن‌اند که اخلاق محیط زیستی با میزان فرهنگ محیط زیستی در ده سال پیش (71/0=r) و در زمان حاضر (33/0=r) رابطۀ معنادار دارد.

جدول 5- ماتریس همبستگی بین وضعیت اخلاق محیط زیستی پاسخگویان و میزان آگاهی، نگرش و رفتار محیط زیستی (ابعاد فرهنگ محیط زیستی)

جدول 6 ماتریس همبستگی بین میزان سرمایۀ اجتماعی پاسخگویان و میزان آگاهی، نگرش و رفتار محیط زیستی را نشان می‌دهد. براساس یافته‌‌ها، میزان سرمایۀ اجتماعی با میزان آگاهی محیط زیستی (38/0=r) و رفتار محیط زیستی (46/0 =r) رابطۀ معنادار دارد؛ اما این رابطه با نگرش محیط زیستی (05/0=r) معنادار نیست؛ این در حالی است که در ده سال پیش یکی از ابعاد فرهنگ محیط زیستی (آگاهی محیط زیستی، 21/0=r)، نگرش محیط زیستی (43/0=r) و رفتار محیط زیستی (26/0=r) رابطۀ معنادار با سرمایۀ اجتماعی داشتند. در مجموع فرهنگ محیط زیستی با میزان سرمایۀ اجتماعی در زمان حاضر (41/0=r) و در ده سال پیش (35/0=r) رابطۀ معنادار دارد.

جدول 6- ماتریس همبستگی بین وضعیت میزان سرمایۀ اجتماعی و میزان آگاهی، نگرش و رفتار محیط زیستی

جدول 7 آزمون تفاوت میانگین ابعاد فرهنگ محیط زیستی را برحسب گروه سنی پاسخگویان نشان می‌دهد. نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس نشان می‌دهند میانگین میزان آگاهی و رفتار محیط زیستی برای گروه‌های سنی تفاوت معناداری ندارد؛ اما این میانگین در بعد نگرش محیط زیستی تفاوت معنادار دارد. در کل فرهنگ محیط زیستی با گروه‌های سنی تفاوت معنادار دارد. نتایج تحلیل واریانس برای فرهنگ محیط زیستی با مقدار (107/4F= ) و مقدار معناداری (017/0Sig= ) است. این تفاوت برای فرهنگ محیط زیستی در بعد نگرش نیز معنادار است؛ اما برای ابعاد آگاهی و رفتار معنادار نیست.

جدول 7- آزمون تفاوت میانگین میزان ابعاد فرهنگ محیط زیستی (آگاهی، نگرش و رفتار) بر حسب گروه‌های سنی

جدول 8 آزمون تفاوت میانگین میزان ابعاد فرهنگ محیط زیستی (آگاهی، نگرش و رفتار محیط زیستی) را برحسب پایگاه اقتصادی - اجتماعی پاسخگویان نشان می‌دهد. این متغیر نتیجۀ پنج متغیر فرعیِ وضعیت شغلی، میزان درآمد ماهیانه، وضعیت تحصیلات، وضعیت مسکن و طبقۀ اجتماعی (ازلحاظ ذهنی) است. نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس نشان می‌دهند میانگین میزان بعد آگاهی محیط زیستی معنادار است؛ اما در ابعاد نگرش و رفتار محیط زیستی معنادار نیست. میانگین میزان فرهنگ محیط زیستی در کل برای افراد دارای پایگاه اقتصادی - اجتماعی بالا (85/185)، برای افراد دارای پایگاه اقتصادی - اجتماعی میانی (96/177) و برای افراد دارای پایگاه اقتصادی - اجتماعی پایین (06/181) است. نتایج تحلیل واریانس برای بعد آگاهی با (08/4F=) و معناداری (018/0Sig=)، برای بعد نگرشی با (050/2F= ) و معناداری (130/0Sig=)، برای بعد رفتاری با (68/2F= ) و معناداری (070/0Sig ) و در کل با (38/3F=) و معناداری (035/0Sig=) است.

جدول 8- آزمون تفاوت میانگین میزان فرهنگ محیط زیستی برحسب پایگاه اقتصادی - اجتماعی

برای مشخص‌شدن اینکه تفاوت نمرۀ میزان فرهنگ محیط زیستی بیشتر ناشی از کدام طبقه یا افراد مطالعه‌شدۀ دارای پایگاه اقتصادی - اجتماعی است، از آزمون LSD استفاده شده است. همچنان که از نتایج جدول 9 مشاهده می‌شود این تفاوت معنادار بین افرادی است که پایگاه اقتصادی - اجتماعی‌شان در سطح بالا و میانی است.

جدول 9- آزمون تعقیبی LSD برای تحلیل واریانس مقایسۀ نظرهای گروه‌ها دربارۀ پایگاه اقتصادی - اجتماعی

با توجه به اینکه جنسیت افراد و وضعیت تأهل تأثیری بر تحولات فرهنگ محیط زیستی در این پژوهش نداشتند و نتایج این فرضیه‌‎ها معنادار نبود، از آوردن جدول‌های این دو متغیر صرف نظر شد.

رگرسیون چندگانه

نتایج رگرسیون چندمتغیره نشان می‌دهند چهار معادلۀ رگرسیونی برای متغیر فرهنگ محیط زیستی و ابعاد سه‌گانۀ آن (آگاهی، نگرش و رفتار) بیان شده است. اولین الگو به بعد دانش از فرهنگ محیط زیستی مربوط است. در اینجا دو متغیر سرمایۀ اجتماعی و پایگاه اقتصادی - اجتماعی پاسخگویان وارد معادلۀ رگرسیونی شده‌اند. مقدار T برای سرمایۀ اجتماعی برابر (65/7 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=) است. مقدار T برای پایگاه اقتصادی - اجتماعی (23/2- T=) است که با خطای (026/0 =Sig.T) پذیرفته می‌شود. با ورود این متغیر میزان ضریب تعیین برابر با 39/0= به دست آمد. دومین الگو به بعد نگرش از فرهنگ محیط زیستی مربوط است. در اینجا دو متغیر اخلاق محیط زیستی و سن پاسخگویان وارد معادلۀ رگرسیونی شده‌اند. مقدار T برای اخلاق محیط زیستی برابر (08/9 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=) است. مقدار T برای سن (58/2 T=) است که با خطای (004/0 =Sig.T) پذیرفتنی است. با ورود این متغیر میزان ضریب تعیین برابر با 46/0= به دست آمد.

سومین الگو به بعد رفتاری از فرهنگ محیط زیستی مربوط است. در اینجا سه متغیر اخلاق محیط زیستی، میزان سرمایۀ اجتماعی و سن پاسخگویان وارد معادلۀ رگرسیونی شده‌اند. مقدار T برای سرمایۀ اجتماعی (41/9 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=)، مقدار T برای اخلاق محیط زیستی (03/5 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=) و مقدار T برای سن (29/3- T=) است که با خطای (001/0 =Sig.T) پذیرفتنی است. با ورود این متغیر میزان ضریب تعیین برابر با 52/0= به دست آمد. چهارمین الگو به فرهنگ محیط زیستی مربوط است. در اینجا دو متغیر میزان سرمایۀ اجتماعی و اخلاق محیط زیستی وارد معادلۀ رگرسیونی شده‌اند. مقدار T برای سرمایۀ اجتماعی برابر (36/8 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=) است. میزان ضریب تعیین برابر با 41/0= به دست آمد. در مرحلۀ دوم متغیر اخلاق محیط زیستی وارد معادله شد. مقدار T برای اخلاق محیط زیستی برابر (35/6 T=) و ضریب معنی‌داری (000/0Sig.T=) است. میزان ضریب تعیین برابر با 50/0= به دست آمد. کمیت F به‎لحاظ آماری اعتبار سنجش را تأیید می‌کند.

جدول 10- پیش‌بینی متغیر وابسته (میزان فرهنگ محیط زیستی) و ابعاد آن براساس متغیرهای مستقل پژوهش

الگوی اندازه‌گیری پژوهش

آلفای کرونباخ قادر نیست سنجش لازم و دقیق در بررسی پایایی متغیرهای پنهان در پژوهش که به‌منزلۀ سازه‌های نظری مطرح‌اند و همچنین خطاهای اندازه‌گیری را ارائه کند. آزمون تحلیل عاملی نیز قادر به محاسبۀ عامل‌های مرتبه‌های دوم و سوم نیست؛ بنابراین، برای رفع این موارد و سنجش دقیق‌تر عامل‌های پنهان و مرتبۀ دوم و سوم از الگوی اندازه‌گیری استفاده شد. تحلیل داده‌‌ها نشان می‌دهد رفتارهای محیط زیستی با استفاده از الگوی عاملی مرتبۀ دوم سنجیدنی است. بر این اساس، هر یک از ابعاد سه‌گانۀ آن به‌منزلۀ سازه یا متغیر پنهان تعریف شدند و این سه متغیر به نوبۀ خود در نقش معرف‌‌های رفتارهای محیط زیستی به‌منزلۀ سازۀ پنهان و وابسته در الگوی ساختاری قرار گرفتند. معیارهای برازش الگوی عاملی رفتارهای محیط زیستی در زیر نشان می‌دهند الگوی اندازه‌گیری برازش نسبتاً مناسبی دارد: مقدار کای اسکوئر غیرمعنادار (CMIN) برابر با 640/217 و سطح معناداری 000/0 نتیجۀ مطلوبی را نشان نمی‌دهد. شاخص ریشۀ میانگین مجذور باقی‌مانده‌ها در الگوی ذکرشده برابر 104/0، شاخص برازش تطبیقی CFI برابر 650/0، شاخص توکر لوئیس (شاخص برازش هنجارنشده یا TLI برابر 635/0) و کای اسکوئر نسبی در الگو برابر 878/1 است که در مجموع وضعیت بهبودی را برای الگو نشان می‌دهد. شاخص جذر برآورد واریانس خطای تقریب برابر 083/0 و نزدیک به صفر است و برازندگی الگو را تأیید می‌کند. شاخص برازش‌شدۀ تطبیقی مقتصد PCFI برابر 620/0 است. یکی از شاخص‌های برازش الگو که به‌صورت مستقیم بر کافی‌بودن حجم نمونه تمرکز دارد، شاخص هلتر (Hoelter) است. این شاخص برای به دست آوردن کای اسکوئر در سطح معناداری 05/0 حجم نمونه را برابر 238 و در سطح معناداری 01/0 حجم نمونه را برابر 261 تأیید می‌کند. با توجه به اینکه مقدار بحرانی آن بیشتر از 200 است و حجم نمونۀ مطالعه‌شده (374) بیشتر از مقدار گزارش‌شده به‌وسیلۀ هلتر است، الگوی تدوین‌شده تأیید می‌شود.

جدول 11- شاخص‌های کلی برازش برای الگوی عاملی رفتارهای محیط زیستی

نتایج حاصل از الگوی اندازه‌گیری متغیر وابسته (رفتارهای محیط زیستی) به‌صورت استاندارد در نمودار 2 بیان شده‌اند.

نمودار 2- الگوی استاندارد اندازه‌گیری عاملی متغیر وابسته و ابعاد آن

الگوی ساختاری پژوهش

با توجه به اینکه ضریب همبستگی پیرسون و ضریب رگرسیون چندمتغیره، روابط معنادار بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته را نشان می‌دهند، این سؤال مطرح می‌شود که آیا نتایج به‌دست‌آمده از نمونۀ مطالعه‌شده، قابلیت تعمیم به کل جامعۀ آماری دربارۀ همۀ متغیرهای مستقل را دارد یا خیر. ضریب همبستگی و رگرسیون چندگانه قادر به تبیین این نکته نیستند؛ بنابراین، از معادلات ساختاری استفاده شد. ازطرفی آزمون‌های رگرسیون چندگانه و ضریب همبستگی قادر به محاسبۀ خطاهای اندازه‌گیری نیستند و مدل معادلات ساختاری با در نظر گرفتن متغیرهای مکنون و خطاهای اندازه‌گیری، برآورد الگو را دقیق‌تر و براساس معیار استاندارد دربارۀ تعمیم نتایج به جامعۀ آماری قضاوت دقیق‌تری را انجام می‌دهد. جدول 12 وزن‌های استاندارد و غیراستاندارد رگرسیونی هر یک از متغیرهای مستقل را بر متغیر وابسته نشان می‌دهد. چنانچه مشاهده می‌شود مقدار P-value برای سه متغیر (سرمایۀ اجتماعی با مقدار 573/0، اخلاق محیط زیستی با مقدار 111/0 و متغیر پایگاه اقتصادی - اجتماعی با مقدار ضریب رگرسیون استاندارد برابر 108/0-) در سطح خطای کوچک‌تر از 05/0 است که نشان می‌دهد تأثیر متغیرهای ذکرشده بر متغیر وابسته معنادار است.

جدول 12- برآورد استاندارد و غیراستاندارد پارامترهای اصلی و سطوح معناداری برای آزمون فرضیه‌ها

برای پاسخ به این سؤال که آیا مقادیر معنادار ذکرشده قابلیت تعمیم به جامعۀ آماری را دارند یا خیر، از فن خودگردان‌سازی استفاده شد. نسبت بحرانی (CR) نشان می‌دهد مقدار برآوردشدۀ استاندارد برای دو متغیر سرمایۀ اجتماعی و پایگاه اقتصادی - اجتماعی معنادار و در مقایسه با مبنای استاندارد (96/1) بیشتر است. این معناداری به جامعۀ آماری تعمیم‌پذیر است. می‌توان نتیجه گرفت که مقدار ذکرشده با صفر تفاوت معنادار دارد و نتایج معنادار به‌دست‌آمده از نمونه، قابلیت تعمیم به جامعۀ آماری را دارد؛ اما دربارۀ متغیر اخلاق محیط زیستی در مقایسه با مبنای استاندارد (96/1) هرچند بیشتر است، معنادار نیست و هرچند نتیجه در الگوی رگرسیونی معنادار است، قابلیت تعمیم به جامعۀ آماری را ندارد؛ بنابراین، می‌توان استنباط کرد که اخلاق محیط زیستی در نمونۀ مطالعه‌شده بر فرهنگ محیط زیستی تأثیر دارد؛ اما این تأثیرگذاری ناشی از خطاست و قابلیت تعمیم به کل جامعۀ آماری را ندارد.

جدول 13- وضعیت معناداری اثرات متغیرهای مستقل برای تعمیم نتایج براساس فن خودگردان‌سازی

جدول 14 شاخص‌های کلی برازش برای الگوی ساختاری رفتارهای محیط زیستی را نشان می‌دهد. نتایج نشان می‌دهند هرچند الگو در برخی شاخص‌ها با الگوی مطلوب فاصله دارد، بیشتر شاخص‌ها مناسب‌بودن الگو را تأیید می‌کنند. نکتۀ مهم این است که اضافه‌کردن برخی پارامترها یا وزن‌های رگرسیونی می‌تواند کای اسکوئر الگو را کاهش دهد؛ اما به‌لحاظ نظری دستکاری این شاخص‌ها معقول به نظر نمی‌رسد. مقدار کای اسکوئر هنجارشده در این الگو در اصلاح سوم برابر 305/2 است که با صفر فاصله دارد. مقدار شاخص ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده (RMR) نسبتاً در حد پذیرفتنی قرار دارد و شاخص ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) برابر با 059/0 و مطلوب است.

جدول 14- شاخص‌های کلی برازش برای الگوی ساختاری رگرسیون فرهنگ محیط زیستی

نمودار 3 الگوی ساختاری پژوهش را به‌صورت استاندارد نشان می‌دهد. نتایج نشان می‌دهند سه متغیر واردشده در معادلۀ رگرسیونی، در کل مقدار 37/0 از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کرده‌اند.

نمودار 3- الگوی استاندارد ساختاری پژوهش