تعیین منابع آلایندة شیمیایی آب زیرزمینی دشت جنوبی اراک به روش‌های شاخص آلودگی و هندسة فراکتال

قدیمی, فریدون; جوادی شریف, پگاه

doi:10.22108/gep.2019.117202.1156

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,706
تعداد مقالات	13,973
تعداد مشاهده مقاله	33,631,607
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	13,342,615

تعیین منابع آلایندة شیمیایی آب زیرزمینی دشت جنوبی اراک به روش‌های شاخص آلودگی و هندسة فراکتال

جغرافیا و برنامه ریزی محیطی

مقاله 4، دوره 30، شماره 2 - شماره پیاپی 74، مرداد 1398، صفحه 35-54 اصل مقاله (1.19 M)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2019.117202.1156

نویسندگان

فریدون قدیمی^* ¹؛ پگاه جوادی شریف²

¹دانشیار، گروه مهندسی معدن، دانشگاه صنعتی اراک، اراک، ایران

²دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه صنعتی اراک، اراک، ایران

چکیده

چکیده‌
دشت جنوبی اراک با 47 حلقه چاه برای تأمین بخشی از آب شرب شهر استفاده می‌شود. ارزیابی کیفی آب ازنظر ترکیبات شیمیایی و فلزات مسمومیت‌زا و تعیین منشأ آنها از مسائل جالب توجه در این دشت است. 52درصد از آب این چاه‌ها تیپ Ca-HCO₃، 26 درصد Ca-Cl و 20 درصد Na-Cl دارند. غلظت حداکثر بعضی ترکیبات ازجمله NO₃، Na، Ca، Mg، PO₄، HCO₃، SO₄ و Cl، حاکی از زیادبودن آنها نسبت به استاندارد آب شرب ایران و استاندارد WHO است. از سویی با تعیین شاخص‌های آلودگی در فلزات سنگین مشخص شد آب‌ها کیفیت مناسب شرب دارند. آب‌های منطقه در مقایسه با استانداردهای آب شرب در حد مطلوب‌اند؛ اما بررسی حد آستانه به روش فراکتالی نشان داد غلظت ترکیبات شیمیایی بیشتر آب‌ها از حد طبیعی بیشتر است و در آستانة آلودگی قرار دارند. این بررسی نشان داد ترکیبات شیمیایی، نتیجة دو آلودگی طبیعی (هوازدگی، انحلال شیمیایی سنگ‌های کربناته و نفوذ آب شور) و انسانی‌اند. زیادبودن ترکیباتی چون Ca، HCO₃ و Mg در آب‌های دشت اراک ناشی از انحلال سنگ‌های آهکی و دولومیتی ارتفاعات جنوبی و زیادبودن ترکیباتی چون Na و SO₄ در آب‌های دشت امان‌آباد ناشی از نفوذ آب شور تالاب میقان اراک است. همچنین دفن زبالة دشت امان‌آباد، پساب شهرک صنعتی و فاضلاب شهری در دشت اراک، منشأ فلزات مسمومیت‌زایی چون Cu، Zn، As و Pb در آب‌های منطقه است.

کلیدواژه‌ها

: آب‌های زیرزمینی؛ ترکیبات شیمیایی؛ فراکتال؛ شاخص آلودگی؛ دشت اراک

اصل مقاله

دربارة ترکیب شیمیایی آب‌های زیرزمینی پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته است؛ ازجمله مونجرزی و همکاران^{^[1]}، 2011؛ قدیمی و قمی^{^[2]}، 2012a و قدیمی و همکاران^{^[3]}، 2015 این موضوع را بررسی کرده‌اند.

در بررسی‌های مختلف به اثبات رسیده سنگ‌های حوضة بالادست در ترکیب شیمیایی آب‌های زیرزمینی نقش اساسی داشته‌اند؛ ازجمله در بررسی‌های تانجانگ و همکاران^{^[4]}، 2019؛ پان و همکاران^{^[5]}، 2017 و وانگ و همکاران^{^[6]}، 2013.

همچنین ارزیابی استاندارد آب‌های زیرزمینی در مقایسه با آب شرب، موضوع پژوهش بسیاری از پژوهشگران و سازمان‌ها بوده است؛ مانند ترابیان و شهاوی^{^[7]}، 2017 و استاندارد بین‌المللی آب^{^[8]}، 2017.

پژوهش‌های مختلفی نیز درزمینة ارزیابی شاخص‌های آلودگی صورت گرفته است؛ جلالی^{^[9]}، 2009؛ قدیمی، 2015؛ نصرآبادی^{^[10]}، 2015؛ رضا و سینق^{^[11]}، 2010 و هاکنسون^{^[12]}، 1980 این مسئله را ارزیابی کرده‌اند.

ازجمله پژوهش‌های فراکتالی دربارة مرزهای آلودگی، پژوهش‌های داتا و همکاران^{^[13]}، 2016؛ قدیمی و همکاران، 2015؛ کومار و دوآ^{^[14]}، 2009 و پیونته و همکاران^{^[15]}، 2001 است.

روش‌شناسی پژوهش

نمونه‌برداری و تجزیة شیمیایی

تعداد 47 حلقه چاه آب شرب از دشت اراک انتخاب (شکل 1) و از هر چاه 250 میلی‌لیتر آب در ظرف‌های پلی‌اتیلن گردآوری و به آزمایشگاه شرکت آب و فاضلاب شهری استان مرکزی برای تجزیة شیمیایی انتقال داده شد. برای همة نمونه‌ها، هدایت الکتریکی (EC) در صحرا اندازه‌گیری و به کمک دستگاهWTW Universal Conductivity Meter Multi Line P₄ set تعیین شد. سپس غلظت ترکیباتی چون Ca، Mg، K، Na، Cl، SO₄، F، NO₃ و PO₄ به روش کروماتوگرافی، HCO₃ به روش تیتراسیون و عناصر سنگین از قبیل Cu، Zn، As، Ni، Co و Pb به روش اسپکتروفتومتر جذب اتمی (Perkin–Elmer Analyst 700) مشخص شد.

شاخص‌های سنجش کمی و کیفی آلودگی آب

درجة آلودگی (C_d): شاخص درجة آلودگی^{^[16]} آثار ترکیبی چند متغیر را بر کیفیت آب شرب نشان می‌دهد (Backman et al., 1997: 55). این شاخص با توجه به روابط 1 و 2 محاسبه می‌شود.

(1)
(2)

در این روابط ، و به ترتیب مؤلفه‌های آلودگی، غلظت عنصر و مقدار استاندارد غلظت عنصر را بیان می‌دارد. درجة کمی و کیفی شاخص آلودگی؛ شامل: C_d< 1 کم، C_d=1-3 متوسط وC_d> 3 زیاد (Nasrabadi, 2015: 385).

شاخص آلودگی فلزات سنگین (HPI): شاخص فلزات سنگین^{^[17]} برای امتیاز مجموع فلزات سنگین در آب استفاده می‌شود. در محاسبة HPI، محاسبة وزن‌های مؤلفة iام و کیفیت هریک از فلزات سنگین براساس شاخص هاکنسون Zn= 1، Pb= Cu= Ni= 5، As= 10 است (Hakanson, 1980: 975). کیفیت هر فلز با استفاده از رابطة 3 امتیازدهی می‌شود. در این رابطه، Q_i زیرشاخص‌های مؤلفة iام، W_i ارزش مؤلفه‌ها، M_i غلظت هر فلز و S_i حد مجاز مؤلفه‌ها یا میزان استاندارد آن عنصر را بیان می‌کند (Reza & singh, 2010: 785).

(3)

درنهایت شاخص آلودگی فلزات سنگین با استفاده از رابطة 4 محاسبه می‌شود. بر این اساس، رتبة هر نمونه آب ازنظر کیفی عبارت است از: 120> رتبة کم، 120-240 رتبة متوسط و 240< رتبة زیاد.

(4)

شاخص کیفیت آب (WQI): شاخص کیفیت آب^{^[18]} با استفاده از رابطة 5 محاسبه می‌شود که در آن W، ضریب وزنی است و q_n نیز از رابطة 6 به دست می‌آید.

(5)
(6)

V_actual مقادیر اندازه‌گیری‌شدة کیفیت آب، V_ideal مقدار ایده‌آل مؤلفه‌های کیفی (در 7 PH= برابر صفر) و V_standard مقدار استاندارد مؤلفه‌های کیفی است که برای آب غیرقابل شرب 91-100، برای آب بسیار بد 71-90، برای آب بد 51-70، برای آب خوب 26-50 و برای آب عالی 0-25 است (Kumar & Dua, 2009: 49).

روش فراکتال

در برداشت‌های هیدروژئوشیمیایی، توزیع فراوانی داده‌ها به علت چولگی زیاد بیشتر لوگ نرمال است و مقادیر بزرگ تابع، توزیع آلودگی‌ها را تشکیل می‌دهد. این مقادیر که از بقیة مقادیر امکان تفکیک دارد، مناطق دارای آلودگی هیدروژئوشیمیایی را مشخص می‌کند. روش‌های آماری متفاوتی برای جداسازی آلودگی از مقادیر طبیعی وجود دارد؛ اما روش‌های فراکتالی به‌مثابة روش‌هایی کارآمد برای جدایش دقیق مرزهای آلودگی بسیار مناسب است (Datta et al., 2016: 2435). یکی از کاربردهای عمدة هندسة فراکتال در تخمین حد آستانه و درنتیجه جداسازی جامعة آلوده از زمینه براساس اختلاف بعد فراکتال آنهاست. الگوریتم‌های مختلفی برای محاسبة بعد فراکتال الگوهای هیدروژئوشیمیایی وجود دارد و الگوریتم غلظت- مساحت، متداول‌ترین آنهاست. در روش غلظت- مساحت، رابطة بین خطوط هم‌غلظت و مساحت از رابطة 7 به دست می‌آید.

(7)

در آن (µ≥X_o) Aمساحت تجمعی محصورشده با خطوط هم‌غلظتی است که غلظت آنها بزرگ‌تر و مساوی Xاست و حد آستانه‌ای در نمودار تمام‌لگاریتمی غلظت- مساحت به دست می‌آید.
a مؤلفة مرتبط با بعد خط هم‌غلظت است. چنانچه.A(ρ) مساحت مقادیر غلظت بزرگ‌تر از ρ در یک نقشة منحنی میزان از داده‌های خاص باشد، بنابراین A(ρ) باید یک توزیع افزایشی از ρ باشد. اگر ϑ نمایندة مقادیر آستانه‌ای باشد، روابط 8 و 9 بر داده‌ها حاکم است.

(8)
(9)

چنانچه نمودار ( ) درمقابل) r در مختصات تمام‌لگاریتمی) خطی باشد، داده‌ها متعلق به یک جامعه و توزیع فراکتالی ساده خواهد بود. در صورتی که نمودار از چند بخش خطوط مستقیم تشکیل شده باشد، توزیع مولتی‌فراکتالی است و نقاط شکست بین بخش‌های خطوط راست، حد آستانه‌ای هستند که جوامع را جدا می‌کنند (Ghadimi et al., 2015: 77).

پلیگون‌های تیسن

پلیگون‌های تیسن با عنوان پلیگون‌های دیریکلت^{^[19]} یا ورونی^{^[20]} در اصل نوعی طبقه‌بندی فضایی نقشه براساس اختصاص هر نقطه به نزدیک‌ترین نقطة داده‌ای است. چنانچه نقاط داده‌ای در سلول‌های با فاصلة منظم قرار داشته باشند، پلیگون‌های حاصل نیز منظم خواهند بود و بالعکس. پلیگون‌های تیسن غالباً برای تبدیل سریع داده‌های نقطه‌ای به ناحیه‌ای در سامانة اطلاعات جغرافیایی استفاده می‌شوند. مزیت مهم پلیگون‌های تیسن، سادگی و آسانی تبدیل داده‌های کیفی مانند کاربری به نقشة ناحیه‌ای است (Mohamed & AlmasPoor, 2003: 125). با توجه به روش انتخابی غلظت - مساحت برای انجام فراکتال، نمودار تیسن داده‌های چاه‌های آب دشت جنوبی اراک به شرح شکل (1) است.

شکل 1. پلیگون‌های تیسن بر داده‌های چاههای آب دشت جنوبی اراک

موقعیت محدودة پژوهش

منطقة پژوهش در استان مرکزی و شهر اراک با جمعیتی بیش از 400000 نفر شاغل در صنعت، با ارتفاع متوسط 1900 متر، بارندگی سالیانة 280 میلی‌متر، درجه‌حرارت متوسط 18 سانتی‌گراد در اقلیم نیمه‌خشک واقع شده است. آبخوان اراک متشکل از رسوبات ریز تا متوسط‌دانه و با سن پلیئستوسن به‌صورت فروافتادگی بین کوه‌های آشتیان در شمال و کوه‌های اراک در جنوب و بر پی‌سنگ آهکی کرتاسه قرار گرفته است (شکل 2). سنگ‌های ارتفاعات تغذیه‌کنندة دشت جنوبی اراک شامل شیل و ماسه‌سنگ ژوراسیک، اسلیت‌های آهکی، سنگ‌های آهکی و دولومیتی کرتاسه است. آبخوان جنوبی اراک با دو دشت امان‌آباد و دشت اراک با دو رودخانة امان‌آباد و قره‌کهریز تغذیه می‌شود (جوادی شریف، 1396: 47). تالاب میقان در شمال آبرفت جنوبی اراک با مساحت 110 کیلومترمربع آب شور دارد. روی دشت جنوبی اراک چاه‌های زیادی به عمق
70 تا 150 متر حفر شده است که برای تأمین آب شرب و کشاورزی استفاده می‌شوند. اراک به‌منزلة چهارمین قطب صنعت کشور شهرک‌های صنعتی متفاوتی دارد که یکی از این شهرک‌های صنعتی در آبرفت جنوبی اراک واقع شده است.

شکل 2. موقعیت جغرافیایی چاه‌ها و زمین‌شناسی آبخوان اراک

یافته‌های پژوهش

ترکیب شیمیایی آب

جدول (1)، خلاصة آمار و مقدار استاندارد هریک از ترکیبات شیمیایی را با توجه به استاندارد ایران (Torabian & shahavi 2017: 3) و استاندارد WHO (WHO, 2017: 631) برای آب شرب نشان می‌دهد. استاندارد غلظت ترکیبات شیمیایی در ایران تقریباً مشابه با استاندارد WHO است. میانگین غلظت ترکیباتی چون F، Ni، Cu، Zn، As، Pb، Na، Ca، Mg، PO₄، HCO₃، SO₄ و Cl از حد استاندارد شرب کمتر است. ضمناً برای ترکیباتی چون Co و K، استانداردی تعریف نشده است. همچنین استاندارد بعضی ترکیبات در ایران (Ni) و بعضی در WHO (HCO₃) تعریف شده است. بررسی غلظت حداکثر بعضی ترکیبات ازجمله NO₃، Na، Ca، Mg، PO₄، HCO₃، SO₄ و Cl حاکی از زیادبودن نسبت به استاندارد ایران و استاندارد WHO است. غلظت NO₃ در 26 درصد، Na در 5 درصد، Ca در 3 درصد،
Mg در 18 درصد، PO₄ در 7 درصد، HCO₃ در
31 درصد، SO₄ در 5 درصد و Cl در 9 درصد از نمونه‌ها بیش از استاندارد آب شرب ایران است. لازم به توضیح است همة منابع آبی ازنظر فلزات سنگین (Ni، Cu، Zn، As، Pb) در حد استاندارد ایران هستند.

بررسی تیپ آب به روش نمودار پایپر نشان داد
52 درصد از آب‌ها تیپ Ca-HCO₃، 26 درصد تیپ Ca-Cl، 2 درصد تیپ Na-HCO₃ و 20 درصد تیپ Na-Cl دارند (شکل 3). همچنین بیشتر آب‌ها براساس نمودار شولر در وضعیت خوب تا قابل قبول قرار دارند (شکل 4). لازم به توضیح است تیپ آب‌های شرب کلسیم و بی‌کربنات (Ca-HCO₃) غالب در دشت جنوبی اراک از ارتفاعات آهکی کرتاسه در جنوب اراک سرچشمه گرفته است (شکل 1)؛ (Ghadimi & Ghomi, 2012a: 14). تیپ Na-Cl مربوط به آب‌هایی بوده که منشأ آنها، آب شور ناشی از تالاب میقان است که در شمال دشت اراک و دشت امان‌آباد قرار دارد (شکل 1). تیپ Ca-Cl مربوط به چاه‌هایی است که در منطقة مخلوط آب شیرین و آب شور قرار دارد (Ghadimi & Ghomi, 2012a: 14).

جدول 1. غلظت ترکیبات شیمیایی منابع آب زیرزمینی دشت جنوبی اراک

WHO	استاندارد ایران	حداکثر	حداقل	میانه	میانگین	واحد	متغیر
1/50	1/50	79/0	11/0	21/0	22/0	mg/L	F
50	50	102	12	26	35	mg/L	NO₃
-	-	36/0	12/0	22/0	21/0	g/Lµ	Co
-	70	1	03/0	23/0	27/0	g/Lµ	Ni
3000	3000	50	4	12	14	g/Lµ	Cu
1000	3000	50	4	14	16	g/Lµ	Zn
10	10	70/5	1	00/2	20/2	g/Lµ	As
10	10	9	2	00/7	51/6	g/Lµ	Pb
-	-	90/1	30/0	80/0	84/0	mg/L	K
200	200	361	5/9	58	78	mg/L	Na
300	300	408	44	89	98	mg/L	Ca
30	30	112	5/8	21	24	mg/L	Mg
0/20	0/20	23/0	12/0	14/0	15/0	mg/L	PO₄
200	-	616	90	170	196	mg/L	HCO₃
250	250	300	7	95	97	mg/L	SO₄
250	200	1435	50/6	86	139	mg/L	Cl

شکل 3. نمودار پایپر به‌منظور تعیین تیپ آب برای چاه‌های دشت جنوبی اراک

شکل 4. نمودار شولر به‌منظور تعیین وضعیت شرب‌بودن آب برای چاه‌های دشت جنوبی اراک

شاخص‌های آلودگی آب‌ها

شاخص درجة آلودگی (C_d): شاخص درجة آلودگی در 22درصد از چاههای منطقه (چاه‌های 1، 19، 20، 22، 23، 25، 27، 29، 35 و 46) متوسط است و بقیة چاه‌ها (78درصد) در ردة کم قرار دارند. با توجه به شکل 5 الف چاه‌هایی که در محدودة دشت اراک واقع شده‌اند، عمدتاً درجة آلودگی کم، اما بیشتر چاه‌های دشت امان‌آباد در جنوب شرق اراک درجة آلودگی متوسط دارند. شاخص آلودگی فلزات سنگین (HPI) اثر فلزات سنگین را بر سلامت انسان نشان می‌دهد. میزان شاخص آلودگی با استفاده از عناصر Pb، Zn، Cu، Ni و As نشان داد 30 درصد از چاه‌های منطقه در کلاس کم (چاه‌های 2، 6، 9، 11، 28، 30، 31، 33، 37، 38، 39، 40، 43 و 46) و
70 درصد در کلاس متوسط قرار دارند (شکل 5 ب). شاخص کیفی WQI آب با توجه به غلظت NO3، Cl، Na، Ca، Mg، SO₄ و میزان مواد جامد محلول در آب (TDS) نشان داد 4 درصد نمونه‌ها شاخص کیفی عالی، 59 درصد خوب، 33 درصد بد و 4 درصد بسیار بد هستند. آب با کیفیت عالی در درة بالادست آبرفت دشت اراک و چاه‌های با کیفیت خوب در آبرفت اراک و آبرفت امان‌آباد واقع شده‌اند (شکل 5 ج). این بررسی نشان داد بیشتر چاه‌های با کیفیت عالی و خوب، کم‌عمق (کمتر از 100 متر) و چاه‌های با کیفیت بد از نوع عمیق (عمق بیش از 100 متر) هستند. لازم به توضیح است وجود لایه‌های شور در عمق بیش از 100 متر کیفیت بد آب چاه‌های مدنظر را فراهم کرده است (Ghadimi et al., 2016: 100).

شکل 5. شاخص‌های آلودگی آب داده‌های چاه‌های آب دشت جنوبی اراک

الف- شاخص درجة آلودگی، ب- شاخص آلودگی فلزات سنگین و ج- شاخص کیفیت آب

تعیین آستانة آلودگی‌ها

برای تعیین آستانة آلودگی (مرز طبیعی و آلودگی ترکیبات شیمیایی) از نقطة شکست روش فراکتالی استفاده شد (شکل 6).با توجه به شکل (6) بدیهی است نخستین نقطة شکست خط، آستانة آلودگی و حد زمینه و آلودگی را چه ازنظر طبیعی و چه ازنظر انسانی نشان می‌دهد. آلودگی‌های طبیعی ناشی از وجود سنگ‌های منشا، غلظت عناصر شیمیایی را افزایش می‌دهد. از سویی، خطوط مختلف شکستگی درجة آلودگی از کم، متوسط تا زیاد را بیان می‌دارد (شکل 6 و جدول 2)؛ (جوادی شریف، 1396: 47).

ترکیباتی نظیر Ca، Mg و HCO₃حاکی از وجود سنگ‌های آهکی و دولومیتی است (Ghadimi et al., 2016: 100). لازم به توضیح است بخش جنوبی دشت اراک را آهک‌های کرتاسه تشکیل می‌دهند که از جنس اسلیت آهکی، آهک مارنی و دولومیت‌اند (Ghadimi & Ghomi, 2012a: 14; 2012b: 203). به همین ترتیب، آلودگی زیاد ترکیباتی چون F، Na، K، SO₄و Cl به لایه‌های شوری برمی‌گردد که از تالاب میقان اراک حاصل شده‌اند (Ghadimi & Ghomi, 2012a: 14). زیادبودن ترکیباتی چون عناصر سنگین (Co، Ni، Cu، Zn، Pb و As) و همچنین NO₃ ناشی از فعالیت‌های انسانی است (Ghadimi et al., 2016: 100).

نتایج آلودگی‌های حاصل در دو منطقة جنوب شرقی شهر اراک و دشت امان‌آباد امکان بررسی دارد. بیشترین تراکم از مساحت آلودگی‌ها در جنوب شرقی شهر اراک مربوط به ترکیبات Pb، Cl، Cu، Mg، Ca، Na، Zn، SO₄و K است (اشکال 7 تا 10)؛ در حالی که آلودگی ترکیباتی چون Co، F، HCO₃، NO₃،Ni و PO4، خاص شمال شرق شهر اراک است. به بیانی غلظت ترکیباتی چون F، NO₃، Ni، Co و HCO₃ عمدتاً در چاه‌های بخش غربی منطقه (دشت اراک) زیاد است (Ghadimi et al., 2016: 100). ترکیباتی چون Cl، SO₄، Ca، Na و Mg روند مشابهی دارد و بیشترین غلظت آنها مربوط به چاه‌های نیمة جنوب شرقی منطقه (دشت امان‌آباد) است. بررسی توزیع فلزات سنگین نشان داد روند عناصری چون Cu، Zn، As و Pb مشابه و عمدتاً محدود به چاه‌های بخش جنوبی دشت اراک و چاه‌های دشت امان‌آباد است (شکل 8). از آنجایی که دفن زبالة شهر اراک در بالادست دشت امان‌آباد و شهرک صنعتی اراک و همچنین فاضلاب شهر اراک در بالادست دشت اراک انجام می‌شود، بنابراین فلزات سنگین از کانون‌های آلودگی نام‌برده‌اند (Ghadimi, 2015: 77). عناصری چون Co و Ni عمدتاً در چاه‌های نیمه‌شمالی دشت اراک تمرکز خاصی ندارند.

جدول 2. حد زمینه و آلودگی ترکیبات مختلف شیمیایی براساس هندسة فراکتال (جوادی شریف، 1396: 47)

آلودگی زیاد	آلودگی متوسط	آلودگی کم	زمینه	متغیر
>31/0	31/0 - 25/0	25/0 - 23/0	23/0>	F
>62	62 - 51	51 - 26	26>	NO₃
>29/0	29/0 - 25/0	25/0 - 18/0	18/0>	Co
>4/0	4/0 - 31/0	31/0 - 13/0	13/0>	Ni
39<	22-16	16	10>	Cu
>28	28 - 15	15 -11	11>	Zn
>14/2	14/2 - 7/1	7/1 - 51/1	51/1>	As
>94/7	-	94/7 - 57/4	57/4>	Pb
>5/1	5/1 - 1/1	1/1 - 79/0	79/0>	K
>117	117 - 42	42 - 30	30>	Na
>158	158 - 125	125 - 100	100>	Ca
>32	32 - 23	23 - 15	15>	Mg
>17/0	-	17/0- 14/0	14/0>	PO₄
>316	316 - 204	204 - 158	158>	HCO₃
>131	131 - 65	65- 40	40>	SO₄
>126	126 - 62	62- 31	31>	Cl

شکل 6. نمونة نمودار تمام لگاریتمی غلظت - مساحت فراکتالی Cu

شکل 7. نقشة آلودگیحاصل از مدل غلظت - مساحت فراکتالی ترکیباتی چون F، NO₃، Ni و Co

شکل 8. نقشة آلودگیحاصل از مدل غلظت- مساحت فراکتالی ترکیباتی چون Zn، Cu، As و Pb

شکل 9. نقشة آلودگی حاصل از مدل غلظت - مساحت فراکتالی ترکیباتی چون K، Na، Ca و Mg

شکل 10. نقشة آلودگی حاصل از مدل غلظت - مساحت فراکتالی ترکیباتی چون HCO₃، PO₄، Cl و SO₄

برای ارزیابی تأثیر انواع ترکیبات شیمیایی، نمودار خوشه‌ای نشان داد (شکل 11) در خوشة الف مربوط به دشت امان‌آباد، مهم‌ترین ترکیبات شیمیایی Cl، SO₄، Na و هدایت الکتریکی است که میانگین غلظت Cl، SO₄، Na به ترتیب 251، 142 و 126 میلی‌گرم در لیتر و در دشت اراک (خوشة ب) 57، 63 و 42 میلی‌گرم در لیتر است. همچنین مقدار هدایت الکتریکی در دشت امان‌آباد 1290 و در دشت اراک 704 میکروزایمنس بر سانتی‌متر است. از سویی، مقدار HCO₃ در دشت اراک (226 میلی‌گرم در لیتر) بیشتر از دشت امان‌آباد است (150 میلی‌گرم در لیتر)؛ بنابراین چاه‌های دشت اراک که 60 درصد (28 حلقه) چاه‌ها را تشکیل می‌دهند نسبت به چاه‌های دشت امان‌آباد کیفیت بهتری دارند.

شکل 11. نمودار خوشه‌ای چاه‌های اراک در دو دشت اراک و امان‌آباد

نمودار Cl در مقابل Na نشان می‌دهد چاه‌های دشت امان‌آباد (خوشة الف) به دلیل نفوذ آب شور عمدتاً در اطراف خط 1:1 هستند و همچنین به سمت Cl کشیده شده‌اند (شکل 12). پراکندگی چاه‌های آب دشت اراک به سمت منطقة هوازدگی حاکی از اهمیت HCO₃ درنتیجة هوازدگی کانی‌های کربناته است (Ghadimi & Ghomi, 2012b: 203). به علاوه هوازدگی کانی‌های کربناته سبب شده است آب‌های دشت اراک از تیپ Ca–HCO₃ باشند.

در نمودار Na-HCO₃ در مقابل Na-Ca بیشتر نمونه‌های دشت امان‌آباد در محدودة هوازدگی و دو نمونه در محدودة انحلال کانی‌های تبخیری قرار دارند (شکل 13). در دشت اراک بیشتر نمونه‌ها در محدودة هوازدگی ازجمله کربنات‌ها قرار دارند. نمودارهای گیبس با توجه به اثر متقابل مواد جامد کل (TDS) و Na-K-Ca برای ارتباط ترکیب شیمیایی با ویژگی‌های سنگ‌شناختی آبخوان، محدوده‌هایی از قبیل رسوب‌گذاری، تبخیر و هوازدگی را نشان می‌دهد (Gibbs, 1970: 1088).

در چاه‌های دشت امان‌آباد، بعضی نمونه‌ها در منطقة تبخیر و بعضی دیگر در منطقة هوازدگی قرار می‌گیرند (شکل 14)؛ بنابراین علاوه بر فرایندهای هوازدگی شیمیایی، نفوذ آب از خاک‌های زیرسطحی نیز فرایندهای هیدروژئوشیمیایی را در منطقه کنترل می‌کنند (Jalali, 2009: 1479). نمودار گیبس برای نمونه‌های دشت اراک حاکی از وجود فرایند هیدروژئوشیمیایی هوازدگی است.

شکل 12. نمودار Na-Cl، تعیین‌کنندة ترکیبات شیمیایی غالب

شکل 13. نمودار HCO₃/Na در مقابل Ca/Na، تعیین‌کنندة ترکیبات شیمیایی غالب

شکل 14. نمودار TDS در مقابل Na+K/Na+k+Ca (نمودار گیبس)

نتیجه‌گیری

بخش عمده‌ای از منابع آب شرب شهری اراک را چاههایی تشکیل می‌دهند که در داخل و حاشیة شهر متمرکز شده‌اند. سنگ‌های آهکی ارتفاعات جنوبی اراک و دریاچة شور تالاب میقان اراک در بخش شمالی اراک به‌مثابة عوامل طبیعی و شیرابة دفن زبالة اراک، پساب شهرک صنعتی اراک و فاضلاب شهری به‌مثابة عوامل انسانی، نقش مهمی در تغییر ترکیب شیمیایی آب این چاه‌ها دارند. مجموعة عوامل طبیعی و انسانی سبب شده است غلظت بیشتر ترکیبات شیمیایی نظیر Ca، Mg، K، Na، Cl، SO₄، F، NO₃،PO₄، HCO₃ و عناصر سنگین از قبیل Cu، Zn، As، Ni، Co و Pb در بعضی چاه‌ها نسبت به حد طبیعی افزایش یابد و در آستانة آلودگی قرار گیرد. ادامة روند افزایشی ترکیبات شیمیایی در آینده ممکن است کیفیت آب بسیاری از چاه‌ها را ازنظر شرب نامطلوب کند؛ بنابراین باید اقدامات پایشی در شناخت هرچه بیشتر ترکیبات شیمیایی این چاه‌ها صورت گیرد. از سویی اقدامات حفاظتی و کنترلی به‌ویژه در کاهش عوامل انسانی تغییردهندة ترکیب شیمیایی آب چاه‌ها ازجمله NO₃، PO₄، HCO₃ و عناصر سنگین مؤثر است.

[1] Monjerezi et al

[2] Ghadimi & Ghomi

[3] Ghadimi

[4] Tanjung et al

[5] Pan et al

[6] Wang et al

[7] Torabian & Shahav

[8] WHO

[9] Jalali

[10] Nasrabadi

[11] Reza & Singh

[12] Hakanson

[13] Datta et al

[14] Kumar & Dua

[15] Puente et al

[16] Degree of contamination

[17] Heavy Metal Index

[18] Water Quality Index

[19] Dirichlet

[20] Voroni

مراجع

منابع

جوادی شریف، پگاه، (1396). استفاده از شاخص‌ها و روش‌های آماری چندمتغیره جهت تعیین منشأ آلودگی آب‌های زیرزمینی دشت اراک، پایان‌نامة دورة کارشناسی ارشد مهندسی معدن گرایش اکتشاف، استاد راهنما: قدیمی، فریدون، دانشگاه صنعتی اراک، گروه مهندسی معدن.

Afzal, P., Fadakar., Y.‚ Khakzad., A.‚ Moarefvand‚ P.‚ Rashidnejad‚ N.‚ (2011). Delineation of mineralization zones in porphyry Cu deposits by fractal concentration-volume modeling‚ Journal of Geochemical Exploration, Vol 108‚ Pp 220–32.

Andre, L., Franceschi, M.‚ Pouchan‚ P.‚ Atteia‚ O.‚ (2005). Using geochemical data and modelling to enhance the understanding of groundwater flow in a regional deep aquifer, Aquitaine Basin, south-west of France, Journal of Hydrology, Vol 305‚ Pp 40–62.

Backman‚ B., Bodis, D.‚ Lahermo, P.‚ Rapant‚ S.‚ Tarvainen‚ T.‚ (1997). Application of a groundwater contamination index in Finland and Slovakia, Environmental Geology, Vol 36‚ Pp 55–64.

Boylan, G.L.‚ Cho‚ B.R.‚ (2011). The normal probability plot as a tool for understanding data: a shape analysis from the perspective of skewness, kurtosis and variability‚ Quality Reliabable Engineering International, Vol 28 (3)‚ Pp 255-268.

Chowdhury, S., Mazumder, M.A.‚ Alattas, O.‚ Husain‚ T.‚ (2016). Heavy metals in drinking water: occurrences, implications, and future needs in developing countries‚ Science Total Environment, Vol 569-570‚ Pp 476-488.

Datta, B., Amir abdollahian, M., Zuo, R., Prakash, O.M.‚ (2016). Groundwater contamination plume delineation using local singularity mapping technique, International Journal of Geomate, Vol 11 (3)‚ Pp 2435-2441.

Deng, J., Wang., Q.F.‚ Yang., L.Q.‚ Wang., Y.R.‚ Gong‚ Q.J.‚ Liu‚ H.‚ (2010). Delineation and explanation of geochemical anomalies using fractal models in the Heqing area, Yunnan province, China‚ Journal of Geochemical Exploration, Vol 105‚ Pp 95–105.

Ghadimi, F., Ghomi‚ M.‚ Aref Sedigh‚ M.‚ (2015). Identification of Ti- anomaly in stream sediment geochemistry by use of stepwise factor analysis and multifractal method in Delijan district, Iran, International Journal of Mining Geo-Engineering‚ Vol 50 (1)‚ Pp 77-95.

Ghadimi, F., Ghomi‚ M.‚ Azimi‚ R.‚ (2016). Sources of nitrate and bromide contaminants of groundwater in alluvial aquifer of Arak, Iran, Journal of Tethys, Vol 4 (2)‚ Pp 100-115.

Ghadimi, F.‚ Ghomi‚ M.‚ (2012a). Statistical analysis of the hydrochemical evolution of groundwaterin alluvial aquife of Arak Mighan Markazi provinc, Iran, Journal of Water Sciences Research, Vol 1‚ Pp 12-35.

Ghadimi, F.‚ Ghomi‚ M.‚ (2012b). Evalution of geochemical cotrolling parameters of groundwater in Arak using factor analysis, Envirinmental Technolog, Green Pages.

Ghadimi, F.‚ (2015(. Prediction of heavy metals contamination in the groundwater of Arak region using artificial neural network and multiple linear regression‚ Journal of Tethys, Vol 3 (3)‚ Pp 203-215.

Gibbs, R.J.‚ (1970). Mechanism controlling world water chemistry‚ Science 17‚ Pp 1088– 1090.

Hakanson, L.‚ (1980). An Ecological Risk Indexfor Aquatic Pollution Control: A Sedimentological Approach‚ Water Research, Vol 14‚ Pp 975-1001.

Helstrup, T., Jorgensen‚ N.O.‚ Banoeng-Yakubo‚ B.‚ (2007). Investigation of hydrochemical characteristics of groundwater from Cretaceous–Eocene limestone aquifers in southern Ghana and Togo using hierarchical cluster analysis‚ Hydrogeology‚ Vol 15‚ Pp 977–989.

Jalali, M.‚ (2009). Geochemistry characterization of groundwater in an agricultural area of Razan, Hamadan, Iran‚ Environmental Geology, Vol 56‚ Pp 1479– 1488.

Kumar, A.‚ Dua‚ A.‚ (2009). Water quality index for assessment of water quality of river Ravi at Madhopur (India)‚ Journal of Environmental Science, Vol 8 (1)‚ Pp 49-57.

Mohamed, A.‚ AlmasPoor‚ F.‚ (2003). The application of geographical information system to analyze the spatial distribution and locate network pharmacies (case study: the 6th district of Tehran), Geographical Research Quarterly, Vol 67‚ Pp 102-108.

Monjerezi, M., Vogt, M.R.‚ Aagaard‚ P.‚ Saka‚ J.D.K.‚ (2011). Hydro-geochemical processes in an area with saline groundwater in lower Shire River valley, Malawi: An integrated application of hierarchical cluster and principal component analyses‚ Applied Geochemistry, Vol 26‚ Pp 1399–1413.

Nasrabadi, T.‚ (2015). An index approach to metallic pollution in river waters‚ International Journal of Environment Research, Vol 9 (1)‚ Pp 385-394.

Pan, L., Wang, Y.‚ Ma, J.‚ Hu, Y.‚ Su, B.‚ Fang, G.‚ Wang‚ L.‚ Xiang‚ B.‚ (2017). A review of heavy metal pollution levels and health risk assessment of urban soils in Chinese cities‚ Environmental Science Pollution Research, Vol 25‚ Pp 1055-1069.

Puente, C.E., Robayo, O., Díaz, M.C., Sivakumar, B.‚ (2001). A fractal-multifractal approach to groundwater contamination‚ Modeling conservative tracers at the Borden site, Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, Vol 15 (5)‚ Pp 357–371.

Reza, R.‚ Singh‚ G.‚ (2010). Heavy metal contamination and its indexing approach for river water, International Journal of Environmental Science Technology‚ Pp 785–792.

Tanjung, R.H.R., Baigo‚ H.‚ Alianto‚ B.‚ (2019). Assessment of water quality and pollution index in coastal waters of Mimika, Indonesia, Journal of Ecological Engineering, Vol 20 (2)‚ Pp 87-94.

Torabian, A.‚ Shahavi‚ Sh.‚ (2017). Studying Iranian drinking water quality guidelines compared to the Authentic World Standard, Journal of Water and Wastewater Science and Engineering, Vol 2 (2)‚ Pp 3-13.

Wang, P., J.‚ Yu, Zhang Y.‚ Liu‚ C.‚ (2013). Groundwater recharge and hydrogeochemical evolution in the Ejina Basin, northwest China, Journal of Hydrology, Vol 476‚ Pp 72–86.

WHO‚ (2017). Guidelines for Drinking-water Quality, fourth ed. incorporating the first addendum‚ Geneva.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,243

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 477

سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تعیین منابع آلایندة شیمیایی آب زیرزمینی دشت جنوبی اراک به روش‌های شاخص آلودگی و هندسة فراکتال