سنجش میزان خلاقیت شهری برمبنای شاخص‌های ایرانی‌اسلامی در کلان‌شهر اصفهان با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند شاخصة ویکور

مقدمه

امروزه خلاقیت شهری به موضوعی رقابتی بین شهرهای مختلف بدل شده است و همة شهرها در سراسر دنیا از خلاقیت به‌مثابة شهرت و برند خود بهره می‌برند. خلاقیت، وسیله‌ای برای حفظ هویت فرهنگی و گسترش نشاط اقتصادی و سرزندگی اجتماعی است. تجربه نشان داده است شهرهای موفق در اقتصاد نوین، شهرهایی هستند که سرمایه‌گذاری بسیار زیادی برای افزایش ظرفیت‌های خود در خلاقیت انجام داده‌ و اهمیت ظرفیت‌های بومی و میراث فرهنگی خود را درک کرده‌اند.

شهر اصفهان با قدمت خود پتانسیل مناسبی درزمینة هریک از عوامل بالا دارد. وضعیت کالبدی شهر و وجود بافت‌های فرسوده و پهنه‌های شهری بدون استفاده در کلان‌شهر اصفهان، یک فرصت در بهره‌گیری از مفهوم خلاقیت تلقی می‌شود. مفهوم خلاقیت در قالب صنایع خلاق و فرهنگی و با استقرار در بافت‌های مرکزی، میانی و فرسوده، رکود و محرومیت را از چهرة مناطق دارای این ویژگی دور می‌کند و در بازآفرینی و نوسازی ساختمان‌ها و پهنه‌های شهری بی‌رونق مؤثر واقع می‌شود.

تاکنون مطالعات متعددی دربارة خلاقیت در شهرهای گوناگون و درزمینه‌های مختلف انجام شده است که به نظر می‌رسد عوامل و شاخص‌های بومی مبتنی بر آموزه‌های فرهنگی و مذهبی ایران کمتر شناخته شده است. پژوهش حاضر سعی در معرفی بعضی از شاخص‌های ایرانی‌اسلامی شهر خلاق در کلان‌شهر اصفهان دارد.

پیشینة پژوهش

در حوزة خلاقیت شهری و شهرهای خلاق، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت گرفته است. معروف‌ترین و شاخص‌ترین کار درزمینة شهر خلاق و طبقة خلاق از آن فلوریداست که جایگاه طبقة خلاق شهری را به‌مثابة اصلی‌ترین مزیت رقابتی مناطق شهری در شهرهای آمریکا و در راستای اقتصاد شهری و دانایی می‌داند
(Florida, 2005: 6).

آلن.جی. اسکات^[1] (2006) به دنبال آن است که نشان دهد چگونه ساختارهای اقتصادی نوین، گونه‌های خاصی از نوآوری‌های اقتصادی و فرهنگی را در شهرهای خلاق نمایان می‌کند.

کاستا و همکاران^[2] (2007) معتقدند پیاده‌سازی پروژه‌های مربوط به شهرهای خلاق در سراسر جهان به حکمروایی شهری تبدیل شده است.

پابلو مونوز^[3] (2010) از پنج موضوعی یاد می‌کند که شهرهای کوچک باید برای دستیابی به توسعة پایدار خلاق بر آنها تمرکز کنند: آموزش و توسعة استعداد پایدار، ظرفیت شبکه‌ها و تمرکز تعاملات، کیفیت زندگی، پایداری، نمادها، سمبل‌ها و دارایی‌های ذهنی.

سلادا و همکاران^[4] (2011) تعاریف موجود از شهرهای خلاق را در قالب دو رویکرد اصلی شناسایی کرده‌اند: صنایع خلاق و طبقة خلاق.

چارلز لندری^[5] (2012) اهمیت محیط خلاق را از منظر حل مشکلات شهری بیان می‌کند.

فقیهی و سرافراز^[6] (2014) بر نقش نوآوری و خلاقیت در توسعة اقتصادی تأکید دارند.

نامیشلاک^[7] (2017) نقش مراکز شهری را در تقویت بخش خلاق و صنایع خلاق بررسی می‌کند.

در زمینة پژوهش‌های داخلی دربارة موضوع پژوهش به جز پژوهش مختاری و همکاران (1394) که معیارهای بومی‌سازی شاخص‌های مکانی فضای شهر خلاق را با رویکرد ایرانی‌اسلامی تبیین کرده‌اند، پژوهش دیگری صورت نگرفته است؛ اما در بحث شهر خلاق و نوآور پژوهش‌هایی صورت گرفته است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

مؤذنی (1389) در رسالة دکتری خود با عنوان بررسی بسترهای اجتماعی و فرهنگی شهرهای خلاق و نوآور (مطالعة موردی: استان‌های ایران)، شهرهای خلاق و نوآور و عمده‌ترین جنبة آنها یعنی حضور سرمایه‌های انسانی خلاق (طبقة خلاق) و نیز مطالعة بعضی بسترها و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بر ایجاد و ابقای این شهرها و مناطق مدنظر را تبیین کرده است.

مختاری و همکاران (1393) در پژوهشی با عنوان «سطح‌بندی مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان از لحاظ شاخص‌های شهر خلاق» با استفاده از مدل‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شاخص‌های شهر خلاق را در مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته‌اند که میزان برخورداری مناطق از شاخص‌های خلاقیت به یک صورت نبوده است و اختلاف زیادی بین مناطق وجود دارد.

مختاری و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان «تبیین معیارهای بومی‌سازی شاخص‌های مکانی فضای شهر خلاق با رویکرد ایرانی‌اسلامی»، نقش تعدادی از شاخص‌های مکانی‌فضایی را در خلاقیت شهر ایرانی‌اسلامی بررسی کرده‌اند. با تحلیل صورت‌گرفته مشخص شد جهان‌بینی اسلامی و فرهنگی ایرانی با سودبردن از منابع غنی اسلامی مانند قرآن کریم و احادیث و با بهره‌مندی از بسترها و استعدادهای غنی فرهنگ شهر و شهرنشینی ایرانی، پاسخگوی ظهور خلاقیت در فضای شهر ایرانی و معرفی شهر خلاق ایرانی‌اسلامی در دنیاست.

فتوحی مهربانی و همکاران (1395) در پژوهشی ساخت شاخص‌های شهر خلاق را متناسب با فرهنگ جامعة ایرانی بررسی کرده‌اند.

نظم‌فر و همکاران (1396) در پژوهشی با عنوان «سنجش میزان برخورداری سکونتگاه‌های شهری استان اردبیل از شاخص‌های شهر خلاق»، وضعیت شاخص‌های شهر خلاق و نحوة پراکنش این شاخص‌ها را با استفاده از الگوهای تصمیم‌گیری چندمعیاره در سطح سکونتگاههای شهری استان اردبیل ارزیابی کرده‌اند. در این پژوهش،
26 معیار از شاخص‌های شهر خلاق رتبه‌بندی و سطح‌بندی شده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از شکاف بسیار در میزان برخورداری از سکونتگاه‌های شهری استان اردبیل ازلحاظ شاخص‌های شهر خلاق است.

مبانی نظری پژوهش

شهر در جوامع و فرهنگ‌های مختلف تعاریف گوناگونی دارد. یکی از تعاریف رسمی که در حال حاضر ملاک برنامه‌ریزی محسوب می‌شود، شهر را مکانی می‌داند که دست‌کم پنج هزار نفر جمعیت و شهرداری داشته باشد (صارمی و صارمی، 1390: 102).

شهر خلاق را نخستین‌بار دبور^[8] در سال 1967 طی مبحثی با عنوان «شهر تماشایی» یا «شهر نمایش» مطرح کرد. نظر او، ظهور پیش از موعد ایدة تلفیق فضای اقتصادی و فرهنگی در مقیاس انسانی است.

نخستین کسی که بحث مناطق و شهرهای خلاق را مطرح کرد، ریچارد فلورید است^[9]. او نخستین کتاب خود را با عنوان طبقة خلاق (Creative Class) در سال 2002 و پس از آن، کتاب دیگری را برای تقویت موضوع خود در سال 2005 منتشر کرد. در سال 2007 نیز آلن اسکات^[10] با استفاده از ادبیاتی که ریچارد فلوریدا مطرح کرده بود، مباحثی را دربارة شهرها و مناطق خلاق مطرح کرد (جاوید و همکاران، 1391: 105). درواقع شروع مدل شهر و منطقة خلاق از دهة 1970 در جهان است و تحولات اساسی در این دهه آغاز می‌شود. از میانة دهة 1990 به بعد، نخست در بریتانیا و سپس در آمریکا، مفهوم شهر خلاق به یک پارادایم معمول و یک مدل جدید از گرایش به برنامه‌ریزی سیاست‌های شهری تبدیل شده است (Hesse & Lange, 2013: 352).

شاخص‌های شهر خلاق

مهم‌ترین شاخص‌های جهانی شهر خلاق و ابعاد مورد تأکید آنها به شرح جدول 1 است:

جدول- 1: شاخص‌های جهانی و ابعاد مورد تأکید آنها (با اقتباس از فتوحی مهربانی و همکاران، 1395: 103)

تعریف و مفهوم شهر اسلامی

مفهوم شهر اسلامی ناظر بر هویت اجتماعی و کالبدی شهر است. شهر اسلامی، شهری است که روابط اجتماعی آن برپایة ارزش‌های دینی سامان می‌یابد و چهرة فیزیکی آن، یادآور هویت اسلامی ساکنان آن است (مشکینی و رضایی‌مقدم، 1393: 47)؛ اما فراتر از مفهوم اجتماعی، اصل دیگری بر جامعة مسلمانان حاکم است و آن، محدودنبودن به زمان و نداشتن جغرافیای خاص است که مفهوم امت اسلامی آن را تعریف می‌کند (صارمی و صارمی، 1390: 102).

شهر اسلامی ارکانی دارد که بدون هریک از آنها، ظهور آن ممکن نخواهد بود. برای ظهور شهر اسلامی، انطباق و همپوشانی سه فضا یا سه عنصر به‌مثابة ارکان آن ضرورت دارد. این سه فضا عبارت‌اند از: فضای فکری، فضای عملی و فضای عینی یا فضای کالبدی. درحقیقت هر شهر اسلامی فقط کالبد نیست و علاوه بر کالبد، دو مقولۀ مهم دیگر نیز در تعریف شهر اسلامی و تجلی آن ایفای نقش می‌کنند. اصلی‌ترین عنصر، انسان (مؤمن) است. عنصر بعدی، قوانین حاکم بر شهر و بر همۀ روابطی است که بین انسان‌ها (اعم از مدیر شهر و اهل شهر) و طبیعت و آثار انسانی حاکم‌اند (نقی‌زاده، 1389: 6).

شاخص‌های شهر خلاق ایرانی‌اسلامی

1. شاخص طبقة خلاق در شهر ایرانی‌اسلامی: طبقة خلاق، اصلی‌ترین شاخص در ظهور شهر خلاق در تمام فضاهای شهری در موقعیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف است. طبقة خلاق، طبقة فرهیختة جامعة شهری است که با داشتن بنیان‌های فردی و اجتماعی بی‌نظیر در خلق مؤلفه‌های مکانی و فضایی خلاق در کالبد شهر نقش اصلی را دارد (مختاری و همکاران، 1394: 28). شاخص‌ترین ویژگی مدنظر دین اسلام برای طبقة خلاق فلوریدا و سایر نظریه‌پردازان شهر خلاق، داشتن تفکر اعتقادی متناسب با جهان‌بینی و موازین دین مبین اسلام است (امینی، 1395: 187). معیارهای شاخص طبقة خلاق عبارت‌اند از:

- ابتکارات علمی، هنری و فرهنگی و کارآفرینی در سطح منطقه؛

- برخورداری از توان و قابلیت سؤال‌پردازی؛

- تفکر و اصالت فرهنگی ایرانی‌اسلامی؛

- انعطاف‌پذیری و مداراگری (تنوع اقوام، تعامل و پذیرش اجتماعی) در منطقه؛

- داشتن اعتقادات دینی و مذهبی؛

- حس مشارکت‌جویی با مدیران شهری و معتمدبودن برای مدیریت شهری؛

- سطح دانش و محوریت قراردادن دانش و فناوری نوین خلاقانه؛

- داشتن ایده‌های مهارتی و تحول‌گرا.

2. شاخص خلاقیت فرهنگی و هنری شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: در ادبیات علوم انسانی اغلب مفهوم شهر با مفهوم تمدن یکی در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین شهر را نوعی خاص از سازمان‌یافتگی زندگی اجتماعی در انطباق با فضا تلقی می‌کنند که برای آن مؤلفه‌های مشخصی مانند نوع زیستگاه، نوع معیشت، نوع مدیریت سیاسی، نوع تقسیم فضا و نوع فرهنگ و روابط انسانی در نظر گرفته می‌شود (شیخ‌بگلو، 1394: 3). فرهنگ هر تمدن در آثار هنری شهری زمانی تحقق می‌یابد که نخست از اعتقادات دینی سرچشمه گرفته باشد؛ دوم اینکه شیوة زندگی اجتماعی را بازتاب دهد و سوم آنکه با احترام به تاریخ، از دستاوردها و تولیدهای بومی خود نشئت بگیرد (مختاری و همکاران، 1394: 29). معیارهای شاخص خلاقیت فرهنگی و هنری شهر خلاق ایرانی‌اسلامی عبارت‌اند از:

- تعداد و سرانة سینماها، سالن‌های نمایش، آمفی‌تئاترها؛

- تعداد و سرانة فرهنگسراها و خانه‌های فرهنگ؛

- تعداد موزه‌ها؛

- اماکن و فضاهای فرهنگی با کاربری بین‌المللی؛

- تعداد انتشارات و سایر صنایع فرهنگی مکتوب؛

- تعداد آموزشگاه‌ها و مؤسسات فرهنگی در سطح شهر؛

- تعداد و سرانة کتابخانه‌های عمومی؛

- تعداد نگارخانه‌ها، گالری‌ها و هنرکده‌ها.

3. شاخص خلاقیت طراحی و معماری ایرانی‌اسلامی: در ابتدا که انسان آغاز به ساختن کرد، معماری متأثر از مجموعه‌نیازهای مادی و معنوی مردم و همرنگ و هماهنگ با طبیعت و محیط به وجود آمد و در مظاهر خلاقیت مردمی در زمان‌های مختلف پدیدار شد (پیرنیا و همکاران، 1395: 3). یکی از واضح‌ترین چشم‌اندازهای قومی، دینی و مذهبی در معماری نهفته است. ایرانیان مسلمان برخلاف بسیاری از ادیان و تمدن‌ها که هنر تمدن‌های مغلوب یا پیش از خود را گرفته و هنرهای دیگران را نفی کرده‌اند، در اقدامی خلاقانه خود مبدع هنرهایی شدند که برآمده از تفکر اسلامی بوده و هویت خاص خویش را داشته است (مختاری و همکاران، 1394: 36). به این منظور معیارهای زیر سنجیده می‌شوند:

- رعایت اصول معماری ایرانی‌اسلامی (جذابیت، ایمنی، طبیعت‌گرایی و معنویت) در ساخت‌وساز؛

- خلاقیت در منظر شهر برمبنای اصول معماری ایرانی‌اسلامی؛

- توسعة المان‌های مکانی و فضایی هویت‌بخش در سطح منطقه؛

- محوریت اصول اسلامی مانند معنویت، جذابیت، خلاقیت، ایمنی و... در معماری فضاهای منطقه؛

- طراحی خلاقانة نمادهای هنری، نقاشی، ادبی، عرفانی و مذهبی در معابر و فضاهای عمومی منطقه؛

- خودنمایی هنرهای تجسمی در معماری فضاهای عمومی منطقه؛

- محوریت قراردادن اصل طبیعت‌گرایی در معماری و طراحی فضاهای منطقه.

4. شاخص خلاقیت مذهبی شهر ایرانی‌اسلامی: شکل هر مجموعه‌ از فضاهای شهری، درجات متفاوتی از تقدس یا عدم تقدس را به وجود می‌آورد. تقدس، عدم تقدس یا شیطانی‌شدن فضاهای شهری در ابعاد تاریخی و حافظة جمعی جای می‌گیرد و بعدی از جنبه‌های منظر شهری را می‌سازد (عاشوری، 1392: 38). مکان‌هایی از قبیل مسجد، مصلی، تکیه، حسینیه، امامزاده، بقاع متبرکه، مهدیه، زینبیه، فاطمیه، سقاخانه و...، عناصر شاخص و برجستة شهرهای ایرانی‌اسلامی محسوب می‌شوند که در طول تاریخ اسلام شکل گرفته‌اند. امروزه تقریباً در تمام شهرهای دنیا کاربری‌های مذهبی جزو جاذبه‌های مذهبی و معنوی شهرها تلقی می‌شوند (امینی، 1395: 200). این شاخص دربرگیرندة معیارهای زیر است:

- کیفیت و تعداد صنایع فرهنگی؛

- اماکن و فضاهای فرهنگی درآمدزا و اثرگذار بر رشد اقتصادی شهر ایرانی‌اسلامی؛

- برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های بومی فرهنگی و هنری ایرانی‌اسلامی؛

- توسعة ایده‌های خلاقانه در کاربری‌های مذهبی برمبنای فرهنگ ایرانی؛

- جایگاه اماکن و فضاهای مذهبی در گسترش اجتماعات انسانی مؤثر بر خلاقیت شهری.

5. شاخص خلاقیت تاریخی: سرزمین فرهنگی ایران، محدوده‌ای است که به گواه تاریخ و مطالعات باستان‌شناسی، تاریخ معماری و شهرسازی بلند و باشکوهی دارد (سجادزاده و همکاران، 1390: 3). میراث تاریخی از عوامل هویت‌ساز در شهرها محسوب می‌شود. هویت یک شهر، همان برداشتی است که براساس آن، شهر شناخته و ارزیابی می‌شود. آثار ایرانی در شهرها هنگامی جنبة خلاقانه خواهند داشت که جهان‌بینی توحیدی اسلام در آن دمیده شده باشد (امینی، 1395: 231). معیارهای شاخص خلاقیت تاریخی شهر ایرانی‌اسلامی عبارت‌اند از:

- تأثیر میراث تاریخی به‌مثابة بستری برای خلق ایده‌های نو شهری؛

- اثرگذاری مکان‌ها و فضاهای ملموس تاریخی ایرانی‌اسلامی بر هویت شهر و منطقه؛

- استفاده از جاذبة گردشگری مکان‌ها و فضاهای تاریخی؛

- تأثیر مکان‌ها و فضاهای تاریخی تلفیق‌شده بر فضاهای مدرن شهری؛

- خودنمایی قابلیت‌های ملی، فرهنگی و مذهبی در میراث تاریخی منطقه؛

- آثار تاریخی ملموس و غیرملموس شهری، عاملی برای ارتقای انگیزه‌های تفکر خلاقانه در منطقه؛

- میراث تاریخی، محرکی برای شکوفایی شهری و ایده‌پردازی برای برنامه‌ریزی شهر خلاق.

6. خلاقیت اجتماعی در شهر ایرانی‌اسلامی: زمانی که از شهر سخن به میان می‌آید، بحث اصلی بر سر موضوع تعاملات انسانی است که خود را نمایان می‌کند؛ به همین دلیل عوامل تشکیل‌دهندة فرهنگ در شهر خلاق، هویت و تعاملات اجتماعی انسان شهرنشین را شکل می‌دهد (ابراهیمی و فرشچیان، 1393: 6). از منظر دین اسلام، زندگی بشر بدون مراوده و تعامل اجتماعی امکان‌پذیر نیست. پیاده‌سازی شاخص‌های فضایی ایرانی‌اسلامی در مکان‌ها و فضاهای عمومی شهری اعم از بوستان‌ها، مراکز خرید، مراکز اداری و تجاری، پیاده‌راهها، شبکه‌های حمل و نقل اماکن مذهبی، مراکز درمانی و...، جلوه‌گر خلاقیت‌های بصری و معنوی در فضای شهری می‌شود (مختاری و همکاران، 1394: 36).

خلاقیت اجتماعی با معیارهای زیر سنجیده می‌شود:

- مکان‌ها و فضاهای عمومی، عاملی اثرگذار بر شکل‌گیری جغرافیای فرهنگی منطقه؛

- وجود مکان‌های عمومی، تجلی‌گر جهان‌بینی ایرانی‌اسلامی مانند برج‌ها، نمادها و نشانه‌ها؛

- طراحی و ساخت مکان‌ها و فضاهای عمومی برمبنای معماری ایرانی‌اسلامی در منطقه؛

- تقویت روحیة مداراگری و پذیرش ساکنان منطقه با حضور در فضاها و مکان‌های عمومی منطقه؛

- تأثیر مکان‌ها و فضاهای عمومی بر جنب و جوش و سرزندگی ساکنان منطقه؛

- محله‌محوری در مدیریت شهری منطقه.

7. شاخص خلاقیت آموزشی و پژوهشی شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: از دیدگاه فلوریدا، مراکز آموزشی و پژوهشی به‌مثابة پرورش‌دهندة استعدادها و مهارت‌ها درزمینة انتقال تخصص‌های نظری و عملی و رشد خلاقیت ساکنان شهرها نقش‌آفرین هستند؛ به همین علت مکان‎‌ها و فضاهای آموزشی، علمی، فرهنگی و هنری در جایگاه کانون‌های خلاق در مناطق شهری متبلور می‌شوند. از منظر اسلام سواد و کسب دانش افزون بر تربیت و آماده‌کردن نیروی انسانی ماهر، در پیشبرد برنامة پیشرفت انسانی اثر بسزایی دارد. توسعه و گسترش مکان‌ها و فضاهای آموزشی و پژوهشی اعم از کودکستان‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، آموزشگاه‌های علمی و فنی و حرفه‌ای، مراکز آموزشی دینی و اسلامی (حوزه‌های علمیه)، آموزشگاههای فرهنگی و هنری، از ارکان اصلی برنامه‌ریزی شهر خلاق برای ایجاد خلاقیت انسانی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و هنری محسوب می‌شود (مختاری و همکاران، 1394: 36). به‌منظور سنجش این شاخص از معیارهای زیر بهره گرفته شده است:

- تعداد اماکن آموزشی و پژوهشی در حوزه‌های دینی؛

- تعداد اماکن مذهبی سایر ادیان توحیدی و غیرتوحیدی؛

- تعداد و سرانة فضاهای آموزشی در مقطع کودکستان و مهدکودک؛

- فضاهای آموزشی در مقاطع تحصیلی، مدارس عمومی و...؛

- تعداد مراکز آموزش عالی (دانشگاهی).

8. شاخص خلاقیت اکولوژیکی شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: رسیدن به توسعة پایدار شهری، رابطة مستقیمی با حرکت آن شهر برای رسیدن به شهر خلاق دارد. شاخص‌های اکولوژیکی در زیبایی، پایداری، زیست‌پذیری، القای حس شادابی و سرزندگی، تلطیف هوا، ارتقای کنش‌های فرهنگی و اجتماعی و رشد اقتصادی شهرها اثرگذارند. برمبنای قوانین اسلام، در طول توسعة تمدن اسلامی در بلاد دیگر، خلق فضاهای سبز اکولوژیک مثل باغ اسلامی در شهرها گرامی داشته می‌شد. از منظر فضایی، طراحی کالبدی بوستان‌ها و فضاهای سبز عمومی شهری مبتنی بر ارزش‌های ایرانی‌اسلامی و معنوی که تداعی‌گر عبودیت، تقوی، اخلاق‌گرایی، زیبایی، تواضع، نظم، هویت، تفکر هم‌زیستی با طبیعت، نوگرایی و... باشد، به‌مثابة مصداقی برای نمود خلاقیت شهری در فضای شهر ایرانی‌اسلامی مطرح می‌شود (امینی، 1395: 147). این شاخص معیارهایی دارد که عبارت‌اند از:

- وجود باغ ایرانی، نمادی از خلاقیت اکولوژیکی در فضای منطقه؛

- فضای سبز خلاق برای القای زیبایی خالق زیبایی‌ها؛

- نقش فضاهای سبز مناطق در تعامل اجتماعی شهروندان؛

- طراحی خلاقانة فضاهای سبز و تفرجگاه‌های اکولوژیک برمبنای فرهنگ ایرانی‌اسلامی؛

- حس شادابی، تلطیف هوا، زیبایی شهری، القای بهشت برین و طراوت شهروندان با حضور در فضای سبز؛

- برگزاری جشن‌های ملی‌مذهبی، مسابقات و سرگرمی‌ها در فضاهای سبز منطقه؛

- نمود عینی نمادهای بومی فرهنگی، مذهبی، تاریخی، هنری و ادبی در فضاهای سبز منطقه؛

- میزان گذران اوقات فراغت شهروندان و اثرگذاری آن بر سرزندگی ساکنان منطقه.

9. شاخص خلاقیت اقتصادی در شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: فعالیت‌های تجاری در فضای شهری ضمن جذب و جلب مردم به فضای شهری، زمینة حضور و تجمع سایر عملکردها و انسان‌ها را فراهم می‌کند و پیرو همین جاذبه و حضور ناشی از آن است که برقراری تعاملات اجتماعی نیز ممکن و آسان می‌شود. یکی از شاخص‌های رونق اقتصادی شهری در شهرهای جهان اسلام، بازار است که در بین اماکن مختلف کسب و کار در فضای شهری جایگاه ویژه‌ای دارد. امروزه علاوه بر بازار، توسعة خلاقانة اماکن و مجتمع‌های تجاری بین‌المللی، مراکز خرید، فروشگا‌ه‌های بزرگ ارائه‌دهندة برندهای مختلف بین‌المللی (هایپرها) از تولیدات فرهنگی، صوتی و تصویری، هنری، البسه، زیورآلات، لوازم خانگی و... در فضای شهرهای ایرانی، بیان‌کنندة انعطاف‌پذیری مناسب فرهنگ ایرانی‌اسلامی در اختلاط با فرهنگ‌های بیگانه بوده است (امینی، 1395: 172).

معیارهای شاخص خلاقیت اقتصادی عبارت‌اند از:

- وجود مراکز تاریخی و ریشه‌دار تجاری در سطح منطقه؛

- لزوم پرداختن به صنایع خلاق برتر و بوم‌محور برگرفته از فرهنگ ایرانی‌اسلامی در منطقه؛

- توسعة اقتصاد فرهنگی در سطح منطقه؛

- توسعة تجارت دانش‌بنیان در امور مالیاتی، تجارت و بانکداری الکترونیک در سطح منطقه.

10. شاخص خلاقیت ارتباطی در شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: شبکه‌های ارتباطی از دو منظر و مقیاس بر خلاقیت شهری اثرگذارند؛ برقراری ارتباطات درون‌شهری و برقراری ارتباط شهر با حاشیه و با دنیای بیرون. شهرهای خلاق، خیابان‌های حاوی فضاهایی دارند که انواع فعالیت‌های پیادة پویا مانند راه‌رفتن و پرسه‌زدن، و ایستا مانند نشستن، ایستادن، خوردن، بازی‌کردن و... را برای شهروندان مهیا می‌کنند. در فرهنگ شهرسازی ایرانی‌اسلامی، ایجاد خیابان‌ها و گذرگاه‌های شهری، متناسب و سازگار با فرهنگ متحول شهرنشینی در محور برنامه‌ریزی شهری در شهر ایرانی‌اسلامی بوده است (امینی، 1395: 176). معیارهای این شاخص عبارت‌اند از:

- ارتقای سرعت جابه‌جایی شهروندان در شبکه‌های ارتباطی داخل منطقه؛

- خیابان‌ها، بستر زایش و رویش خلاقیت در منطقه؛

- تحقق ایده‌پردازی فلسفی، هنری، فرهنگی، ادبی، معنوی و مذهبی با پرسه‌زدن در خیابان‌های منطقه؛

- توسعة فضاهای ارتباطی سطحی و زیرسطحی برمبنای فرهنگ بومی ایرانی‌اسلامی؛

- انسان‌محوری شبکه‌های ارتباطی درونی در سطح منطقه (توسعة پیاده‌روها)؛

- سطح گسترش شبکه‌های ارتباطی درونی (خطوط مترو، BRT و خطوط تاکسیرانی و دوچرخه).

11. شاخص خلاقیت بهداشتی و درمانی در شهر خلاق ایرانی‌اسلامی: تأمین سلامت برای یکایک مردم در هر جامعه از حقوق اساسی انسان‌هاست که باید دولت‌ها و متولیان امور توجه جدی به آن داشته باشند (احدنژاد و همکاران، 1393: 463). اسلام چون سلامتی را نیاز اساسی و ضامن بقای نسل آدمی می‌داند، راهکارهای فراوانی را برای حفظ و تأمین آن پیش روی بشر قرار می‌دهد (اسم‌حسینی، 1388: 2). معیارهای این شاخص عبارت‌اند از:

- سرانه‌های مکانی و فضایی و بهداشتی و درمانی؛

- مراکز درمانی و بهداشتی طب سنتی ایرانی‌اسلامی.

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی و به‌لحاظ ماهیت، توصیفی‌تحلیلی و شیوة گردآوری اطلاعات در حوزة کتابخانه‌ای‌میدانی خواهد بود. در روش کتابخانه‌ای از کتب و مقالات داخلی و خارجی و دیگر طرح‌های فرادست استفاده شده است. در بخش گردآوری داده‌ها برای تبیین شاخص‌های ایرانی‌اسلامی شهر خلاق در کلان‌شهر اصفهان از اطلاعات مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 و 1395، آمارنامه و اطلس کلان‌شهر اصفهان، سالنامة آماری استان اصفهان 1394، استان‌شناسی اصفهان 1395، اطلاعات شهروندان از طریق پرسش‌نامه و همچنین داده‌های حاصل از پرسش‌نامة گردآوری‌شده از کارشناسان برنامه‌ریزی شهری در سطح شهر اصفهان استفاده شده است.

جامعة آماری این پژوهش را کارشناسان حوزه‌های معاونت فرهنگی‌اجتماعی و شهرسازی شهرداری‌های مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان تشکیل می‌دهد. برای سنجش نسبت و شاخص روایی‌محتوایی تعداد 11 شاخص و 97 زیرشاخص تعیین‌شده، از نظرات تخصصی تعداد 35 نفر از متخصصان حوزة مطالعاتی شهر خلاق و برنامه‌ریزی شهری شامل 4 نفر عضو هیئت علمی دانشگاه با تخصص مرتبط، 11 مدیر ارشد شهری، 5 دانشجوی دکتری با تخصص مرتبط و 15 کارشناس ارشد با زمینة تخصصی مرتبط استفاده شده است. همچنین به‌منظور بررسی هرچه بهتر شاخص‌ها، تعداد 120 نفر از کارشناسان حوزة معاونت فرهنگی‌اجتماعی و شهرسازی مناطق پانزده‌گانة شهرداری اصفهان به‌صورت تمام‌شماری انتخاب شدند.

معرفی محدودة پژوهش

شهر اصفهان با طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه و ۴۰ ثانیة شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیة شمالی پس از تهران و مشهد، سومین شهر بزرگ ایران است. شهر تاریخی اصفهان، مرکز استان اصفهان است که در شمال غرب شهرستان اصفهان قرار گرفته است. جمعیت این شهر براساس آخرین سرشماری سال 1395، 1961260 نفر بوده است.

در تقسیم‌بندی مناطق شهری اصفهان، رودخانة زاینده‌رود شهر را به دو نیمة شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. نیمة جنوبی شامل سه منطقة 5، 6 و 13 است و سایر مناطق در نیمة شمالی رودخانه واقع شده‌اند. محور مصنوع چهارباغ، نیمة شرقی و غربی را پدید می‌آورد (مختاری و همکاران، 1393: 109). براساس منطقه‌بندی شهرداری اصفهان از تابستان سال 1392، شهر به 15 منطقه تقسیم شده است (همان).

شکل- 1: معرفی محدودة پژوهش در سطح کشور، استان و شهر

جدول- 2: ویژگی‌های جمعیتی و مساحتی شهر اصفهان به تفکیک مناطق پانزده‌گانه

(منبع: با اقتباس از آمارنامة شهر اصفهان و مرکز آمار ایران، 1395)

یافته‌های پژوهش

به‌منظور تدوین شاخص‌های مکانی و فضایی شهر خلاق ایرانی‌اسلامی، 11 شاخص اصلی شامل طبقة خلاق، خلاقیت فرهنگی، خلاقیت مذهبی، خلاقیت آموزشی و پژوهشی، خلاقیت اکولوژیکی، خلاقیت تاریخی، خلاقیت اجتماعی، خلاقیت طراحی و معماری، خلاقیت اقتصادی، خلاقیت ارتباطی، خلاقیت بهداشتی و درمانی و تعداد 97 زیرشاخص مربوط به هریک از شاخص‌های اصلی تعیین شد. سپس پرسش‌نامه‌های تخصصی برای سنجش نسبت روایی‌محتوایی^[29] (CVR) و شاخص روایی‌محتوایی^[30] (CVI) معیارهای (زیرشاخص‌های) مکانی و فضایی مؤثر بر بومی‌سازی شاخص‌های شهر خلاق ایرانی‌اسلامی مشخص و روایی‌محتوایی و پایایی شاخص‌ها ارزیابی شدند. پس از گردآوری پاسخ افراد پنل ارزیاب، برای اطمینان از انتخاب مهم‌ترین و درست‌ترین محتوا (ضرورت سؤال) از نسبت روایی‌محتوایی استفاده شد. برای تعیین روایی‌محتوایی، پرسش‌نامه‌ای برای تعداد 35 نفر از متخصصان و استادان حوزه‌های شهرسازی، معماری و برنامه‌ریزی شهری ارسال شد. از متخصصان درخواست شد به
97 زیرشاخص پرسش‌نامه به‌صورت «ضروری است»، «ضروری نیست، ولی مفید است»، «ضرورتی ندارد» پاسخ دهند. برای کمی‌سازی آرای اعضای پنل ارزیاب (مختصصان)، نخست پاسخ‌ها براساس محاسبة فراوانی آرایی که به گزینة «ضروری است» (E) تعلق گرفته بود، با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخة 23 استخراج و در ادامه با استفاده از رابطة 1، CVR محاسبه و با جدول لاوشی^[31] انطباق داده شد. تعداد 35 نفر در پنل ارزیاب این پژوهش حضور داشتند که براساس جدول (3) مقدار CVR اعداد بیش از 31/0 است.

 = تعدادی از اعضای پنل ارزیاب است که در آن زیرشاخص، گویة «ضروری است» را انتخاب کرده باشند.

N = تعداد کل اعضای گروه ارزیاب.

جدول- 3: حداقل مقادیر CVR پذیرفته برمبنای تعداد متفاوت اعضای پنل (ارزیابان) از منظر لاوشی
(منبع: محمدبیگی و همکاران، 1393: 1162)

تعداد 11 زیرشاخص که CVR کمتر از صفر داشته و میانگین عددی قضاوت زیرشاخص‌های کمتر از 5/1 بوده است، از لیست زیرشاخص‌های شهر خلاق ایرانی‌اسلامی حذف شد. پس از تعیین و محاسبة CVR و برای اطمینان از اینکه پرسش‌های پژوهش به بهترین نحو برای اندازه‌گیری محتوا طراحی شده‌اند، از پرسش‌نامة شاخص روایی محتوا (CVI) استفاده شد. بدین منظور دوباره پرسش‌نامه برای محاسبة CVI به 35 نفر از متخصصان ارسال و از آنها خواسته شد دربارة هریک از 97 پرسش، براساس طیف لیکرتی چهار قسمتی درزمینة سه معیار زیر اظهارنظر کنند: مربوط‌بودن، ساده‌بودن و واضح‌بودن. (برای نمونه 1: واضح نیست، 2: نسبتاً واضح است، 3: واضح است،
4: کاملاً واضح است). بدین منظور امتیاز CVI با مجموع امتیازات موافق برای هر آیتم که رتبة 3 و 4 (بیشترین نمره) را کسب کرده‌اند، بر تعداد کل جامعة آماری پژوهش محاسبه می‌شود.

CVR= تبدیل صورت خطی و مستقیم اعضای گروه پنل است که عبارت «ضروری» را انتخاب کرده‌اند.

= تعداد پرسش‌های باقی‌مانده است.

در این پژوهش پس از روایی‌سنجی، تعداد 11 پرسش حذف شد. درنهایت 86 پرسش باقی ماند. مقدار شاخص روایی پرسش‌های باقی‌مانده براساس رابطة 2 به شرح زیر محاسبه شد.

بنابراین مقدار شاخص روایی‌محتوایی پذیرفته برای پرسش‌نامة دوم 47/0 محاسبه شد. اندازة روایی محتوایی براساس رابطة 4-3 محاسبه می‌شود.

رابطة (4-3): محاسبة اندازة روایی محتوا

پس از انجام محاسبات مربوطه، اندازة CVI زیرشاخص «برخورداربودن از عقلانیت ایرانی و اسلامی» و «واگرایی، همگرایی عینیت و انتزاعی‌بودن تفکر» که زیرمجموعة شاخص طبقة خلاق بودند، به ترتیب 29/0 و 34/0 محاسبه شد که به علت کمتر از مقدار شاخص روایی‌محتوایی‌بودن از لیست زیرشاخص‌ها حذف شد. گویه‌هایی (زیرشاخص‌ها) که شاخص CVI آنها نهایی شده بود، در نرم‌افزار SPSS نسخة 23 وارد و سپس با استفاده از روش آلفای کرونباخ پایایی پرسش‌نامه سنجیده شد. ضریب به‌دست‌آمده معادل 97/0 بود که سازگاری درونی قوی پرسش‌نامه را نشان می‌دهد. از 84 زیرشاخص تأییدشده، تعداد 51 شاخص در قالب پرسش‌نامة کیفی مشتمل بر پرسش‌های پنج گزینه‌ای طیف لیکرت به تعداد جامعه (120 نفر) تهیه و در اختیار کارشناسان حوزة معاونت فرهنگی و اجتماعی و همچنین کارشناسان حوزة شهرسازی مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان قرار گرفت. بقیة زیرشاخص‌ها (33 زیرشاخص) برمبنای داده‌های آماری (داده‌های ثانویه) مناطق پانزده‌گانه در قالب ماتریس 33×15 تکمیل و برای تجزیه و تحلیل میزان خلاقیت مناطق در چهارچوب مدل رتبه‌بندی ویکور استفاده شد. مبنای امتیازدهی به زیرشاخص‌های پرسش‌نامه‌ها، ادبیات بومی تعریف‌شده از شهر خلاق در جدول (4) است.

جدول- 4: مبنای تعیین میزان خلاقیت شهری

تجزیه و تحلیل داده‌های جمعیت‌شناختی پژوهش

در 120 پرسش‌نامة توزیع‌شده بین کارشناسان حوزة معاونت فرهنگی‌اجتماعی و شهرسازی مناطق پانزده‌گانة شهرداری اصفهان، 43 نفر زن معادل 8/35درصد و 77 نفر مرد معادل 2/64درصد از پاسخگویان بوده‌اند. از این تعداد، 37 نفر در ردة سنی 25 تا 34 سال، 58 نفر در ردة سنی 35 تا 44 سال، 10 نفر در ردة سنی 45 تا 54 سال و 15 نفر در ردة سنی 55 سال به بالا بوده‌اند. میزان تحصیلات 67 نفر از پاسخگویان لیسانس، 50 نفر فوق لیسانس و 3 نفر دکتری بوده است. همچنین کمترین میزان سابقة کار کارشناسان 2 و بیشترین 30 سال بوده است. میانگین سابقة کار پاسخگویان 48/13 سال است.

جدول- 5: اطلاعات جمعیت‌شناختی پژوهش

توصیف متغیرهای مشاهده‌شده

با نگاهی به توصیف آماری متغیرهای مشاهده‌شده و نحوة پردازش آنها مطابق جدول (6)، میانگین محاسبه‌شده برای گویه‌ها 182/3 است. این موضوع نشان می‌دهد از دیدگاه کارشناسان مناطق پانزده‌گانة شهرداری اصفهان، میزان خلاقیت شهری کلان‌شهر اصفهان بیش از حد متوسط در طیف 5 گزینه‌ای لیکرت است؛ به بیان دیگر شاخص‌های ایرانی‌اسلامی شهر خلاق بر خلاقیت کلان‌شهر اصفهان به مقدار تقریباً زیاد اثرگذارند.

جدول- 6: توصیف متغیرهای مشاهده‌شدة شاخص‌های ارزیابی میزان خلاقیت شهر اصفهان

رتبه‌بندی مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان با استفاده از مدل رتبه‌بندی ویکور

ویکور، روشی مبتنی بر برنامه‌ریزی توافقی مسائل تصمیم‌گیری چندمعیاره است که مسائلی با معیارهای نامتناسب و ناسازگار را ارزیابی می‌کند. در شرایطی که فرد تصمیم‌گیرنده قادر به شناسایی و بیان برتری‌های یک مسئله در زمان شروع و طراحی آن نیست، این روش به‌مثابة ابزاری مؤثر در تصمیم‌گیری مطرح می‌شود. تعداد
33 زیرشاخص‌ مربوط به شاخص‌های بومی شهر خلاق که کارشناسان و متخصصان تأیید کردند، جزو شاخص‌های کمی بودند که با گرد‌آوری داده‌های ثانویه از منابع متعدد، یک ماتریس 33×15 تهیه شد. در ادامه برای تجزیه و تحلیل میزان خلاقیت مناطق در چهارچوب مدل ویکور، ماتریس خام داده‌ها، منطبق با 11 شاخص بررسی‌شده در مناطق پانزده‌گانة اصفهان مطابق با جدول (7) تشکیل شد.

جدول- 7: ماتریس داده‌ها برمبنای جمعیت مناطق (نسبت به 10000 نفر)

نتیجة محاسبات صورت‌گرفته در مدل رتبه‌بندی ویکور برمبنای شاخص‌های کمی به شکل جدول (8) است.

جدول- 8: محاسبة نماگر نهایی ویکور و رتبه‌بندی مناطق براساس شاخص‌های کمی

جدول- 9: خوشه‌بندی مناطق براساس پرسش‌نامة کمی (داده‌های موجود)

رتبه‌بندی نهایی حاصل از تلفیق متغیرهای کمی و کیفی

به‌منظور رسیدن به یک رتبه‌بندی نهایی از میزان خلاقیت شهری در مناطق پانزده‌گانة شهر اصفهان، داده‌های حاصل از نتایج پرسش‌نامه (متغیرهای کیفی) و همچنین داده‌های موجود (متغیرهای کمی) با هم تلفیق شد و سپس با استفاده از روش رتبه‌بندی ویکور، رتبه‌بندی نهایی انجام گرفت. نتیجة ویکور محاسبه‌شدة حاصل از ترکیب داده‌ها در جدول (10) آمده است.

جدول- 10: محاسبة نماگر نهایی ویکور و رتبه‌بندی مناطق

براساس نتایج حاصل از تلفیق متغیرهای کمی و کیفی پژوهش، مناطق 1-3-6 جزو مناطق عالی، مناطق
2-5-9-11 جزو مناطق بسیار خوب، منطقة 15 جزو مناطق خوب، منطقة 4 جزو مناطق ضعیف و مناطق 7-8-10-12-13-14 جزو مناطق بسیار ضعیف در بهره‌مندی از میزان خلاقیت شهری‌اند.

جدول- 11: خوشه‌بندی نهایی میزان خلاقیت شهری مناطق پانزده‌گانة اصفهان

شکل- 2: رتبه‌بندی نهایی میزان خلاقیت شهری در مناطق پانزده‌گانة اصفهان برمبنای رتبه‌بندی ویکور

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

امروزه خلاقیت در شهرها به موضوع رقابتی بین شهرهای مختلف درآمده است و همة شهرها در سراسر دنیا از خلاقیت به‌مثابة شهرت و برند خود بهره می‌برند. اهمیت این موضوع سبب شده است در کشور ما نیز مطالعاتی دربارة خلاقیت در شهرها درزمینه‌های مختلف انجام شود. بر این اساس به نظر می‌رسد عوامل و شاخص‌های بومی مبتنی بر آموزه‌های فرهنگی و مذهبی ایران کمتر شناخته شده است.

در این پژوهش 11 شاخص شهر خلاق ایرانی‌اسلامی با 97 زیرشاخص مربوط بررسی و تجزیه و تحلیل شد. در این زمینه برای تعیین ضرورت استفاده از زیرشاخص‌ها در چهارچوب پرسش‌نامة نسبت روایی‌محتوایی (CVR)، در مرحلة نخست پرسش‌نامه‌ای مبتنی بر سه گزینة «ضروری است»، «ضروری نیست، ولی مفید است»، «ضرورتی ندارد»، برای 35 نفر از متخصصان و استادان حوزه‌های شهرسازی، معماری و برنامه‌ریزی شهری به‌صورت الکترونیکی ارسال شد. تعداد 11 زیرشاخص که CVR کمتر از صفر داشت و میانگین عددی قضاوت‌های آنها کمتر از 5/1 بود، از لیست حذف شدند. 86 زیرشاخص باقی‌مانده در قالب پرسش‌نامة CVI که یک پرسش‌نامة طیف لیکرت 4گزینه‌ای برای بررسی آیتم‌های مربوط‌بودن، واضح‌بودن و ساده‌بودن بود، در مرحلة دوم دوباره به‌صورت الکترونیکی در اختیار اعضای پنل ارزیاب قرار گرفت تا روایی‌محتوایی زیرشاخص‌ها ارزیابی شود که مقدار حداقلی آن 47/0 محاسبه شد. در ادامه تعداد دو زیرشاخص واجد احراز کمترین مقدار CVI نبود که حذف شدند. نتیجه حاصل سازگاری درونی قوی پرسش‌نامه بوده است. براساس نتایج به‌دست‌آمده میانگین محاسبه‌شده برای گویه‌ها 181/3 بوده است. نتیجة حاصل از تلفیق متغیرهای کمی و کیفی در رتبه‌بندی نهایی براساس مدل رتبه‌بندی ویکور این است که منطقة 3 با عدد ویکور 9998/0 در رتبة اول و منطقة 8 با عدد ویکور 0001/0 در رتبة آخر قرار گرفته است.

پیشنهادها

• · با توجه به نتایج بدست آمده از وضعیت خلاقیت در مناطق 4-7-8-10-12-13و 14 به نظر می رسد توجه به مسائلی از جمله توسعه مراکز رشد ، پارک های علم و فناوری، ایجاد مراکز تجاری و توسعه فضاهای شهری با محور قراردادن اصول شهرسازی و شهرنشینی ایرانی اسلامی به ویژه در مناطق 12-13 و 14 ، همچنین توجه خاص در حوزه بهداشت و سلامت و ایجاد بیمارستانهای تخصصی به ویژه در سطح کودکان با توجه به جمعیت ساکن در این مناطق می تواند در ارتقاء سطح خلاقیت مؤثر واقع شود؛
• فراهم نمودن شرایط لازم در حوزه های حمل و نقل عمومی درون شهری به منظور تقلیل زمان جابجایی و کاهش زمان های تلف شده شهروندان ساکن در منطقه 15 به لحاظ بعد مسافت تا مرکز شهر ، همچنین توجه به توسعه مراکز درمان طب سنتی و برنامه ریزی در جهت ساماندهی فعالین در این حوزه می تواند در جهت حفظ وضعیت موجود منطقه و ارتقاء سطح خلاقیت مؤثر باشد؛
• وضعیت مطلوب خلاقیت در مناطق 1-3-5-6-9-11 نیازمند توجه ویژه در زمینه حفظ شرایط موجود و بهبود آن می باشد.اقداماتی نظیر توجه خاص به گردشگری خلاق و احیاء،مرمت و تلفیق فضاهای شهری قدیمی موجود در این مناطق و تلفیق آنها با معماری جدید شهری بر اساس ارزش های فرهنگی ایرانی اسلامی و تغییر کاربری مکان های تاریخی ، ویرایش و بروز رسانی آنها،همچنین ایجاد فضاهای شهری برای ساعات مختلف شبانه روز و امکان استفاده از آنها در سطح مناطق به ویژه در مناطق 1-3-5 و 6 ،توجه خاص به کاربری های مذهبی خصوصاً مساجد و طراحی و معماری خلاق محور آنها؛