بررسی رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی با ترس از جرم بین سالمندان شهر شیراز

مقدمه و بیان مسئله

ازنظر بسیاری پژوهشگران، یکی از مسائل زندگی در مناطق شهری وجود زمینه‌های اجتماعی، جمعیتی و فیزیکی خاصی است که سبب شکل‌گیری احساسات ناخوشایندی ازجمله ترس از جرم بین شهروندان ‌می‌شود. یکپارچگی اجتماعی اندک، تراکم جمعیتی و سکونتی، ناهمگونی قومی، سنی و درآمدی، تعدد ساختمان‌ها، ارائه‌نشدن خدمات مناسب و... ازجمله عواملی‌اند که زمینه‌ساز شکل‌گیری ترس از جرم بین شهروندان ‌می‌شوند (Micheli et al., 2004). گاروفالو ترس از جرم را واکنشی هیجانی در نظر ‌می‌گیرد که با احساس خطر و اضطراب همراه است (Garofalo, 1981: 840). ترس از جرم لزوماً یک ترس واقعی نیست و ‌می‌تواند ترس انتظاری نیز باشد. ترس از جرم مانند خود ترس پدیدۀ پیچیده‌ای است که ‌می‌تواند بیان‌کنندۀ برداشت ما از خطر، ترس از قربانی‌شدن در برابر جرائم (مالی یا جسمی)، سیاست‌گذاری‌های عمو‌می ‌و در کل نگرانی از زندگی باشد. چنین پدیده‌ای نشان می‌دهد افراد از اینکه قربانی جرم شوند چقدر هراس دارند و این موضوع تا چه اندازه بر امنیت و آرامش زندگی‌شان ‌تأثیر دارد (نیازی و همکاران، 1396: 53). به‌لحاظ نظری، ترس از جرم و شیوع آن بین گروه‌های مختلف جامعه، سازه‌ای اجتماعی - روانی است که از عوامل مختلفی ‌تأثیر می‌گیرد. از این منظر، زنان و سالمندان به‌طور عمده بیشتر در معرض جرم قرار دارند و ترس از جرم نیز در میان آنها بیشتر گزارش شده است. در تبیین چنین وضعیتی گفته ‌می‌شود طبق فرضیۀ آسیب‎‌پذیری، کسانی که در مقایسه با دیگران خود را آسیب‌پذیرتر تصور می‌کنند، احساس ناامنی بیشتری می‌کنند (Baur, 2007; Fergosen & Mindel, 2007: 334). این گروه‌ها از دو منظر آسیب‌پذیرند: یکی آسیب‌پذیری فیزیکی که به معنای بی‌دفاع بودن در برابر حملات، نداشتن توانایی مقابله با حملات و روبه‌رو شدن با پیامدهای دهشتناک فیزیکی (و احتمالاً عاطفی) ناشی از حملات است و مورد دیگر آسیب‌پذیری اجتماعی است که این ایده را مطرح می‌کند که امکان دارد افراد به‌دلیل آنچه هستند، بیشتر در معرض تهدید قربانی‌شدن باشند و به‌دلیل این موقعیت، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی قربانی‌شدن بر دوش آنها بیشتر از دیگران سنگینی می‌کند (McCrea et al., 2005). از این لحاظ، زنان و افراد مسن به‌لحاظ فیزیکی آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به سایر افراد دارند (Killias & Clerici, 2000). بر این اساس، برخی پژوهشگران (Doran & Burgess, 2012; Garofalo,1981; Bigala & Ayiga, 2014; Dong, 2015). ترس از جرم را چالشی جدی برای زندگی سالمندان دانسته‌اند. در ایران نیز پزوهشگرانی نظیر مدیری (1385)، سراج‌زاده و گیلانی (1388)، سهراب‏زاده و همکاران (1393)، فلاحتی (1394) و شکوری‌اصل (1395) این پدیده را بین زنان بررسی کرده‌اند. با وجود این، پژوهش‌های اندکی در زمینۀ ترس از جرم بین سالمندان انجام شده است. این در حالی است که امروزه تقریباً در تمام کشورهای جهان، نسبت جمعیت سالمندان به‌سرعت در حال افزایش است. برحسب مستندات، جمعیت سالمندان جهان به‌‎زودی به رقم یک میلیارد نفر خواهد رسید (Dong, 2017: 4). در ایران نیز جمعیت سالمندان به‌سرعت در حال افزایش است؛ به‌گونه‌ای که درصد جمعیت سالمندان از 3 درصد در سال 1365 با رشد 100‌‎درصدی، به 1/6 درصد در سال 1395 رسیده است (مرکز آمار ایران، 1396) و پیش‎بینی ‌می‌شود در سال 1405 به 9 درصد کل جمعیت برسد که در این صورت جمعیت ایران به‌لحاظ پارامترهای جمعیت‌شناختی، اساساً جمعیتی سالمند محسوب ‌می‌شود. در ظاهر به نظر ‌می‌رسد از یک طرف سالمندی به‌خودی‌‎خود امری طبیعی و مرحله‌ای از زندگی اجتماعی است و ازطرف دیگر، ترس از جرم پدیده‌ای است که ممکن است بین گروه‌های سنی مختلف بروز کند؛ اما کیفیت زندگی سالمندی و شدت و ضعف ترس از جرم در جوامع مختلف سبب ‌می‌شود مطالعۀ ترس از جرم در ایران اهمیت مضاعفی پیدا کند. شرایط سالمندان در جامعۀ ایران نسبت به سایر کشورها خاص‌تر به نظر ‌می‌رسد. مشاهدۀ نتایج یک پژوهش جامع که به روش فراتحلیل (طی سال‌های 1384 تا 1394) در ایران با تمرکز بر سالمندآزاری در حوزه‌های مالی، جسمی، روانی، عاطفی، طردشدگی و سلب اختیار انجام شده است، نشان ‌می‌دهد میزان شیوع کلی سالمندآزاری در ایران 4/56 درصد است (مولایی و همکاران، 1396). در جامعۀ ایران سالمندان گروه مرجع و محترمی محسوب ‌می‌شوند و ازنظر دینی و ملی بر احترام به آنها تأکید شده است؛ درنتیجه، حساسیت و توجه به مسائل اجتماعی زندگی آنان ضروری به نظر ‌می‌رسد. با توجه به تغییرات مربوط به شرایط محیط اجتماعی و تغییر در شرایط زندگی سالمندان، شیوع ترس از جرم بین آنها چندان دور از انتظار نیست. ضمن آنکه تغییر ساختار خانواده در جهان و ایران از خانوادۀ گسترده به خانوادۀ هسته‌ای و مشکلات ناشی از ماهیت زندگی شهری، زمینه‌ساز سست‌شدن پیوند بین سالمندان و فرزندان در سنی شده است که به حمایت و توجه اطرافیان نیاز دارند. در چنین شرایطی سالمندان ممکن است با از دست دادن شبکۀ روابط اجتماعی خود با دیگران دچار نوعی انزوای اجتماعی شوند. چنین تغییراتی در زندگی سالمندان در حالی به وقوع پیوسته است که گزینه‌های جایگزین برای نگهداری از سالمندان نظیر سراهای سالمندان ازطرف عموم مردم پذیرفته نشده‌اند و سالمندان خود را تنها و رهاشده و محروم از ساختاری حمایتگر احساس می‌کنند که بتواند جایگزین شبکه‌های ازدست‌رفته باشد. بر این اساس سالمندان در سنی که به برقراری ارتباط و دریافت حمایت از اطرافیان نیاز دارند، تنها ‌می‌مانند. در این وضعیت به گمان پاتنام وقتی افراد مسن ‌می‌شوند، نوعی کاهش ناخواسته در شبکه‌های اجتماعی را تجربه ‌می‌کنند که ناشی از بازنشستگی، تنهایی و تجربۀ از دست دادن همسر است. همۀ این تجارب، سبب کاهش حمایت اجتماعی‌ می‌شود. بر این اساس، انزوای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی کوچک‌تر سبب کاهش سرمایۀ اجتماعی ‌می‌شوند که این امر به نوبۀ خود سبب افزایش ترس از جرم در افراد مسن ‌می‌شود (Putnam, 2000)؛ توضیح اینکه سرمایۀ اجتماعی جنبه‌هایی از سازمان اجتماعی مانند شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد است که سبب تسهیل هماهنگی و همکاری برای سود دوجانبه ‌می‌شود. این جنبه‌های سرمایۀ اجتماعی به‌منزلۀ بازدارنده‌های ترس از جرم عمل ‌می‌کنند و سبب رابطۀ معکوس بین سرمایۀ اجتماعی و ترس از جرم در سالمندان ‌می‌شوند (Franklin et al., 2008; Oh & Kim, 2008; Scarborough et al., 2010). نکتۀ جالب‌توجه دیگر این است که طبق دیدگاه‌های نظریه‌پردازانی نظیر بوردیو (1977 به نقل از موحد و همکاران، 1391) و ریتزر (1389)، مهارت‌های آموزشی سبب افزایش آگاهی و شناخت افراد و سرمایۀ فرهنگی‌شان ‌می‌‌شود. این سرمایه به نوبۀ خود به افراد کمک ‌می‌کند ارزیابی مناسبی از موقعیت‌های مختلفی داشته باشند که ممکن است با آنها روبه‌رو شوند و بتوانند در موقعیت‌های ناشناخته واکنش مناسبی نشان دهند؛ به‌گونه‌ای که کیفیت زندگی‌شان از نوسانات ناشی از رویارویی نامناسب تأثیر نگیرد. در توضیح رابطۀ این دو نوع سرمایه با ترس از جرم ‌می‌توان گفت ترس از جرم مانند بسیاری از کنش‌های دیگر در بستر اجتماعی شکل ‌می‌گیرد و به‌منزلۀ الگویی رفتاری در زندگی اجتماعی نمود پیدا ‌می‌کند. دامنۀ تعاملات افراد، مشارکت و پیوند آنها با جامعه، اعتماد به جهان پیرامون و... در شکل‌گیری انواع الگوی رفتاری مؤثر است. همچنین چگونگی رویارویی با موقعیت‌های گوناگون، از عادت‌واره‌هایی تأثیر می‌گیرد که هر فرد در جریان زندگی اجتماعی به آنها مجهز ‌می‌شود؛ درواقع، الگوهای کنش و برداشت و تفسیر فرد از جهان پیرامون تا حد زیادی از مناسبات اجتماعی با دیگران و تعلق و پیوند با جهان اجتماعی اثر می‌گیرد؛ درواقع، سرمایۀ اجتماعی به فرد کمک ‌می‌کند بتواند در قالب برقراری پیوند و تکیه به دیگران و اعتماد به آنها، فرصت‌های بیشتری برای زندگی بهتر و کاستن از وضعیت‌های ناخوشایند به دست آورد؛ از‌این‌رو، به نظر ‌می‌رسد بتوان بین میزان ترس از جرم به‌منزلۀ یک وضعیت ناخوشایند با سرمایۀ اجتماعی و سرمایۀ فرهنگی پیوند برقرار کرد. توضیح اینکه برخورداری از سرمایۀ فرهنگی که رشد آگاهی و شناخت، بخشی از مضمون درونی آن را تشکیل ‌می‌دهد، به افراد کمک ‌می‌کند بتوانند جهت‌گیری و برداشت مناسبی از وضعیت‌های ناخوشایند نظیر ترس از جرم داشته باشند.

مباحث ذکرشده نشان ‌می‌دهند ترس از جرم به‌منزلۀ پدیده‌ای اجتماعی ‌می‌تواند بر زندگی گروه‌های آسیب‌پذیری نظیر سالمندان ‌تأثیر بگذارد؛ بنابراین، در این پژوهش وضعیت ترس از جرم بین سالمندان شهر شیراز و برخی عوامل اجتماعی مرتبط با آن نظیر سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی بررسی ‌می‌شود.

پیشینۀ پژوهش

برخی پژوهشگران موضوع ترس از جرم و عوامل فردی و زمینه‌ای مؤثر بر آن را بررسی کرده‌اند. ربانی‌خوراسگانی و همتی (1387) عوامل جامعه‌شناختی ترس از جرم را بین شهروندان زنجانی بررسی کرده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان ‌می‌دهند احساس ترس به میزان کمی میان این پاسخگویان وجود دارد و عوامل فردی (مانند سن، جنس، درآمد، خانوار، تحصیلات) در مقایسه با عوامل زمینه‌ای (مانند تلقی از خطر قربانی‌شدن، رضایت از محل، نگرش به پلیس و منطقۀ سکونت) توان تبیینی لازم را ندارند. پژوهش عبدالله‌پور (1391) نشان ‌می‌دهد متغیرهای سن، جنس، تحصیلات، نگرش مثبت به پلیس و بی‌نظمی ‌در محله و تجربۀ قربانی‌شدن فردی و همچنین تجربۀ قربانی‌شدن اعضای خانواده، درتبیین میزان ترس از جرم بین شهروندان شهر ساری نقش تبیین‌کننده‌ای داشته‌اند. نتایج پژوهش احمدی و درفشان (1392) نیز نشان ‌می‌دهند بین متغیرهای تعلق خاطر به محله، روابط همسایگی، بی‌نظمی فیزیکـی، بی‌نظمی اجتماعی، تنوع قومیتی محلۀ سکونت و رضایت از پلیس با ترس از جرم رابطۀ معناداری وجود دارد. شیلدز و همکاران[1] (2013) نشان داده‌اند ترس از جرم تنها با متغیر جمعیت‌شناختی تحصیلات رابطۀ معناداری دارد و با سایر متغیرها ازجمله شبکه‌های اجتماعی غیررسمی ‌رابطۀ معناداری ندارد.

برخی پژوهشگران به ترس از جرم و سرمایۀ اجتماعی توجه کرده‌اند. یافته‌های پژوهش فرگوسن و میندل[2] (2007) نشان ‌می‌دهند سالمندانی که سرمایۀ اجتماعی بیشتری داشتند، خشونت و بی‌انضباطی کمتری را در محله تجربه کردند و شبکه‌های حمایتی بیشتری داشتند. کروگر و همکاران[3] (2007) نیز ترس از جرم را بین سالمندان بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها نشان می‌دهند سالمندانی که حمایت اجتماعی بیشتری از جانب دوستان و اعضای خانواده دریافت کرده بودند، ترس از جرم کمتری را در مقایسه با دیگران تجربه کرده بودند. لی[4] (1983) از شش بعد انسجام اجتماعی برای پیش‌بینی ترس از جرم استفاده کرد و نشان داد در اساس، چهار بعد انسجام اجتماعی رابطۀ منفی با ترس از جرم داشتند و این امر در هردو گروه زنان و مردان صادق بود.

موضوع دیگری که پژوهشگران به آن توجه کرده‌اند، نگرش به پلیس و ترس است. حمیدی‌فر و همکاران (1396) نشان دادند داراﺑـﻮدن ﺳـﻼﻣﺖ روان و داﺷـﺘﻦ ﻧﮕـﺮش ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻠﻴﺲ و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ به‌منزلۀ ﺑﺎزدارﻧـﺪۀ ﺗـﺮس از ﺟـﺮم و اﻳﺠـﺎد اﺣﺴـﺎس اﻣﻨﻴـﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻴﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ. نورتون و کورلندر[5] (1982) نشان دادند ارتباط با پلیس در حال گشت‌زنی سبب کاهش ترس از جرم ‌می‌‌شود. کندی و سیلورمن[6] (1984) نشان دادند افرادی که خود را در معرض جرم ‌می‌بینند، احساس رضایت کمتری نسبت به عملکرد پلیس دارند.

ترس از جرم و محیط نیز موضوع مدنظر برخی پژوهشگران بوده است. جهانی (1390) ترس از جرم در فضاهای عمو‌می ‌شهر مشهد و عوامل موثر بر آن را بررسی کرده است. نتایج این پژوهش نشان ‌می‌دهند میانگین ترس از جرم در فضای عمو‌می ‌داخل محله‌ها 1/33 درصد و میانگین ترس از جرم در فضای عمو‌می ‌خارج از محله‌ها 1/45 درصد بوده است. در همین زمینه سستو و بمزر[7] (2016) نیز در پژوهشی در سوئد به این نتیجه رسید که نواحی متروک به‌ویژه در نزدیکی پمپ بنزین‌ها بیشترین میزان احساس ترس از جرم را بین سالمندان ایجاد ‌می‌کنند.

ترس از جرم و جنسیت نیز در پژوهش‌های مختلف بررسی شده است. صادقی‌فسایی و میرحسینی (1388) نشان دادند نوع جامعه‎‌پذیری، تجربۀ خشونت، ترس از تجاوز جنسی، معماری و طراحی مردانۀ شهرها و وجودنداشتن حمایت‌های قانونی، دلایل اصلی ترس زنان از جرم‌اند. نتایج پژوهش علیخواه و نجیبی‌ربیعی (1385) نشان ‌می‌دهند حدود نیمی ‌از زنان به هنگام تردد در شهر احساس امنیت ندارند. دی‌داندر و همکاران[8] (2005) در پژوهشی در بلژیک که دربارۀ 4747 نفر از زنان و مردان سالمند 60 تا 103 ساله انجام دادند، نشان دادند متغیر جنسیت همبستگی معناداری با ترس از جرم دارد و طی آن ترس از جرم بین زنان بیشتر از مردان است. احمدی و همکاران (1388) نیز ترس از جرم را در مناطق جرم‌خیز شهر شیراز بررسی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان ‌می‌دهند ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻱ ﻓﺮﺩﻱ، ﺟﻨﺴﻴﺖ ﺭﺍﺑطۀ ﻣﻌﻨﺎﺩﺍﺭﻱ ﺑﺎ ﺗﺮﺱ ﺍﺯ ﺟﺮﻡ ﺩﺍرد ﻭ ﻣﺮﺩﺍﻥ ﺗﺮﺱ ﺍﺯ ﺟـﺮﻡ ﺭﺍ ﺑـیشتر ﺍﺯ ﺯﻧـﺎﻥ ﮔـﺰﺍﺭﺵﮐﺮﺩﻩ‌ﺍﻧﺪ.

تحلیل و بررسی مطالعات پیشین بیان‌‌کنندۀ این است که با وجود ﺭﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪﺍﻥ ﺩﺭ ایران و جهان، ﻫﻨﻮﺯ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﮐﺎﻓﻲ دربارۀ آنها ﺑﻪ‌منزلۀ ﮔﺮﻭﻩ ﺁﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ، انجام نشده است. اندک مطالعات موجود که به‌طور مستقیم بر سالمندان متمرکز بوده‌اند، سالمندآزاری را بررسی کرده‌اند. وجه تمایز پژوهش حاضر از پژوهش‌های پیشین این است که بر سالمندان تمرکز دارد و تلاش ‌کرده است ‌تأثیر متغیرهای روابط اجتماعی و اعتماد به توانایی‌های فردی را بر ترس از جرم بررسی کند، چشم‌اندازی روشن از یکی از مسائل اجتماعی آنان یعنی ترس از جرم در جامعۀ شهری ارائه دهد و برخلاف پژوهش‌های پیشین، ضرورت تمرکز بر مسائل و مشکلات این قشر اجتماعی را به محافل علمی ‌کشور گوشزد کند.

چارچوب نظری

در تبیین ترس از جرم و عوامل مؤثر بر آن دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده‌اند که هر کدام برخی متغیرها را مؤثر یا دارای رابطۀ با ترس از جرم می‌دانند. در این بخش این دیدگاه‌های نظری به‌صورت اجمالی بررسی ‌می‌شوند: نظریۀ آسیب‌پذیری بر این فرض استوار است که گروه‌های مختلف اجتماعی - جمعیتی، سطوح مختلفی از ترس از جرم را تجربه و آن را به گونه‌های مختلفی ابراز ‌می‌کنند (Liska et al., 1988). نظریۀ رسانه، نظریۀ دیگری است که براساس آن ترس از جرم محصول در معرض بودن رسانه‌هاست (Killias & Clerici, 2000; Romer et al., 2003; Weitzer & Kubrin, 2004).

سرمایۀ اجتماعی به‌طور گسترده در حوزۀ وسیعی از موضوعات شامل جامعه، اقتصاد، سیاست، پزشکی، انسان‎شناسی، روان‌شناسی، همه‌گیری، قومیت، تاریخ، توسعۀ اقتصادی، ازدواج، پرورش فرزند، روابط بین‌الملل، جنسیت، نهادگرایی، قانون، تحصیلات، نژاد، خانواده،‌ امور مدنی، دموکراسی و فقر جهانی استفاده شده است (Petersen, 2008: 213). اگرچه تأثیر همبستگی اجتماعی و همسایگی به‌منزلۀ بازدارنده‌های ترس از جرم در افراد سالمند، از اواسط دهۀ 1980 به این سو کم‌وبیش مطالعه شده است (Kennedy & Silverman, 1984; Lee, 1983; Skogan & Maxfield, 1981 )، نظریۀ سرمایۀ اجتماعی به‌تازگی به مطالعات ترس از جرم و مطالعات سالمندان اضافه شده است (Easton, 2013). به‌تازگی جرم‎‌شناسی و مطالعات سالمندی، دلالت‌های سرمایۀ اجتماعی بر ترس از جرم و به‌ویژه ترس از جرم در افراد سالمند را بررسی کرده‌اند (Chadee, 2000; Franklin et al., 2008; Lorence et al., 2012). ارتباط سرمایۀ اجتماعی با ترس از جرم در افراد سالمند، به‌طور عمده پیرامون این محور است که وقتی افراد مسن ‌می‌شوند، کاهشی ناخواسته در شبکه‌های اجتماعی را تجربه ‌می‌کنند که ناشی از بازنشستگی، تنهایی و تجربۀ از دست دادن همسر است. همۀ این تجارب، سبب کاهش حمایت اجتماعی ‌می‌شوند. بر این اساس، انزوای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی کوچک‌تر سبب کاهش سرمایۀ اجتماعی ‌می‌شوند که این امر به نوبۀ خود سبب افزایش ترس از جرم در افراد مسن ‌می‌شود. به گمان پاتنام[9] (2000) سرمایۀ اجتماعی جنبه‌هایی از سازمان اجتماعی مانند شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد است که سبب تسهیل هماهنگی و همکاری برای سود دوجانبه ‌می‌شود. این جنبه‌های سرمایۀ اجتماعی به‌منزلۀ بازدارنده‌های ترس از جرم عمل ‌می‌کنند و سبب ایجاد رابطۀ معکوس بین سرمایۀ اجتماعی و ترس از جرم در سالمندان ‌می‌شوند (Franklin et al., 2008; Oh & Kim, 2008; Scarborough et al., 2010).

نظریۀ دیگر، نظریۀ سرمایۀ فرهنگی است. سرمایۀ فرهنگی مفهو‌می ‌جامعه‌شناختی است که اولین بار بوردیو آن را مطرح کرد. او سرمایۀ‌ فرهنگی را دارای سه مؤلفۀ اساسی به شرح زیر می‌داند: الف) سرمایۀ فرهنگی تجسم‌یافته، ب) سرمایۀ فرهنگی عینی، پ) سرمایۀ‌ فرهنگی نهادینه‌شده (به نقل از موحد و همکاران، 1391: 88). براساس این نظریه، برخورداری از سرمایۀ فرهنگی به معنای افزایش اطلاعات و توان شناختی است. به‌طور طبیعی، بالارفتن اطلاعات و توان شناختی سبب ‌می‌شود فرد در رویارویی با مسئله‌ها و مشکلات زندگی روزمره همچون موقعیت‌های به‌وجودآورندۀ ترس از جرم، قابلیت و مهارت بیشتری داشته باشد؛ زیرا بیش از دیگران قادر است ابعاد و جهات مسئله‌ها را شناسایی کند و راه حل‌ها و راهکارهای مناسب برای مقابله با آنها را برگزیند. این دیدگاه به‌صورت مستقیم ترس از جرم را بررسی نکرده است؛ اما ‌می‌توان با استناد به اهمیت و نقش آگاهی و شناخت در شکل‌گیری سرمایۀ فرهنگی، این موضوع را بررسی کرد که این نوع سرمایه در موقعیت‌هایی که به ارزیابی مناسب شرایط مختلف نیاز دارند و برای افراد ناشناخته و مستلزم واکنش مناسب‌اند، چگونه عمل ‌می‌کند. آیا سبب رویارویی مناسب و ایجادنشدن ترس ‌می‌شود یا خیر؟

همان گونه که بیان شد، ارتباط سرمایۀ اجتماعی با ترس از جرم در افراد سالمند، پیرامون این محور است که وقتی افراد مسن ‌می‌شوند، کاهشی ناخواسته در شبکه‌های اجتماعی را تجربه ‌می‌کنند که ناشی از بازنشستگی، تنهایی و تجربۀ از دست دادن همسر است. همۀ این تجارب، سبب کاهش حمایت اجتماعی‌ می‌شوند. بر این اساس، انزوای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی کوچک‌تر، سبب کاهش سرمایۀ اجتماعی ‌می‌شوند و این امر به نوبۀ خود سبب افزایش ترس از جرم در افراد مسن ‌می‌شود. شکل‌گیری چنین ترسی به‌طور عمده ناشی از شرایط زندگی و نداشتن توانایی رویارویی با موقعیت‌هایی است که به‌صورت بالقوه ممکن است سبب ایجاد ترس شوند؛ از‌این‌رو و بر مبنای آنچه دربارۀ سرمایۀ اجتماعی گفته شد، داشتن چنین سرمایه‌ای ‌می‌تواند از افراد در موقعیت‌هایی که احتمال قربانی‌شدن وجود دارد، حمایت کند. در این زمینه هوبفل و همکاران[10] (2007) معتقدند سرمایۀ اجتماعی به‌طور بالقوه قادر است در هنگام بروز مشکلات و حوادث ناگوار با ارتقای احساس اطمینان، آرامش، خودکارآمدی، پیوندجویی و امید، سبب بهبود وضعیت مشکل‌زا شود. در همین زمینه شاو[11] (2005) معتقد است سرمایۀ اجتماعی می‌تواند فرد را از حمایت اجتماعی درون شبکه‌های بادوام برخوردار کند و اثر مثبتی از سلامت را به‌واسطۀ حس اعتمادبه‌نفس و امنیت و امیدواری بیشتر تجربه کند؛ از‌این‌رو، ‌می‌توان گفت سالمندانی که سرمایۀ اجتماعی بالاتری دارند، پیوند با شبکه‌های اجتماعی، احساس آرامش و حس اعتمادبه‌نفس بیشتری نیز دارند و از این طریق قابلیت و توانمندی بیشتری برای رویارویی با ترس از جرم و کنترل و تسکین آن دارند.

بوردیو در تبیین اینکه چگونه افرادی که سطوح بالاتری از سرمایۀ فرهنگی را دارند، موفقیت‌های آموزشی بیشتری دارند، به توان شناختی بالاتری اشاره ‌می‌کند که در نتیجۀ برخورداری از سرمایۀ فرهنگی حاصل ‌می‌شود (به نقل از ریتزر، 1389). این توان شناختی سبب ‌می‌شود افراد دارای سرمایۀ فرهنگی، ارتباطات مؤثرتری با دیگران برقرار کنند؛ درنتیجه، موفقیت بیشتری به دست آورند. در زمینۀ ‌تأثیر این نوع سرمایه در کاهش ترس از جرم سالمندان، ‌می‌توان گفت ترس از جرم در شرایطی به وجود ‌می‌آید که افراد نتوانند درک و برداشت واقع‌بینانه‌ای نسبت به جهان پیرامون و موقعیت‌های ناشناخته‌ای که بر وقوع و پیامدهای آنها اشرافی ندارند، به دست آورند. بخشی از ترس از جرائمی ‌مانند کلاهبرداری، خیانت، توهین و مانند آنها از ضعف در برخی مهارت‌ها نشئت می‌گیرد که مستلزم توانایی‌های شناختی است که در سرمایۀ فرهنگی ریشه دارند؛ بنابراین، برخورداری از سرمایۀ فرهنگی ضمن ایجاد شناخت و آگاهی، به سالمندان کمک ‌می‌کند بتوانند در موقعیت‌هایی که احتمال دارد قربانی جرائم مذکور شوند، رویارویی مناسبی داشته باشند. به این ترتیب، بالارفتن اطلاعات و توان شناختی سبب ‌می‌شود فرد در رویارویی با مسئله‌ها و مشکلات زندگی روزمره همچون موقعیت‌های ایجادکنندۀ ترس از جرم، قابلیت و مهارت بیشتری داشته باشد.

الگوی مفهو‌می‌پژوهش

فرضیه‌های پژوهش

متغیر سرمایۀ اجتماعی بر ترس از جرم ‌تأثیر دارد.

متغیر سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم ‌تأثیر دارد.

روش‌شناسی

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی و جامعۀ آماری آن همۀ سالمندان 65 سال به بالا در شهر شیراز است که تعداد آنها براساس سرشماری 1395 حدود 54128 نفر است (مرکز آمار ایران، 1396). برای تعیین اندازۀ نمونه از فرمول نمونه‎گیری کوکران استفاده شد و طی آن با استناد به پژوهش‌های پیشین (منوچهری و همکاران، 1387؛ احمدی و حیدری، 1393؛ مولایی و همکاران، 1396) و مطالعۀ مقدماتی پژوهشگران، با تعیین مقادیر 67/0=P، 33/0=q، 96/1=t، و 05/0=d، اندازۀ نمونه با توجه به مقدار N(54128)، حدود 330 نفر برآورد شد.

n=330=

برای انجام نمونه‌گیری از شیوۀ نمونه‌گیری تصادفی چندمرحله‎‌ای استفاده شد و طی آن ابتدا تمام مناطق یازده‌گانۀ شهر شیراز انتخاب شدند؛ سپس محله‌های مختلف هر یک از این مناطق، روی نقشه مشخص شدند. در گام سوم، در هر منطقه دو محله به‌طور تصادفی انتخاب شدند. بر این اساس، در مجموع 22 محله انتخاب شد. در مرحلۀ چهارم، در هر یک از محله‌های انتخابی یک نقطۀ نمونه‎گیری روی نقشه مشخص و از پرسشگران خواسته شد در نقطۀ مشخص‌شده قرار گیرند و با انتخاب تصادفی جهات جغرافیایی (شمال=1، جنوب=2، شرق=3، غرب=4) در جهت جغرافیایی تعیین‌شده حرکت و به منازل شهروندان مراجعه کنند و ضمن تشریح موضوع پژوهش، در صورت وجود شخص سالمند (65 سال به بالا) که آگاهانه و با رضایت قلبی مایل به مشارکت در پژوهش باشد، پرسش‌نامه‌ها را ارائه و داده‌ها را جمع‌آوری کنند. بر این اساس، در هر یک از محله‌های انتخابی با 15 نفر و در مجموع در 22 محله در مناطق 11‌گانۀ شهر شیراز 330 نفر انتخاب و اطلاعات موردنیاز از آنان جمع‌آوری شد.

برای سنجش ترس از جرم با استفاده از پژوهش‌های موجود و تناسب آن با موضوع پژوهش، مبادرت به تهیۀ پرسش‎‌نامه شد که مشتمل بر دو بعد اشخاص و اموال است. در مجموع از 10 گزینه استفاده شده است که هر بعد به‌طور مساوی 5 گزینه ‌دارد. در این پرسش‌نامه از افراد پاسخگو خواسته شده است مشخص کنند در چند وقت اخیر از کدامیک از موارد زیر (اخاذی، حملۀ فیزیکی، مزاحمت خیابانی، تهدید، توهین که بیان‌کنندۀ جرائم از بابت اشخاص‌اند و سرقت، کلاهبرداری، تخریب اموال، خیانت در امانت و جیب‌بری که بیان‌کنندۀ جرائم نسبت به اموال است) احساس ترس کرده‌اند. سطح سنجش به‌صورت اسمی ‌دوگزینه‌ای، بلی=1 و خیر=0 ‌است و بر همین مبنا دامنۀ نمرات پرسش‌نامۀ ترس از جرم از صفر (کمترین نمره) تا 10 (بیشترین نمره) است. نظر به اینکه گزینه‌‎های استفاده‌شده به واقعیت زندگی اجتماعی ‌مربوط‌اند، برای تعیین اعتبار از اعتبار محتوا استفاده شد و طی آن پرسش‌نامۀ مذکور پس از طراحی در اختیار داوران قرار گرفت و از آنها خواسته شد آن را ارزیابی کنند؛ درنهایت، با انجام برخی اصلاحات مدنظر داوران، این پرسش‌نامه در قالب 10 سؤال و دو بعد، نهایی شد. برای تعیین پایایی این پرسش‌نامه با توجه سطح سنجش سؤالات که به‌صورت اسمی ‌دو‌گزینه‌ای است، بهترین روش سنجش پایایی، استفاده از روش بازآزمون است که طی به آن 33 نفر از نمونه‌های پژوهش برابر با 10 درصد، پس از جمع‌آوری داده‌ها در فاصلۀ زمانی یک هفته بعد، مراجعه و با آنها مصاحبه شد. با توجه به نتایج به‎دست‌آمده میزان توافق بین دو مرحله 97/0 بود که نشان ‌می‌داد ابزار استفاده‌شده، ضریب پایایی بسیار بالایی داشته است.

برای سنجش سرمایۀ اجتماعی از پرسش‌نامۀ اونیکس و بولن[12] (2000) استفاده شده است. این پرسش‌نامه در مجموع 36 سؤال و 8 بعد مشارکت در جامعۀ محلی، عاملیت اجتماعی یا پیش‌نگری و پیش‌قد‌می ‌در زمینۀ اجتماعی، احساس امنیت و اعتماد، تعاملات با همسایگان، تعاملات با خانواده و دوستان، تحمل تنوع، ارزش زندگی، و تعاملات شغلی را دارد. افتخاریان و همکاران (1395) این پرسش‌نامه را در شرایط جامعۀ ایران با تمرکز بر سالمندان استفاده و اعتبار آن را را به روش اعتبار سازه بررسی کردند. همسانی درونی پرسش‌نامه براساس ابعاد سرمایۀ اجتماعی محاسبه و مقدار آلفای کرونباخ 732/0 به دست آمد.

برای سنجش سرمایۀ فرهنگی از پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته (با استفاده از پرسش‌نامه‌هایی که سایر پژوهشگران در پژوهش‌های خود به کار گرفته‌‎اند) و مشتمل بر سه بعد سرمایۀ تجسم‌یافته، سرمایۀ عینیت‌یافته، و سرمایۀ نهادینه‌شده استفاده شد. این پرسش‌نامه 15 گزینه دارد که به‌‎صورت اسمی دوگزینه‌ای (بلی=1 و خیر=0) نمره‌‎گذاری شده‎‌اند و بر همین اساس دامنۀ نمرات آن از صفر (کمترین نمره) تا 15 (بیشترین نمره) ‌است. برای برآورد پایایی گویه‌های این متغیر از ضریب کودر ریچاردسون استفاده شده است که مقدار آن برابر با 865/0 است و نشان ‌می‌دهد این پرسش‎نامه ضریب پایایی بالایی دارد. برای تحلیل داده‌ها نیز از نرم‌افزارهای آماری Spss و Amos - به ترتیب برای داده‌های توصیفی و معنی‌داری رابطۀ بین متغیرها - استفاده شد.

یافته‎‌های توصیفی

یافته‌های متغیرهای جمعیتی – زمینه‌ای پژوهش و نیز یافته‌های مربوط به متغیر وابستۀ ترس از جرم بین سالمندان در شهر شیراز در جدول 1 منعکس شده‌اند. براساس داده‌های جدول 1 بخش بزرگی از پاسخگویان را مردان، افراد بازنشسته، دارای تحصیلات ابتدایی، دارای قومیت فارس و بدون زندگی با همسر تشکیل ‌می‌دهند. به‌علاوه، براساس یافته‌های حاصل از متغیر وابستۀ پژوهش - که در جدول 2 انعکاس یافته است - بیشترین میزان ترس از جرم بین سالمندان، به جیب‌بری با 4/%59، توهین با 57% و گویۀ کلاهبرداری با 7/56% است و کمترین میزان ترس از جرم به اخاذی با 8/15% مربوط است.

جدول 1- توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب متغیرهای جمعیتی و زمینه‌ای

برای نشان‌‎دادن وضعیت ترس از جرم در سطح جامعۀ آماری از فن خودگردان‎‌سازی داده‌ها با نمونۀ 50000نفری با جایگزینی استفاده شده است که نتایج آن در جدول شماره 2 نشان داده شده‌اند.

جدول 2- توزیع فراوانی و درصدی ترس از جرم بین سالمندان

برای بررسی وضعیت ترس از جرم در سطح جامعۀ آماری از تی تک‌‎نمونه‌ای استفاده شده است. با توجه به اینکه میانگین طیف متغیر مذکور عدد 5 ‌است، مقدار T محاسبه‎‌شده با این عدد مقایسه شده است. نتایج آزمون نشان ‌می‌دهند میانگین ترس از جرم به مقدار 93/3، از سطح متوسط پایین‌‎تر است و با توجه به سطح معناداری آزمون (sig=0/000)، ‌می‌توان نتیجه گرفت که این میزان با اطمینان 99/0 در سطح جامعۀ آماری معنادار است.

جدول 3- برآورد مقادیر آزمون تی تک‌نمونه‌ای برای تعیین میانگین متغیر ترس از جرم و ابعاد آن

یافته‌های استنباطی

بین سرمایۀ اجتماعی و ترس از جرم رابطۀ معناداری وجود دارد.

برای بررسی رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و ترس از جرم با توجه به نوع متغیرها و سطح سنجش آنها از مدل معادلۀ ساختاری استفاده شده است که نتایج آن در شکل 1 و جدول 4 ارائه شده‌اند.

شکل 1- مدل معادلۀ ساختاری اثر سرمایۀ اجتماعی بر ترس از جرم

جدول 4- شاخص‌های برازش الگو

CMIN= 104.3    df= 32   p= 0.000   R²⁼ 0.14    B= -0.27   C.R= -0.462 P = 0.0000

شاخص‌های برازش الگو، پذیرفتنی‌بودن الگو را نشان می‌دهند و بتای به‌دست‌آمده نشان ‌می‌دهد با یک واحد تغییر در واریانس متغیر سرمایۀ اجتماعی، واریانس متغیر ترس از جرم به میزان 38/0 کاهش پیدا ‌می‌کند. این نتیجه نظریه‌های موجود در این زمینه را تأیید می‌کند؛ زیرا نشان ‌می‌دهد با افزایش سرمایۀ اجتماعی مقدار ترس از جرم کاهش ‌می‌یابد. در مجموع 14 درصد از تغییرات متغیر ترس از جرم ناشی از اثر سرمایۀ اجتماعی است.

جدول 5- برآورد مقادیر اثر متغیر سرمایۀ اجتماعی بر ترس از جرم

بین سرمایۀ فرهنگی و ترس از جرم رابطۀ معناداری وجود دارد.

برای بررسی ‌‌تأثیر سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم، از مدل‌سازی معادلۀ ساختاری استفاده شده است. با توجه به ساختی‌بودن الگوی اندازه‌گیری سرمایۀ فرهنگی و وجودنداشتن امکان محاسبۀ چنین الگویی در نرم‌افزار ایموس، متغیر سرمایۀ فرهنگی، متغیری آشکار در نظر گرفته شده است. شکل زیر الگوی ‌تأثیر متغیر سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم را نمایش ‌می‌دهد.

شکل 2- مدل معادلۀ ساختاری تأثیر سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم

شاخص‌های برازش الگو نشان‌دهندۀ پذیرفتنی‌بودن الگو هستند. میزان بتای به‌دست‌آمده در الگو 05/0- ‌است که نشان‌دهندۀ ‌تأثیر منفی سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم است؛ ولی این میزان در سطح جامعۀ آماری معنادار نیست
(sig= 422/0).

جدول 6- شاخص‌های برازش الگو

جدول 7- برآورد مقادیر اثر متغیر سرمایۀ فرهنگی بر ترس از جرم