ضرورت تصحیح مجدد غزلیات طالب آملی

مقدمه

متون ادبی هر ملتی بخش بزرگی از پیشینة فرهنگی آنان است. در سده‌های دهم و یازدهم هجری، گرچه از شکوه و رونق سبک عراقی خبری نبود، شکوفایی حوزة جغرافیایی هند و توجه دربار گورکانیان هند به زبان و ادب فارسی، بی‌توجهی دربار ایران به شعر را جبران می‌کرد. وقتی منتقدان از سبک اصفهانی (هندی) سخن به میان می‌آورند، برجسته‌ترین تفاوت غزل این دوره با گذشته را در تنوع مضمون و محتوا می‌دانند و حتی به‌نوعی آن را غزل اجتماعی می‌نامند (موتمن، 1371: 370). صائب را نمایندة کامل این سبک نامیده‌اند و کمابیش این نظر در باب غزلیات او و دیگر شاعران این دوره صدق می‌کند. طالب آملی که در هند کمی بیش از صائب، نام و نشانی به دست آورد و بیشتر اشعار خود را در قالب غزل سرود، ازنظر تنوع موضوع در غزلیات از صائب کمتر نیست. به همین سبب، داشتن متنی منقّح از غزلیات او ضروری به نظر می‌رسد.دانش و فن تصحیح متون «در اصطلاح، یک دسته از معلومات و روش‌هاست که هدف از تنظیم و به‌کار‌بستن آن در مورد هر متن، به دست دادن متنی هرچه نزدیک‌تر به متن اصلی است که از زیر نظر قلم نویسندة آن خارج شده باشد» (جهانبخش، 1387: 24).

 برای رسیدن به این هدف، استفاده از دو بخش «تحقیق در اثر» و «تحقیق در متن» (رئیسی، 1394: 326) مؤثر است. بخش تحقیق در اثر، به ما در شناسایی نسخ معتبر، تهیة فهرست‌ها و تعلیقات، سبک‌شناسی غزلیات، تهیة مقدمة مناسب، جایگاه سبکی شاعر و ... کمک می‌کند. تحقیق در متن نیز مشکلات نسخة چاپی شامل بدخوانی‌ها، گزینش‌های نابجا، گزارش‌نشدن نسخه‌بدل‌ها، افتادگی‌ها و ... را برطرف می‌کند.

طالب آملی و تذکره‌ها

هدف در این بخش بیان شرح زندگی طالب نیست؛ زیرا در مقدمة کلیات چاپ‌شده، به این موضوع به‌طور مفصل پرداخته شده است؛ اما ذکر نکاتی ضروری به نظر می‌رسد. عصر زندگی طالب، دورة رواج تذکره‌نویسی در هند است (نک. نقوی، 1347: هفت) و چندین تذکره در زمان حیات طالب نگارش شده است؛ اما در باب شرح حال زندگی او ابهامات بسیاری دیده می‌شود. نویسندگانِ دو تذکرة عرفات‌العاشقین و میخانه به‌طور مفصل شرح دیدارها و دوستی و هم‌صحبتی خود با طالب را بیان کرده‌اند؛ ولی در معرفی او به اصطلاحات کلی و اوصاف عمومی مانند «غنچة سیراب گلستان سخندانی، جوهر مخزن قابلی، گوهر معدن کاملی، محمد طالب آملی» (اوحدی، 1388: 2239) بسنده کرده‌اند. در میان معاصرانِ طالب، عبدالنبی فخرالزمانی در تذکرة میخانه ـ با آنکه طالب ساقی‌نامة مشهوری ندارد ـ شرح کامل و نسبتاً مفصلی در باب او نگاشته که احتمالاً به‌سبب مرتبة ملک‌الشعرایی او در دربار جهانگیرشاه بوده است (نک. فخرالزمانی، 1363: 546). نویسندة تذکرة مجمع‌الشعرای جهانگیری با آنکه هم‌عصر طالب است، او را اهل ترمذ می‌داند (قاطعی هروی، 1979: 138). چنین اشتباهاتی باعث می‌‌شود تا در باب شرح زندگی و قضاوت‌های این نویسندگان در باب شاعران، استناد به این تذکره‌ها با احتیاط بیشتری صورت گیرد.

هرچه تذکره‌نویسان از عصر حیات طالب فاصله می‌گیرند، پریشان‌گویی و آشفتگی در شرح نوشته‌هایشان بیشتر می‌شود. نویسندة دو تذکرة سرو آزاد و خزانة عامره، حدود یک قرن بعد از طالب، به‌اشتباه او را برادرزادة حکیم رکنا کاشی معرفی می‌کند و در چند خط بعد هم خواهر طالب را همسر برادر حکیم رکنا می‌داند و به اشتباه خود نیز پی نمی‌برد (آزاد بلگرامی، 1393: 91). در تذکرة نصرآبادی هم اشتباهاتی در باب زندگی شاعری او وجود دارد. یکی آنکه طالب را ملک‌الشعرای دربار شاه‌جهان دانسته است؛ درحالی‌که طالب پیش از به تخت نشستن شاه‌جهان فوت کرد؛ دیگر اینکه به این موضوع اشاره دارد که شاه می‌خواست منصب مهرداری را به او عطا کند (نصرآبادی، 1378: 322)؛ درحالی‌که این واقعه مربوط‌به زمانی است که طالب در خدمت وزیر جهانگیر بوده و مدتی هم منصب مهرداری را برعهده داشته است؛ در شعر زیر نیز به آن اشاره کرده ‌است:

افزون‌بر تذکره‌ها، کتاب‌های تاریخی عصر گورکانیان نیز از منابعی است که می‌توان در شرح حال ادیبان و شاعران از آنها بهره برد. خوشبختانه در عصر جهانگیرشاه، منابعی از این دست کم نیست. دیگر اینکه «باید دانست که هریک از فرمانروایان تیموری سخن‌فهم و آشنا به رموز سخن بوده‌اند؛ لکن جهانگیر در این فن استاد و مهارتی بسزا داشته است» (نعمانی، 1363: 139). جهانگیرشاه فقط در باب شعر معاصران خود اظهارنظر نمی‌کرد و حتی در باب آثار گذشتگان، به‌ویژه سعدی و حافظ نیز اظهارنظر کرده است و در جایی غزل سعدی را بسیار عالی‌تر می‌دانست (لاهوری، 1385: شصت و هفت). ذکر دقیق اختصاص لقب ملک‌الشعرایی به طالب آملی، مختصر ذکری از او و آوردن نمونه‌هایی از شعر او در جهانگیرنامه، نشانة شعرشناسی و احترام به شاعران در نزد گورکانیان هند است (جهانگیر گورکانی، 1359: 324).

نقد و تحلیل طالب آملی در تذکره‌ها

در بیشتر تذکره‌ها، هم به ثبت و ضبط دقیق شرح حال‌ها توجهی نمی‌‌شد و هم در باب معرفی شخصیت ادبی شاعران، به بیان اوصاف کلی بسنده می‌شد. در این آثار، به‌ندرت به شیوه‌های خاص یک شاعر اشاره شده است. همان ویژگی‌های کلی که دربارة شاعران بیان می‌شد در باب شعر آنان نیز گفته می‌شد. دربارة قدرت سخنوری طالب آملی هم کلیاتی بیان شده است؛ اما به شگردهای خاص شاعری یا نمونه‌های خاص او هیچ اشاره‌ای نشده است. در میان تذکره‌ها، آزاد بلگرامی با مقایسه‌ای بین صائب و طالب آملی، تیزفهمی صائب را بر طالب ترجیح می‌دهد و طالب را به‌سبب تفاخر در سرایش قصیده‌ای صد بیتی نکوهش می‌کند؛ اما صائب با وجود سرودن قصیده‌ای طولانی‌تر، هیچ‌گونه اظهار کمالی نمی‌کند و تواضع و فروتنی صائب را می‌ستاید (آزاد بلگرامی، 1393: 91). در تذکرة آتشکده نیز آذر بیگدلی بر شعر طالب ایراد می‌گیرد که مطلوب شاعران فصیح نیست (آذر بیگدلی، 1334: 870)؛ ولی هیچ معیاری برای فصیح‌نبودن شعر طالب ذکر نمی‌کند.

تنها شاعری به نام منیر لاهوری که تقریباً هم‌عصر طالب است (م 1054 ق)، در کتاب مختصری به نام کارنامه با ذکر تعداد اندکی از اشعار شاعرانی مانند عرفی، زلالی، ظهوری و طالب به نقد و بررسی شعر این شاعران پرداخته است که در نوع خود کم‌نظیر است. منیر لاهوری در این اثر، چند نمونه از اشعار طالب آملی را نقد کرده و دربارة تشبیهات و استعاره‌های طالب داوری کرده است (لاهوری، 1977: 14). البته خان آرزو در کتاب سراج منیر در جانبداری از این شاعران، به ایرادهای منیر لاهوری پاسخ گفته است (خان آرزو، 1977: 52). هدف از بیان این موارد، پرداختن به زندگی طالب آملی نبود؛ بلکه مقصودْ بیان ناگفته‌هایی بود که در ذکر مطالب تذکره‌ها در مقدمة نسخة چاپی به آن اشاره نشده بود.

پیشینة پژوهش

کلیات اشعار طالب آملی به‌کوشش محمد طاهری شهاب در سال 1346 به چاپ رسیده است. این کتاب مقدمه‌ای مفصل دربارة طالب دارد و همة آثار شعری طالب را در بر می‌گیرد. محمدرضا قنبری نیز در سال 1383 تعدادی از غزلیات طالب را با عنوان شاعر گل‌های آتش برگزیده و چاپ کرده است. فرامرز گودرزی در سلسله‌مقالاتی که در سال 1355 در مجلة هنر و مردم نوشته است، به موضوعات مختلفی دربارة طالب آملی پرداخته است؛ این مطالب در سال 1382 در کتابی به نام زندگی و کارنامة ادبی آملی به چاپ رسید. علی رزاقی شانی در سال 1386 در مجموعه مشاهیر ایرانی کتابی مختصر در شرح حال طالب آملی و ویژگی‌های ادبی او نگاشته است. بیشتر پژوهش‌های دانشگاهی که دربارة غزلیات طالب صورت گرفته، تحلیلی و سبک‌شناسانه است. از میان این پژوهش‌ها تنها وحید عیدگاه طرقبه‌ای مقاله‌ای با عنوان «تصحیح بیت‌هایی از کلیات طالب آملی» با دیدگاه انتقادی متنی در سال 94 به چاپ رسانده است که به تصریح نویسنده ملاک او نه براساس نسخه‌شناسی و مقابلة نسخ، بلکه قواعد سنتی شعر فارسی و ویژگی‌های سبکی شاعر بوده است (عیدگاه طرقبه‌ای، 1394: 79).

اهمیت پژوهش

بخش بسیاری از سروده‌های طالب آملی غزلیات اوست که مرحوم طاهری شهاب در کلیات شاعر، آن را چاپ کرده است. با وجودی که این مصحّح گرانقدر در مقدمه، نسخه‌های متعددی را نام برده است، متأسفانه هم نسخة استفاده‌شدة خود را معرفی نکرده است، به‌جز موارد بسیار اندک، و هم از نسخه‌بدل‌ها نیز بهره نبرده و تنها ضبط یک نسخه از نسخ متعدد به‌جامانده را معتبر دانسته است. به همین سبب، کاستی‌هایی در این چاپ وجود دارد که تصحیح دوبارة اثر را ضروری می‌‌کند. آقای محمد قهرمان نیز در کتاب صیادان معنی در بخش طالب آملی به غلط‌های این چاپ و ضرورتِ تصحیح دوبارة آن اشاره کرده است (نک. قهرمان، 1378: 53).

 

معرفی نسخه‌ها ¹

مرحوم طاهری شهاب در مقدمة کلیات چاپی و از قول سرهنگ عبدالرشید، فهرست نسخه‌هایی را در کتابخانه‌های خارج از ایران ارائه کرده ‌است و قدیم‌ترین نسخه را نسخة شیخ محمد دین مربوط‌به سال 1042 هجری، یعنی شش سال پس از درگذشت شاعر می‌داند (نک. آملی، 1346: شصت و شش). گلچین‌معانی تاریخ کتابت این نسخه را سوم ماه محرم‌الحرام سنة 1062 ثبت کرده است و تصریح دارد مصحّح تاریخ کتابت را اشتباه خوانده است (گلچین‌معانی، 1369: 774)؛ مصحّح نسخه‌های داخل ایران را هم معرفی کرده است؛ اما فهرست او کامل نیست. اینکه چرا از همان نسخه‌های معرفی‌شده، استفاده نکرده‌اند، احتمالاً به این سبب بوده است که به قدمت نسخة خود اطمینان کرده‌اند و نزدیکی تاریخ کتابت نسخه با زمان وفات طالب را دلیلی برای بهره‌نبردن از سایر نسخه‌ها دانسته‌اند؛ اما همان‌گونه که در معرفی نسخه خواهیم دید، تاریخ کتابت شش نسخة موجود در ایران بین سال‌های 1043 تا 1069 هجری قمری است که ازنظر نزدیکی با زمان فوت طالب تفاوت بسیاری با نسخة شیخ محمد دین ندارد.

بیشتر نسخه‌های موجود از دیوان طالب آملی در کتابخانه‌های ایران، گزیده است و تاریخ کتابت بیشتر آنها قرن یازدهم و اندکی بعد از درگذشت شاعر است. خوشبختانه کاتبان از میان اشعار، به غزلیات توجه بیشتری نشان داده‌اند. در جلد پانزدهم فهرست فنخا، 42 نسخه در داخل ایران معرفی شده است. بسیاری از این نسخه‌ها برگ‌های معدودی دارد و یک یا دو قصیده از شاعر را شامل می‌شود. این نسخه‌ها گرهی از کار تصحیح بازنمی‌کند. نگارندگان این پژوهش 14 نسخة موجود در داخل ایران را معرفی می‌کنند تا در کنار نسخة چاپی ارزشمند مرحوم طاهری، که در عین حال معتبرترین نسخة موجود خارج از کشور است، بتوانند تصحیح دوباره‌ای از غزلیات طالب آملی ارائه کنند.

نسخة کتابخانة ملی

این نسخه به شمارة 19053 و به تاریخ کتابت 1058 هجری است. در انجامة نسخه، کاتب آن محمد بن طالب معرفی شده که در کتابخانة امیرالامرا عباس‌قلی‌خان شاملو کتابت شده است. در صفحة 191 یادداشت مالک نسخه محمدابراهیم ‌ابن ‌مهدیقلی نوری (۱۲۸۳ ق) وجود دارد. تعداد ابیات این نسخه 10421 است که پنج هزار و سیصد و هفتاد بیت آن بخش غزلیات است. این نسخه 613 صفحه و هر صفحه 17 سطر دارد. 321 صفحه از این نسخه، بخش غزلیات است. بیت‌های زیر آغاز و انجام نسخه است:

آغاز:

پایان:

قسمت غزلیات آن با این بیت شروع می‌شود:

خط نسخه نستعلیق و همة صفحات نسخه جدول‌بندی شده است و بیت پایانی غزل خارج از جدول به‌شکل ستونی، غزلیات را از همدیگر جدا می‌کند. دو صفحة آغازِ بخش غزلیات، سرلوح و کتیبة مرصع و مذهب به نقوش اسلیمی دارد. جدول جداکنندة مصرع‌ها، به زر و قرمز و بین سطور تذهیب به کار رفته است. نسخه از مجموعة نوازی و انتقالی از کتابخانه پهلوی به کتابخانه ملی است.

نسخة مجلس 1019

کامل‌ترین نسخة موجود از دیوان طالب در ایران همین نسخة مجلس است. خط نسخه نستعلیق است؛ اما کاتب و سال کتابت آن مشخص نیست. این نسخه، هم ازنظر تعداد ابیات و هم ترتیب غزلیات به نسخة چاپی بسیار شباهت دارد. خوشبختانه تعداد غزلیات نسخه کامل است. تعداد برگ‌های نسخه 434 برگ و هر برگ 46 سطر دارد. البته در حاشیة بعضی برگ‌ها نیز ابیاتی کتابت شده است. در قسمت قصاید، افتادگی و تعمیرات بسیار دارد. بسیاری از صفحات بخش قصاید، وصالی شده است؛ اما قسمت غزلیات این نقایص را ندارد. تنها اثر پارگی دو صفحه از بخش غزلیات مشخص است و همین پارگی نیز سبب اختلاف تعداد غزل‌‌ها با نسخة چاپی شده است. کاتب، به گمان بسیار وراق، صفحة آغازین را با غزل شروع کرده است؛ اما صفحة بعدی قصیده است. درحقیقت صفحه‌بندی نسخه در دو قسمت به هم ریخته است. نگارندگان این نوشتار به قصد تصحیح دوبارة غزلیات طالب آملی با مطالعة بیشتر نسخه‌ها، با توجه به کامل‌بودن بخش غزلیات، این نسخه را در جایگاه نسخة اساس برای مقابله با نسخة چاپی برگزیدند. نسخه با بیت زیر شروع می‌شود:

برخی ویژگی‌های رسم‌الخطی نسخة 1019 مجلس

اختلاف میان نسخه‌ها از نقش مهم کاتبان سرچشمه می‌گیرد (نک. یلمه‌ها، 1390: 139 به بعد). نسخه به خط نستعلیق است؛ اما کاتب نسخه مشخص نیست. از برخی ویژگی‌های نسخه می‌توان پی برد کاتب سواد ادبی نداشته؛ اما ویژگی‌های کاتبان را خوب رعایت کرده است که در ادامه به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌شود:

در حاشیة نسخه از واژة «صح» استفاده کرده که بیانگر تصحیح اشتباه نوشتاری خود بوده است؛ حتی در متن ابیات و سطرها نیز آثار تصحیح آشکار است. غلط‌های املایی موجود در نسخه بیانگر نداشتن سواد ادبی کاتب است. خواستن و خاستن به‌جای هم بسیار به کار رفته‌ است. واژه‌هایی مانند «میخاره، مرحم، درسدد، وظیفه خار، خار به‌جای خوار و ...» در موارد بسیاری با این رسم‌الخط کتابت شده است. از دیگر ویژگی‌های نسخه این است که هرجا کاتب متوجه ضبط صحیح کلمه نشده است، جای آن واژه یا عبارت را خالی گذاشته و هیچ واژه‌ای ننوشته ‌است. از نظر نسخه‌شناسان وجود چنین کاتبی غنیمت است.

واژه‌هایی که به «ه بیان حرکت» ختم شده است، هرجا با «ها» جمع بسته شده، علامت «ه» بیان حرکت افتاده است؛ مانند میوها، سورها، دیدها به‌جای میوه‌ها، سوره‌ها و دیده‌ها. چنانچه کاتب جای واژه‌ها را اشتباه نوشته باشد با قراردادن علامت «م» و «خ» جای صحیح آنها را مشخص کرده است. علامت «م» یعنی این واژه مقدّم و «خ» یعنی واژه مؤخر است.

براساس رسم‌الخط فارسی قرن یازدهم به بعد، از بین چهار حرف فارسی «پ، چ، گ، ژ» تنها حرف «گ» است که به شکل «ک» نوشته شده است. نقطه‌گذاری بقیة حروف فارسی کاملاً رعایت شده است.

در نوشتن ردیف غزل‌ها، گاهی ردیف مصرع اول و دوم نوشته شده و در بقیة بیت‌ها حذف شده است. در نگارش غزل‌ها، بیت‌ها به‌صورت افقی کنار هم و تنها بیت پایانی به‌صورت ستونی بین دو غزل نوشته شده است. نسخه هیچ‌گونه جدول و خط‌کشی ندارد.

نسخة مجلس به شماره 1018

این نسخه، براساس انجامة آن، در ماه رجب 1043 نوشته است. تاریخ کتابت آن تنها یک سال با نسخة اساس چاپی فاصله دارد. نسخه به خط نستعلیق است و کاتب آن مشخص نیست. نسخه 251 برگ، هر برگ 34 بیت و حدود 9000 بیت دارد که از این تعداد 3600 بیت آن مربوط‌به غزلیات است. تعداد غزلیات آن کم است؛ اما به‌سبب تاریخ کتابت درخور توجه است. در بخش غزلیات، هر غزل داخل جدول قرار دارد و بیت پایانی به‌صورت ستونی در پایان غزل خارج از جدول اصلی نوشته شده است. صفحة اول بخش غزلیات کتیبة فیروزه‌ای دارد؛ بین سطرها ابری‌سازی شده است و ستون وسط مصرع با شنگرف پر شده است. بخش غزلیات با بیت زیر شروع شده است:

نسخة مجلس به شماره 20802

براساس انجامة این نسخه، محمد زمان بن حبیب در ماه ربیع‌الثانی سال 1058 هجری قمری با خط نستعلیق این نسخه را کتابت کرده است. این نسخه در فهرست فنخا معرفی نشده است. نسخه با بیت زیر آغاز می‌شود:

در این نسخه، غزلیات از برگ 116 تا 213 نسخه کتابت شده است. هر برگ 34 بیت و حدود 3400 بیتْ غزل دارد. در پایان صفحة غزلیات، ملا اسماعیل ولد ملانظام به‌عنوان مالک کتاب در تاریخ 1143 معرفی شده است. جوهر و نوع نوشتة این قسمت با متن نسخه تفاوت دارد.

نسخة رهی معیری

این نسخه اهدایی رهی معیری به کتابخانة مجلس است. کاتب و تاریخ کتابت آن مشخص نیست. در فهرست فنخا تاریخ کتابتش قرن 12 ذکر شده است. این نسخه 166 برگ و هر برگ 32 بیت در متن و 23 بیت در حاشیه دارد. این نسخه حدود نه هزار بیت دارد که حدود 3800 بیت آن بخش غزلیات است. صفحة آغازین بخش قصاید، غزلیات و رباعیات سرلوح، کتیبه، جدول، مربع و مثلث‌های منقش دارد. نسخه به خط نستعلیق و بیت‌های زیر آغاز و پایان نسخه است.

آغاز:

پایان:

نسخة دانشگاه تهران 4707

این نسخه تاریخ و کتابت مشخص ندارد؛ اما در فهرست فنخا تاریخ کتابت آن قرن 11 و 12 نوشته شده است. نسخه 321 برگ دارد. هر برگ 26 سطر دارد؛ از 8300 بیت این نسخه 3800 بیت آن مربوط‌به بخش غزلیات است. صفحات این نسخه مجدول و هر غزل در یک جدول است. غیر از این نسخه، دو نسخة دیگر با شماره‌های 6518 و 6031 در دانشگاه تهران وجود دارد که بخش غزلیات آن بسیار مختصر و در حدود 2000 بیت است.

دانشگاه تهران 3518

براساس شرحی که در آغاز این نسخه آورده شده، این نسخه در سال 1065 هجری قمری به خط نستعلیق کتابت شده و کاتب آن محمدعلی شیرازی است. این نسخه حدود 8600 بیت دارد که 4400 بیت آن غزلیات طالب آملی است. کاتب در این نسخه از صفحة 110 تا 334 رباعیاتی از سحابی استرآبادی به‌صورت مورّب در حاشیه و بین غزلیات نوشته است. صفحة ابتدای غزلیاتْ کتیبه و جدول‌بندی دارد و بین سطرها ابری‌سازی شده است. در صفحة دوم بین جدول‌ها به‌ویژه در کنار بیت‌های پایانی، تصویر گل درآمده است.

نسخة حکمت دانشگاه تهران

این نسخه اهدایی علی‌اصغر حکمت به کتابخانة الهیات دانشگاه تهران است. نسخه با خط بسیار خوش نستعلیق شکسته کتابت شده است و 251 برگ دارد که حدود 70 برگ آن بخش غزلیات است. هر برگ 55 بیت دارد. در بخش غزلیات، هم در وسط صفحه و هم در حاشیة بالا و پایین صفحه، غزلیات نوشته شده است. تاریخ و کتابت نسخه مشخص نیست. حدود 3700 بیت از این مجموعه، غزلیات طالب آملی است. در فهرست فنخا مالکیت این نسخه به بهرام بن عباسقلی سلطان اورمانی نسبت داده شده‌ است.

نسخه‌های کتابخانة ملک

در کتابخانة ملک چهار نسخه وجود دارد که همة آنها به خط نستعلیق و مفصل‌ترین آنها نسخة شمارة 5591 است. این نسخه شامل قصیده، ترکیب‌بند، مثنوی، غزل و رباعی و به خط نستعلیق است. از 10600 بیت موجود در این نسخه، 4800 بیت آن غزل است. تاریخ کتابت نسخه قرن دوازدهم است و کاتبش مشخص نیست.

آغاز:

پایان:

نسخة دیگرِ کتابخانة ملک به شمارة 55430 است و 251 صفحه دارد که در متن غزلیات و در حاشیة قصاید و قطعات کتابت شده است. کاتب و سال کتابت آن مشخص نیست. در بعضی از صفحات این نسخه حواشی بسیار آشفته است.

آغاز:

پایان:

در کتابخانة ملک، نسخة دیگری به شمارة 5393 وجود دارد که کاتب آن حسین ولد رستم دریاباری است و در تاریخ ربیع‌الاخر 1069 آن را کتابت کرده است. غزلیات، رباعیات، قصاید و مثنوی قضا و قدر طالب از محتویات این نسخه است.

آغاز:

پایان:

آخرین نسخة کتابخانة ملک نسخة مختصری به شمارة 5092 است که حدود 4200 بیت دارد و تنها حدود 1200 بیت آن، غزلیات طالب است. کاتب و تاریخ نگارش آن مشخص نیست. مهر و صفحة ابتدایی آن مشخص می‌‌کند که از نسخه‌های خطی آستان قدس بوده که به کتابخانة ملک منتقل شده است. بیت آغازین نسخه عبارت است از:

نسخة سپهسالار

این نسخه از نسخه‌های وقفی سپهسالار است که مهر وقف آن تاریخ 15 ذی‌الحجه 1297 دارد و هم‌اکنون در کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری نگهداری می‌شود. نسخة مختصری شامل غزلیات، یک مثنوی و رباعیات است که حدود 3800 بیت دارد و سه هزار بیت آن غزلیات است. قطع نسخه نیم‌خشتی باریک، 152 برگی و 28 سطری است. کاتب آن نامشخص است؛ اما تاریخ کتابتش قرن یازدهم است. کتیبة صفحة اول دارای تذهیب و عنوان غزلیات طالب آملی با مرکّب آبی در وسط کادر کتابت شده است. بقیة صفحات هم مجدول است.

 

ضرورت تصحیح دوباره

در تصحیح آثار ادبی، اگر بیش از یک نسخه در دسترس باشد، فرصتی مغتنم برای مصحّح است تا با مقابله با نسخ معتبر، به ضبط صحیح برسد و یا اگر ضبط صحیح میسر نشد، حداقل تفاوت نسخه‌ها ثبت شود. طاهری شهاب در مقدمة تصحیح کلیات اشعار طالب، فهرست نسخه‌های خطی خارج از کشور را فقط به نقل از عبدالرشید کراچی نام برده و از نسخه‌های داخل کشور نیز آنهایی را که دیده معرفی کرده است؛ برای نمونه، از نسخه‌های مجلس فقط دو مورد را نام برده؛ درحالی‌که هم‌اکنون چهار نسخه در مجلس موجود است. از نسخه‌های دانشگاه تهران نیز به دو نسخه اشاره داشته است؛ درحالی‌که پنج نسخه در این کتابخانه موجود است. با وجود این، مرحوم طاهری در کلیات به ثبت نسخه‌های دیگر توجه نکرده (به‌جز در موارد بسیار کم) و به قدمت نسخة خود اطمینان کرده و همان را اساس قرار داده است. البته با مقایسة نسخة مجلس که نسخة اصلی در این پژوهش است با نسخه‌ای که براساس آن کلیات چاپی آماده شده است، شباهت‌های بسیاری بین این دو نسخه وجود دارد؛ مثلاً ترتیب الفبایی غزل‌ها در دو نسخه بسیار به هم نزدیک است و تعداد غزل‌های هر دو نسخه تفاوت معناداری باهم ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که استفاده از یکی مصحّح را از سایر نسخه‌ها بی‌نیاز کند. تفاوت نسخه‌های معرفی‌شده در این نوشتار، با نسخه‌ای که طاهری شهاب از آن استفاده کرده، به شرح زیر است:

افتادگی‌ها

افتادگی غزلیات: هشت غزل در نسخه‌های شمارة 1019 مجلس، ملی و تهران 6518 کتابت شده است که در دیوان چاپی نیست و دلیل آن دسترسی‌نداشتن مصحّح به این نسخه‌ها بوده‌ است. البته با توجه به تعداد بسیار غزلیات طالب، هشت غزل، تعداد زیادی نیست؛ اما در تصحیح یک اثر درخور توجه است. مطلع این هشت غزل به شرح زیر است:

البته غزلیاتی هم بوده که در نسخة چاپی وجود داشته است، ولی نسخة اساس این پژوهش آنها را ندارد؛ البته نسخه‌های موجود دیگر به‌راحتی امکان مقابلة این تعداد غزل را به ما داده و کاستی در کار ایجاد نکرده است.

غیر از این موارد، دو غزل دیگر هم در نسخة اساس ثبت شده است که نسخة چاپیْ آنها را در بخش قطعات آورده است. قالب این دو شعر غزل است و ازنظر محتوا به قصیده و قطعه نزدیک است؛ ولی در قالب قطعه جای نمی‌گیرد. مجال بحث دربارة محتوای غزل سبک هندی در این جا نیست؛ اما بسیاری از ویژگی‌های غزل سبک عراقی به‌ویژه محتوای غنایی، در بیشتر غزلیات این دوره تغییر کرده و وصف و مدح بسیاری به آن وارد شده است. مثل همین دو غزل که پیروزی در جنگ و قصر ممدوح را وصف می‌کند. مطلع آن دو غزل چنین است:

افتادگی ابیات: این قسمت، هم نسخة چاپی و هم نسخة خطی اساس را در بر می‌گیرد؛ به این صورت که گاه بیتی در نسخة چاپی آمده است، اما در نسخه خطی نیست. تعداد این ابیات به هفتاد بیت می‌رسد. گاهی نیز ابیاتی در نسخة اساس و سایر نسخ استفاده‌شده وجود دارد که در چاپ مرحوم طاهری از قلم افتاده است. این ابیات جاافتاده در نسخة چاپی نزدیک به دویست بیت است. در زیر به تعدادی از این ابیات با ذکر غزل در نسخة چاپی اشاره می‌شود.

در غزل شمارة 14 چاپی، بیت هفتم در نسخة خطی اساس نیست:

در غزل 1093، صفحة 652 بیت زیر بعد از بیت سوم در نسخة چاپی جا افتاده است:

غزل 1023 صفحة 622 چاپی نسبت‌به نسخة خطی دو بیت زیر را در پایان غزل ندارد:

در غزل 1065، صفحة 640 بعد از بیت اول، بیت زیر در نسخة چاپی افتاده است:

بیت زیر در نسخة چاپی هست؛ اما در نسخة خطی مجلس کتابت نشده است:

چهار بیت آغازین غزل 1011 با مطلع زیر در نسخة خطی افتاده است:

یک بیت مانده به پایان غزل 1121 صفحة 665 در نسخة چاپی کتابت نشده است:

بدین ترتیب، نمونه‌های درخور توجهی از افتادگی ابیات وجود دارد که استفاده از نسخة چاپی و نسخة اساس این پژوهش می‌تواند نقص و خلل افتادگی ابیات در غزلیات طالب آملی را برطرف کند.

افتادگی در واژگان و عبارات یک بیت: این افتادگی‌ها به‌گونه‌ای است که گاهی یک واژه یا عبارت، هم در نسخه اساس و هم در کتاب چاپ‌شده یکسان است. متأسفانه در بیشتر این موارد از نسخه‌های دیگر به‌سبب گزیده‌بودن نمی‌توان استفاده کرد. وجود این افتادگی‌های مشابه، نزدیک‌بودن هر دو نسخه را نشان می‌دهد. به‌غیر از نزدیک‌بودن تعداد غزلیات هر دو نسخه، ترتیب الفبایی نزدیک به هم در نسخة چاپی و نسخة اساس این پژوهش، هم مؤید این مطلب است. نمونة آن در صفحه 558 چاپی دیده می‌شود:

 

درصفحه 230 نسخة اساس نیز همین افتادگی دیده می‌شود:

 

نمونه‌ای دیگر از صفحة 551 چاپی و 226 نسخه:

 

 

یا نمونه‌ای دیگر از صفحة 524 چاپی و 212 نسخه:

 

 

گاهی نیز این افتادگی مربوط‌به یکی از این دو نسخه است و خوشبختانه در این موارد، نسخة دیگر می‌تواند در ضبط واژة جاافتاده مؤثر واقع شود و مکمل همدیگر باشد.

نمونه‌ای از افتادگی در نسخة چاپی در صفحة 613:

 

که با مراجعه به نسخة اساس «اشاره‌ای شد که» تکمیل‌کنندة بیت بالا شد. نمونه‌ای دیگر صفحة 748 چاپی است:

 

نسخة اساس این پژوهش با واژة «شگون» افتادگی را کامل می‌کند. در این قسمتِ نسخة اساس افتادگی‌های بیشتری نسبت‌به نسخه چاپی دارد؛ حتی گاهی یک مصراع کامل یا عبارتی افتاده است که خوشبختانه نسخة چاپی تکمیل‌کنندة نواقص است؛ برای نمونه در صفحة 357 نسخه مصراع اول بیت زیر وجود ندارد:

 

که با مراجعه به نسخة چاپی، مصراع «شد کشتة قناعت یکسر تباه و گشتند» بیت را کامل می‌کند. یا در صفحة 200 نسخه، عبارت «خم گرم می‌بود» افتادگی را تکمیل می‌‌کند.

 

بدین شیوه در این بخش هر دو نسخة چاپی و اساس، افتادگی‌های همدیگر را کاملاً پوشش می‌دهند و در بسیاری موارد، نواقص را برطرف می‌‌کنند.

اختلاف در ضبط: گاهی اختلاف نسخه چاپی و نسخة خطی در ثبت کلمات دستوری مانند بر، در از وز، گر، ور و... مانند اینهاست که اختلالی در وزن و گاهی در معنا به وجود نمی‌آورد و گاهی به‌ندرت تفاوتی در معنا ایجاد می‌کند. در این پژوهش به این موارد اختلاف توجهی نشد؛ اما ثبت بعضی واژه‌ها، هم در نسخة چاپی و هم نسخة خطی تفاوت قابل توجهی داشت که سعی شد با توجه به قرینه‌های معنایی، سبکی و زبانی انتخاب صحیحی صورت گیرد؛ البته انتخاب‌های دیگر هم در پاورقی ذکر شد. گفتنی است این اختلاف ثبت واژه‌ها بسیار است و نمی‌توان از آنها به‌سادگی گذشت.

اختلاف در ضبط افعال: فعل نقطة اصلی ساختاری عبارت و شعر است و در رابطة هم‌نشینی با سایر اجزای جمله نقش مهمی دارد. همچنین برقراری رابطة معنایی مناسب نیز بر عهدة فعل است. به‌ویژه اگر فعل کاربرد ردیفی داشته باشد، هم در محور افقی و هم در محور عمودی شعر تأثیرگذار است. به همین سبب، ضبط نادرست افعال جداگانه بررسی شده است. در هر دو نسخة استناد‌شده، گاهی شکل ضبط‌شدة فعل با ساختار دستوری و معنایی آن هماهنگی ندارد. در نسخة چاپی، چندین مورد فعل در جایگاه ردیف، اشتباه ثبت شده است که با این ضبط‌های نادرست، بافت معنایی و دستوری بیت‌ها کامل نیست.

غزل 315 صفحة 348:

 

نسخة اساس «نخاست» را شکل صحیح فعل در این بیت آورده است که با فعل منفی در مصرع دوم نیز تناسب دستوری و معنایی دارد. این سازگاری دستوری و معنایی در دو بیت پایانی غزل آشکارتر است:

 

 قید «هرگز» به فعل منفی نیاز دارد و «بخت خفتة سنگین غنوده» در بیت پایانی با فعل «نخاست» تناسب معنایی دارد. احتمالاً نزدیکی نقطة حروف «ن» و «خ» و حتی گاهی نبود نقطه سبب این بدخوانی شده است:

 

در صفحة 335 نسخة چاپی، در غزلی دیگر، ردیف فعلی «خورده است» به‌طور کلی به‌شکل «خواسته است» ضبط شده است که با ساختار معنایی غزل هم‌خوانی ندارد:

 

رابطة معنایی «بو» با «طره» در مصراع اول و همچنین «زخمی» که «بو» به آن برمی‌خورد و باعث بدترشدن زخم می‌شود، کاملاً آشکار است و مشخص نیست مصحّح یا کاتب چگونه آن را به این شکل ثبت کرده‌اند. نوشتار نسخة اساس به شکل زیر است:

 

در غزلی دیگر هم به‌سبب نزدیکی کتابت حروف «ف و ن» ردیف فعلی «بشکفد» به‌صورت «بشکند» ضبط شده است.

در غزل 477 صفحة 409 چنین آمده است:

 

معانی استعاری سنبل، لاله، مه و چمن هیچ ارتباط معنایی با فعل شکستن ندارد و با فعل شکفتن معنی روشن می‌شود. نوشتار نسخة اساس به شکل زیر است:

 

در غزل 472، صفحة 407 نسخة چاپی به‌جای ردیف فعلی «خندد»، «باشد» ثبت شده است:

 

 

به نظر می‌رسد کاتب در ثبت فعل «باشد» اشتباه کرده است؛ وگرنه هیچ شباهتی بین رسم‌الخط دو فعل وجود ندارد. هرچند مصحّح در همین بیت نیز «به عرفان» و «وام» را «به فرمان و دام» خوانده است.

اینها نمونه‌هایی از ضبط نادرست افعالی است که کاربرد ردیفی داشته‌اند. در متن اشعار نیز کاربردهای نادرست افعال فراوان دیده می‌شود؛ مثل «دزد، نهال، بوسد، میروید، ذله پرداز، هست و فکند» که به‌ترتیب به‌جای این افعال درست به کار رفته‌اند: «وزد، منال، نوشد، میروبد، ذله بردار، همّت و نکند».

اختلاف در ضبط سایر واژه‌ها: بخش مهمی از این پژوهشْ ثبت و ضبط اختلافات بسیار و گزارش نسخه ‌بدل‌هاست. ضرورت و اهمیت این بخش در این است که در نسخة چاپی، به‌ندرت به اختلاف نسخه‌ها اشاره شده است. انتخاب مناسب واژه‌ها به مدد وجود نسخه‌های معتبر و به کمک ویژگی‌های سبکی، زبانی و ادبی شاعر، این امکان را فراهم می‌کند که به ضبط و متنی نزدیک به متن مؤلف دست یابیم. اشاره به نمونه‌هایی از این اختلاف ضبط‌ها، ضرورت تصحیح دوبارة این اثر را هرچه بیشتر آشکار می‌کند.

در غزل دوم صفحة 219 در مصرع دوم بیت زیر:

 

واژة «لاله و گم‌کرده دامان» با بیت تناسبی ندارد؛ حتی اگر مفهوم ایهامی لاله، یعنی چراغ را در نظر بگیریم، با دامان گم‌کرده نسبتی ندارد. مفهوم بیت بر سرگشتگی خضر تأکید دارد که «نالة گم‌کرده راهان» راهنمای اوست. در ذیل ضبط مناسب در نسخة اساس در صفحة 5 آورده شده است:

 

نظیر همین معنا را هم صائب تبریزی در بیت زیر آورده است:

در بیتی دیگر در صفحة 227 ترکیب «تیغ متاب» بدون معنی نیست؛ اما ضبط «تیغ عتاب» نسخة اساس جنبة ادبی بیشتری به بیت می‌دهد:

 

 

همچنین با در نظرگرفتن نقش قیدی ترکیب «به کف تیغ عتاب» ما را از داشتن فعل دیگری در مصراع اول بی‌نیاز می‌کند. صائب تعبیر «شمشیر عتاب» را در بیت زیر اینگونه به کار می‌برد:

واژة «صفیر و خمیر» از دیگر کلماتی است که در نسخة چاپی «ضمیر» ثبت شده است. در غزل 56 صفحة 247 آمده است:

 

در نسخة اساس، برگ 88 به‌جای واژة ضمیر، صفیر آمده است که با واژه‌های نوا و صوت در مصرع اول تناسب معنایی کاملی دارد.

 

ترکیب «صفیر آتشین» در بیت زیر از صائب به کاربرد طالب نزدیک است:

املای نزدیک این دو واژه در جای دیگر نیز موجب بدخوانی شده است.

در غزل 1277 صفحة 726 آمده است:

 

در غزل 1473 صفحة 836 نیز چنین آمده است:

 

واژة ضمیر در این بیت چندان نامفهوم نمی‌نماید؛ اما ضبط «خمیر» در نسخة اساس، مفهوم سرشت و آفرینش را بهتر تداعی می‌کند:

 

در غزلی دیگر، کلمة «خاک» به‌جای «خار» ثبت شده است. در صفحة 235 غزل 37 چنین آمده است:

 

واژة خاک بر بستر اصلاً نمی‌تواند معادل معنایی نمک بر زخم ریختن در مصراع اول قرار گیرد؛ طنز موجود در مصراع دوم که گلایه و کنایه‌ای از نداشتن آسایش است، با ضبط کلمة خار در نسخة اساس تناسب بهتری دارد:

 

نوع کتابت حرف «ر» در کلمة خار، باعث شده است که در جایی دیگر، ثبت واژة خامه به‌جای خار، معنای بیت را دچار خلل و نقصان کند.

در غزل 810 صفحة 538 آمده است:

 

تناسب معنایی خار با پا و اینکه هیچ وقت نوک خار برای کف پا دوست نمی‌شود، کلمة خامه را کاملاً بی‌معنا می‌‌کند. کتابت این واژه در نسخة اساس به‌صورت زیر است:

 

در بیت زیر با ثبت نادرست کلمة شتالنگ به معنای قوزک پا به‌صورت شنا لنگ، معنای بیت کاملاً نامفهوم و گنگ است.

در غزل 1456 صفحة 828 آمده است:

 

لامعی گرگانی در بیت زیر به‌طور واضح کلمه را در معنای «قوزک پا» به کار برده است:

در بیت طالب نیز کلمات کفش، پایه، کمر و بلندی تناسب معنایی کاملی با واژة شتالنگ دارند.

در جدول زیر نمونه‌های دیگری از اختلاف ثبت و ضبط واژگان با توضیح مختصرِ شکل نادرست و درست ارائه می‌شود:

 

 

البته نمونه‌هایی هم وجود دارد که ضبط نسخة چاپی بر نسخة خطی برتری دارد. در اینجا چون قصد ما ضرورت استفاده از این نسخة خطی در تصحیح دوباره است، به آن موارد اشاره نمی‌شود. این مثال‌ها و نمونه‌های ذکرشده، دلایل قانع‌کننده‌ای برای تصحیح دوبارة غزلیات طالب و مقابلة نسخ معرفی‌شده با نسخة چاپی است. گفتنی است در این پژوهش غلط‌های املایی، چاپی، رعایت‌نشدن فاصله و رسم‌الخطی نسخة چاپی نادیده گرفته شد. امید است کار تازه برای علاقه‌مندان و پژوهشگران شعر و ادب سودمند واقع شود.

 

نتیجه‌گیری

وجود نسخه‌های گوناگون کار را برای پژوهش دشوار می‌کند؛ اما با توجه به اینکه هر نسخه ویژگی‌های خاص خود را دارد، در رسیدن به متنی منقح و درخور استناد بسیار مفید است. تصحیح دوبارة متون به‌سبب بودن یک یا دو چاپ از یک اثر منتفی نمی‌‌شود. طاهری شهاب کلیات اشعار طالب آملی را براساس یک نسخة قدیمی و معتبر تصحیح و چاپ کرده است؛ اما دسترسی به نسخه‌های معتبر دیگرْ امکان مقابله با نسخة چاپی را فراهم کرد تا تصحیحی جدید از غزلیات طالب آملی انجام شود. موارد زیر از نتایج این پژوهش است:

الف) با اضافه‌شدن غزلیاتی جدید که در نسخة چاپی وجود نداشت، مجموعة غزلیات طالب کامل‌تر شده است.

ب) بیت‌های افتاده در نسخة چاپی به مدد مقابله با نسخه‌های جدید و معتبر، به غزلیات اضافه شده است.

پ) مقابله با نسخه‌های جدیدْ امکان ضبط صحیح برخی واژه‌ها را در متن ابیات فراهم کرده است و یا اینکه دست‌کم با ثبت نسخه‌بدل‌ها امکان گزینش از میان چند ضبط میسر شده است.

ت) در تصحیح دوباره، تعلیقات و فهرست‌های راهنما ارائه شده است که در نسخة چاپی وجود ندارد.

نگارندگان این نوشتار امیدوارند تصحیح جدید غزلیات طالب آملی راهگشای مطالعات جدید در زمینة تصحیح سایر آثار ادبی باشد و برای پژوهشگران و علاقه‌مندان زبان و شعر فارسی مفید واقع شود.

 

پی‌نوشت

1. از میان نسخه‌های معرفی‌شده، پنج نسخه در تصحیح دوبارة این اثراستفاده شد که در جدول زیر نمای کلی این نسخه‌ها ارائه می‌‌شود. در کلیات چاپ‌شده از این نسخه‌ها استفاده‌ای نشده است.

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,060

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 445