اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات43
تعداد شماره‌ها1,725
تعداد مقالات14,126
تعداد مشاهده مقاله34,521,227
تعداد دریافت فایل اصل مقاله13,816,355
بیضائی, میترا, صداقتی, عاطفه. (1398). برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار: شناسایی عناصر پایه و ارزیابی وضعیت مطالعة موردی: شهرستان بجنورد. , 30(1), 111-126. doi: 10.22108/gep.2019.116360.1139
میترا بیضائی; عاطفه صداقتی. "برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار: شناسایی عناصر پایه و ارزیابی وضعیت مطالعة موردی: شهرستان بجنورد". , 30, 1, 1398, 111-126. doi: 10.22108/gep.2019.116360.1139
بیضائی, میترا, صداقتی, عاطفه. (1398). 'برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار: شناسایی عناصر پایه و ارزیابی وضعیت مطالعة موردی: شهرستان بجنورد', , 30(1), pp. 111-126. doi: 10.22108/gep.2019.116360.1139
بیضائی, میترا, صداقتی, عاطفه. برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار: شناسایی عناصر پایه و ارزیابی وضعیت مطالعة موردی: شهرستان بجنورد. , 1398; 30(1): 111-126. doi: 10.22108/gep.2019.116360.1139

برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار: شناسایی عناصر پایه و ارزیابی وضعیت مطالعة موردی: شهرستان بجنورد

جغرافیا و برنامه ریزی محیطی
مقاله 8، دوره 30، شماره 1 - شماره پیاپی 73، خرداد 1398، صفحه 111-126    اصل مقاله (1.04 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2019.116360.1139
نویسندگان
میترا بیضائی1؛ عاطفه صداقتی* 2
1کارشناسی ارشد، گروه شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه بجنورد، بجنورد، ایران
2دانشجوی دکترا، دانشکده هنر، دانشگاه بجنورد، بجنورد، ایران
چکیده
صنعت گردشگری با ابعاد اقتصادی، فرهنگی‌‌اجتماعی و زیست‌محیطی زندگی بشر به شکل پیچیده‌ای در ارتباط بوده و به‌تدریج به ابزار شناخت و آگاهی از زندگی مردمان، شناخت جهان پیرامون و غنای بینش و نگرش آدمیان به مفاهیم زندگی تبدیل شده است. شهر بجنورد شرایط ویژه‌ای برای بهره‌مندی از مزایای گردشگری دارد؛ اما تاکنون از این فرصت‌ها درزمینة توسعة گردشگری پایدار به نحو شایسته و مطلوبی بهره نبرده است؛ بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین معیارها و شاخص‌های گردشگری پایدار و در ادامه اولویت‌بندی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد است تا اقدامات مؤثر درزمینة برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار شناسایی و تبیین شود. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی انجام شده است. نرم‌افزارهای استفاده‌شده در این پژوهش، Spss و Expert Choice است که نتایج به‌دست‌آمده از آنها دربارة اقدامات واجد اولویت، معیارهای «ایجاد و پررنگ‌کردن عامل جذابیت در عناصر گردشگری شهرستان»، «عوامل اقتصادی محرک گردشگری» و «برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری درزمینة زیرساخت‌های لازم برای گردشگری» را به ترتیب با وزن نسبی 0.36، 0.27 و 0.171 مشخص کرد. همچنین ارزیابی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد نشان می‌دهد در دستة عناصر طبیعی، پارک بابا امان و روستای اسفیدان با امتیازات 0.104 و 0.072 و در دستة عناصر فرهنگی، مجموعة فرهنگی‌تفریحی بش‌قارداش، عمارت و آیینه‌خانة مفخم، کاروانسرای سبزه‌میدان، حسینیة جاجرمی و موسیقی محلی به ترتیب با امتیازات 0.064، 0.060، 0.058، 0.053 و 0.046 به‌مثابة عناصر پایه در گردشگری شهرستان بجنورد مطرح‌اند که می‌توانند زمینه‌ساز تحقق گردشگری پایدار در بستر مدنظر باشند. درنهایت با برنامه‌ریزی و هدایت سرمایه‌ها و برنامه‌های عمرانی، امکان بهره‌برداری از این عناصر به‌منزلة فرصتی برای تحقق توسعه و رونق گردشگری پایدار شهرستان بجنورد فراهم می‌شود.
کلیدواژه‌ها
گردشگری پایدار؛ معیارها و شاخص‌ها؛ عناصر؛ تحلیل سلسله‌مراتبی؛ شهرستان بجنورد
اصل مقاله

مقدمه

در دهه‌های اخیر، رشد و توسعة صنعت گردشگری و استفادة کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه از آن به‌مثابة یکی از فعالیت‌های عمدة اقتصادی و رقابت مقاصد گردشگری برای جذب گردشگران، برنامه‌ریزان را بر آن داشته است برای افزایش درآمدهای حاصل از فعالیت گردشگری به دو مقولة مهم توجه کنند؛ نخست، افزایش رضایت گردشگران و ارتقای لذت و کیفیت تجربة گردشگری و دوم، تلاش برای حفظ منافع جوامع میزبان (کاظمی، 1385: 23)؛ به همین دلیل گردشگری به‌مثابة یک ضرورت در برنامه‌ریزی‌ها مطرح بوده است و بایستی از تمامی ظرفیت‌ها و امکانات مقاصد گردشگری به‌منظور کسب منافع و مزایا برای جامعة مدنظر استفاده کرد.

گردشگری در بستر محیط جغرافیایی متشکل از محیط طبیعی و فرهنگی‌اجتماعی صورت می‌گیرد. هریک از این دو محیط متشکل از عواملی‌اند که به‌نوعی بر گردشگری تأثیرگذارند و از آن تأثیر می‌پذیرند. گردشگری آثار متفاوت و چشمگیری بر منطقة گردشگرپذیر بر جای می‌گذارد. با توجه به پیچیدگی و گستردگی فعالیت‌های گردشگری، آثار ناشی از آن نیز ابعاد به‌هم‌پیوستة بسیاری دارند که باید در مطالعة آثار گردشگری به آنها توجه شود (Mason, 2015: 26). به این ترتیب برای فراهم‌ساختن بستر مناسب توسعة گردشگری پایدار در مرحلة نخست می‌بایست عناصر و جاذبه‌های گردشگری را شناسایی و در مرحلة دوم آنها را برای برنامه‌ریزی و گرفتن تصمیمات درست و هدفمند ارزیابی و اولویت‌بندی کرد.

همین روال برای بستر مدنظر در این پژوهش یعنی شهرستان بجنورد به‌منزلة مرکز استان خراسان شمالی، مبنای عمل است؛ این شهرستان هم به‌لحاظ مشخصه‌های طبیعی و هم ویژگی‌های فرهنگی، پتانسیل ویژه‌ای در بخش گردشگری دارد؛ اما تاکنون بهره‌گیری مناسبی از این ظرفیت‌ها نداشته است. بدین ترتیب با تبیین مؤلفه‌ها و شاخص‌های گردشگری پایدار و نیز شناسایی مهم‌ترین عناصر گردشگری شهرستان، برنامه‌ریزی توسعة گردشگری پایدار در بستر مدنظر تحقق می‌یابد.

با مرور مطالعات مرتبط با مبحث گردشگری مشخص شد تاکنون پژوهش‌های متعددی در این زمینه صورت گرفته است؛ برای نمونه در مقیاس ملی، محسنی (1388) در پژوهشی با عنوان «گردشگری پایدار در ایران: کارکردها، چالش‌ها و راهکارها»، به اهمیت صنعت گردشگری در اقتصاد کشورها اشاره داشته و آن را جایگزین مناسبی برای کاهش سود در بخش‌های دیگر اقتصاد جوامع معرفی کرده است؛ همچنین در این مقاله بر توسعة پایدار گردشگری تأکید و بیان شده است با استفاده از منابع موجود ضمن پاسخ‌دادن به نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ضوابط قانونی جامعه و انتظارات گردشگران، وحدت و یکپارچگی، هویت فرهنگی، سلامت محیط زیست، تعادل اقتصادی و رفاه مردم محلی تأمین می‌شود.

دربارة تحلیل مقاصد گردشگری کشور، پژوهش‌های متعددی انجام شده است که هریک بسته به بستر مدنظر و هدف مطالعه از روش‌های مختلفی برای ارزیابی عناصر گردشگری بهره برده‌اند؛ برای نمونه:

قالیباف و شعبانی‌فرد (1390) با بهره‌گیری از مدل تصمیم‌گیری چندمتغیره، جاذبه‌های گردشگری شهر سنندج را ارزیابی و اولویت‌بندی کرده‌اند. نتایج این پژوهش حاکی است جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی شهر سنندج نسبت به دیگر جاذبه‌ها اولویت بیشتری برای توسعه و برنامه‌ریزی دارد.

حبیب و همکاران (1394) در پژوهشی پایداری گردشگری را در اماکن تاریخی‌فرهنگی شهر سنندج با استفاده از مدل جاپای بوم‌شناختی ارزیابی کرده‌اند. مهم‌ترین نتیجة بهره‌گیری از مدل یادشده در این پژوهش آن است که خانة کرد شهر سنندج توانایی جبران فشارهای زیست‌محیطی گردشگری را ندارد و نیازمند فضاهای پشتیبان است.

ملکی و علیزاده (1394) شاخص‌های تأثیرگذار بر فرایند پایداری صنعت گردشگری ایران را تحلیل کرده‌اند. شاخص‌های مطرح در این پژوهش در شش بُعد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی، سیاسی و تکنولوژیکی مطرح بوده است و تحلیل‌ها نشان می‌دهد بعد سیاسی شاخص‌های پایداری در صنعت گردشگری ایران ازنظر کارشناسان، اولویت بیشتری به‌منظور دستیابی به پایداری در این حوزه دارد و ابعاد فرهنگی شاخص‌های پایداری در صنعت گردشگری از بیشترین سهم در پیش‌بینی پایداری این صنعت در کشور برخوردار است.

در پژوهش دیگری، حیدری چیانه و همکاران (1396) با استفاده از مدل ارزش‌گذاری مشروط (CVM)، جاذبة گردشگری شورابیل اردبیل را ارزیابی کردند. نتایج حاکی است تفرجگاههای طبیعی در شهرها برای مردم اهمیت و ارزش شایان توجهی دارند و این ارزش می‌بایست برای سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران دلیلی برای مدیریت کارآمدتر این نوع جاذبه‌ها باشد.

احمدی میرقائد و همکاران (1397) در پژوهش دیگری جاذبه‌های گردشگری حوضة آبخیز قره‌سو را بررسی کردند. در این پژوهش هدف اصلی، ارزیابی جاذبه‌های بستر یادشده براساس میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری شاخص‌های محیط زیستی بوده است. نتایج حاکی است معیارهای شکل زمین و تراکم پوشش گیاهی ازنظر میزان تأثیرگذاری و معیار دسترسی به تسهیلات ازنظر میزان تأثیرپذیری در مقایسه با دیگر معیارها در اولویت قرار دارند.

رضایی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «تحلیل عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری شهر یاسوج، پایتخت طبیعت ایران»، با توجه به قابلیت‌های بالقوة شهر یاسوج درزمینة گردشگری و با استفاده از مدل سوات قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات پیش روی گردشگری این شهر را بررسی کردند و کمبود زیرساخت‌های گردشگری، کیفیت کم سیستم حمل و نقل و کمبود امکانات اقامتی مطلوب را مهم‌ترین موانع این حوزه برشمردند.

کورت کوناکوگلا و همکاران[1] (2019) در پژوهش خود با هدف ارزیابی پایداری توسعة گردشگری در ترکیه و هلند، اشاره کردند عناصر و معیارهای مربوط به بخش اجتماعی و فرهنگی امکان سنجش دقیق ندارند و در عین حال وجود زیرساخت‌های پیشرفته و توجه به شدت استفاده از زمین در ایجاد تفاوت در میزان توسعة گردشگری تأثیر شگفت‌انگیزی دارد؛ علاوه بر این نبود آن مسبب ازمیان‌رفتن آن شهر از عرصة ‌رقابت درزمینة گردشگری می‌شود.

همچنین استیکر و هارتمن[2] (2019) با استفاده از 29 معیار و 59 شاخص، وضعیت پایداری گردشگری را در شهر دوبرونیک[3] مبنای بررسی خود قرار دادند. نتایج نشان از تناسب و مطلوبیت شاخص‌ها برای بررسی پایداری گردشگری با توجه به مکان و زمان در اختیار دارد؛ اما وضعیت پایداری گردشگری شهر را پایدار ارزیابی نکردند.

درزمینة گردشگری شهرستان بجنورد و ارزیابی عناصر گردشگری این بستر، پژوهشی یافت نشد و به نظر می‌رسد با توجه به اهمیت توسعة گردشگری در شهرها، ضروری است دربارة گردشگری شهرستان بجنورد و برنامه‌ریزی برای تحقق گردشگری پایدار به دلیل داشتن شرایط مطلوب برای بهره‌گیری از این صنعت، مطالعات و پژوهش‌هایی از این دست صورت پذیرد.

هدف اصلی پژوهش، برنامه‌ریزی و ارائة راهکارهای مناسب برای تحقق گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد است که با تبیین معیارها و شاخص‌های گردشگری پایدار و در ادامه اولویت‌بندی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد با روش تحلیل سلسله‌مراتبی و درنتیجة پاسخ به پرسش‌های زیر محقق می‌شود:

1. مهم‌ترین معیارها و شاخص‌های توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد کدام‌اند؟

2. مهم‌ترین عناصر گردشگری شهرستان بجنورد کدام‌اند؟

3. برنامة توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد می‌باید مبتنی بر چه شاخص‌ها و عناصری صورت پذیرد؟

 

مبانی نظری پژوهش

گردشگری

واژة «گردشگری» (Tourism) از واژة Tour به معنای «گشتن» گرفته شده است که ریشه در واژة لاتین Turns به معنای دورزدن، رفت‌وبرگشت بین مبدأ و مقصد و چرخش دارد و از یونانی به اسپانیایی و فرانسه و درنهایت به انگلیسی راه یافته است (Murray, 1997: 189). در متون فارسی معادل‌های گوناگونی برای واژة توریسم آمده است؛ مانند گردشگری، جهانگردی، سیاحت، تفریح و حتی ایرانگردی. با درنظرگرفتن ابعاد مختلف به نظر می‌رسد بهترین گزینة ممکن، واژة «گردشگری» است (شهابیان، ۱۳۹۰: ۱۲۲). در منابع مختلف، تعاریف متعددی از گردشگری ارائه شده که هریک از این تعاریف از بعد یا ابعاد خاصی به این مقوله توجه داشته و وجوهی از این فعالیت در هر تعریف پررنگ شده است. در جدول (1) ضمن ارائة تعاریف مختلف، تفکیک ابعاد شکل‌دهندة آن نیز بررسی شده است.


جدول 1. تعاریف گردشگری از نگاه نظریه‌پردازان مختلف

نویسنده

تعریف گردشگری

مؤلفه‌های تأکیدشده

منبع

مانیلی (۱۹۹۰)

گردشگری، مسافرتی داوطلبانه و موقتی است که برای بهره‌گیری از چشم‌اندازها و تجربیات جدید در سفری نسبتاً طولانی (ازنظر بعد مسافت) شکل می‌گیرد.

کسب تجارب جدید در طول سفری آگاهانه و از روی اختیار برای فرد گردشگر

Manely, 1990

اینسکیپ

(1991)

گردشگری مانند هر موضوع چندبعدی دیگری، یک نظام است و این نظام متشکل از عناصر جاذبه‌ها و فعالیت‌های گردشگری، مراکز اقامتی، تسهیلات و خدمات حمل‌ونقل، مراکز اقامتی، تأسیسات زیربنایی دیگر و عناصر مؤسساتی است. اجزای تشکیل‌دهندة توسعة گردشگری و ارتباطات بین آنها، اساس درک برنامه‌ریزی گردشگری است.

نظامی متشکل از عناصر و اجزای مختلف و ارتباطات چندجانبه

Inskeep, 1991

برنارد و اسپنسر

(۱۹۹۶)

گردشگری، فصلی مشترک بین زندگی عادی ساکنان بومی و زندگی غیرعادی گردشگران تلقی می‌شود.

تعامل و تقابل زندگی عادی جامعة میزبان و زندگی غیرعادی گردشگران

Barnard & spencer, 1996

اسکینر (۱۹۹۹)

گردشگری زمانی از فعالیت گذراندن اوقات فراغت یا تفریح تعریف می‌شود که مستلزم غیبت شبانه از مکان مسکونی عادی است.

حرکت و خارج‌شدن از محل سکونت فعلی برای دست‌کم یک شب

Skinner,1999

هولدن (2016)

گردشگری، فعالیتی اجتماعی شامل رفتار انسانی، استفاده از منابع، تعامل با دیگران، اقتصاد و محیط است.

تعاملات اجتماعی بین جامعة میزبان و گردشگران

Holden, 2016

فرجی راد و آقاجانی (۱۳۸۸)

گردشگری، مجموعة تعاملاتی است که در فرایند جذب و میهمانداری بین گردشگران، سازمان‌های مسافرتی، دولت‌های مبدأ، دولت‌های میزبان و مردم محلی برقرار می‌شود.

تعاملات جاری بین جامعة میزبان و گردشگران

فرجی راد و آقاجانی، ۱۳۸۸

رضوانی

(۱۳۸۵)

جهانگردی عبارت است از مجموعة تغییرات مکانی انسان‌ها و فعالیت‌هایی که از آن منتج می‌شود. این تغییرات خود ناشی از به واقعیت پیوستن خواسته‌هایی است که انسان را به جابه‌جایی وامی‌دارد و بالقوه در هر شخص با شدت و ضعف متفاوت وجود دارد.

حرکت‌ از محل اقامت و فعالیت‌ها و تغییراتی که درنتیجة این جابه‌جایی رخ می‌دهد

رضوانی، ۱۳۸۵

منبع: نگارندگان

 


توسعة پایدار گردشگری

امروزه مؤلفة پایداری به‌مثابة مسئله‌ای مهم و ضروری نمود یافته و توجه مجامع جهانی را در طول دو دهة اخیر به خود جلب کرده است (VanDer, 2005: 165). توسعة پایدار از دهة ۱۹۸۰ در کانون توجه صاحب‌نظران قرار گرفته است، اما توجه به گردشگری از دهة ۶۰ با شناسایی تأثیر بالقوة گردشگری انبوه و توجه به تأثیر فعالیت‌های گردشگری بر اقتصاد، محیط زیست، اجتماع و فرهنگ آغاز شد (Choi, 2003: 7).

در سال ۱۹۹۲ در کنفرانس ریو به‌ویژه در قطعنامة ۲۱ آن، WTO[4] و [5]WTTC برای تحقق رهیافت توسعة پایدار گردشگری (STD[6]) و ارزیابی پیامدهای آن بر جوامع میزبان و به‌منظور تحقق رهیافت جدیدی از گردشگری پایدار، ارزیابی عوامل محیطی، فرهنگی و اقتصادی متأثر از عملیات گردشگری، اندازه‌گیری موفقیت در دستیابی به توسعة پایدار گردشگری در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی، ارزیابی همکاری و مشارکت تمام بخش‌های جامعه به‌منظور دستیابی به توسعة پایدار گردشگری و موضوعاتی از این دست را ارائه کردند که توجه برنامه‌ریزان و پژوهشگران را جلب کرد؛ بنابراین پذیرفته‌شده‌ترین رهیافت برای پایداری گردشگری، به‌کارگیری سنجه‌ها و شاخص‌هاست (Bell & Morse, 2003: 16).

در ادبیات توسعة پایدار گردشگری، بعد اقتصادی گردشگری پایدار بر درآمد مناسب، ثبات قیمت کالاها و خدمات و برابری فرصت‌های شغلی در جامعه، بعد محیطی پایداری بر ترکیب عوامل محیطی با منابع گردشگری و آثار متقابل آنها که نباید متأثر از تغییرات اساسی آسیب ببیند و بعد پایداری اجتماعی و فرهنگی بر توجه به هویت اجتماعی و سرمایة اجتماعی، فرهنگ جامعه و امتیازات آن، هویت اجتماعی و سرمایة اجتماعی و عزت نفس دلالت دارد که به ساکنان اجازه خواهد داد زندگی خود را کنترل کنند.

برای موفقیت توسعة پایدار گردشگری، روابط متقابل بین این سه جنبه باید شناخته شود (Chris, 2012: 341). درواقع در برنامه‌ریزی توسعة پایدار گردشگری، هرگونه برنامه‌ریزی برای توسعة گردشگری در آینده با رویکرد توسعة پایدار انجام می‌شود و توجه اساسی آن به حفظ محیط زیست در کنار سود اقتصادی و حفظ محیط اجتماعی‌فرهنگی است (Tao & Wall, 2009: 93). توسعة پایدار گردشگری، سطح استانداردهای زندگی جوامع را بهبود می‌بخشد، در پی ارتقای کیفیت تجربة گردشگران است و بر حفظ محیط زیست تأکید دارد که جامعة میزبان و گردشگران به آن وابسته‌اند (Archer et al., 2005: 85).

 

گردشگری پایدار

گردشگری پایدار برای منع گردشگری طراحی نشده است؛ بلکه برای مدیریت علایق سه گروه ذی‌نفع شامل ساکنان، جوامع میزبان و گردشگران و دست‌اندرکاران صنعت گردشگری، و به‌دنبال ایجاد تعادل بین توسعه و محافظت و به‌طور کلی یافتن بهترین شکل از توسعة گردشگری برای یک ناحیه با توجه به فرهنگ و محیط زیست آن است (Miller & Twining, 2005: 28). در تعریفی دیگر، گردشگری پایدار به‌کارگیری ظرفیت‌های مناطق طبیعی برای احیا و بهره‌وری منابع آن در آینده، کمک به شناخت آداب و رسوم و شیوه‌های زندگی مردم محلی برای کسب تجربة گردشگری، پذیرش سهم عادلانة مردم محلی از سودهای گردشگر و افزایش اشتیاق و انگیزة مردم محلی است (Fennel, 1999: 20). راهبرد گردشگری پایدار در دنیای امروز، رهیافت جامعی است که خواهان رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون آثار مخرب بر زیست‌بوم‌های طبیعی است (Perez et al., 2013: 316-324)؛ اما از آنجایی که اتفاق نظری دربارة شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی گردشگری پایدار وجود نداشت، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که لازم است برای هر منطقه و متناسب با شرایط هر مقصد، شاخص‌های پایداری بومی‌سازی شوند (Brun & Hirsch, 2008: 15-31). درواقع گردشگری پایدار، نوعی گردشگری است که ازنظر اکولوژیکی و بوم‌شناختی بی‌خطر و ازنظر اقتصادی اجراشدنی و ممکن و ازنظر اجتماعی پذیرفته باشد (تاجر و حدادی، ۱۳۸۸: ۳۸).

 

چهارچوب نظری پژوهش

با توجه به مبانی یادشده دربارة گردشگری و گردشگری پایدار و توجه به این نکته که بهترین روش برای رسیدن به پایداری در هر حوزه‌ای، توجه و شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های مرتبط با آن حوزه است، در ادامه ابعاد و مؤلفه‌های مرتبط با گردشگری پایدار در قالب جدول (2) بیان می‌شود تا از این راه وضعیت گردشگری پایدار در نمونة مدنظر در این پژوهش امکان بررسی و تحلیل یابد.

 

جدول 2. ابعاد و شاخص‌های گردشگری پایدار

گردشگری پایدار

ابعاد

شاخص‌ها

فرهنگی- اجتماعی

مدیریت متنوع فرهنگی، حمایت از شناسایی و ترویج فرهنگ‌های نهفته در آثار یادمانی، شناسایی و حمایت از خرده‌فرهنگ‌ها، کمک به ترویج و نمایانی فرهنگ‌های بومی و قومی، حمایت از کالاهای فرهنگی (در حوزه‌های هنر، ادبیات، موسیقی و...)، تصویب قوانین و مشوق‌های توسعة فرهنگ‌های محلی، ایجاد امکانات به‌روز و پیشرفته برای اقامت در سایت‌های تاریخی و فرهنگی، کاهش تمایل جامعة محلی به مهاجرت، رضایت جامعة محلی از ورود امکانات جدید ناشی از گردشگری، افزایش سطح رفاه اجتماعی برای جامعة محلی، افزایش آگاهی عمومی دربارة ویژگی‌های خاص محیط خود، مشارکت مردم محلی در اجرای طرح‌های توسعة گردشگری، ارتباط و تبادل فرهنگی بین جامعة میزبان و گردشگران، حمایت از انسجام و وحدت اجتماعی.

زیست‌محیطی

استفاده‌های مجاز و پایدار از طبیعت و محیط زیست، برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی، کاهش استفاده از منابع تجدیدناپذیر، تخریب‌نکردن کاربری‌های زمین در حوزة طبیعی و آسیب‌نرساندن به آنها، حمایت از زیست‌پذیری محیطی و افزایش آن، حمایت از میزان پاکی و مطلوبیت محیط زیست و ارتقای آن، حفظ تنوع زیست‌محیطی و توجه به اکوسیستم‌ها، جلوگیری از آلودگی آب‌وهوا، توسعة حمل‌ونقل پاک و گسترش فناوری‌های نوین در این زمینه، کنترل شاخص‌های زیست‌محیطی مثل آلودگی‌ها و سطوح بیابانی و آبی، حفظ گونه‌های طبیعی درمعرض خطر، افزایش و سهولت دسترسی به خدمات بهداشتی.

اقتصادی

افزایش فرصت‌های شغلی و کاهش بیکاری، توزیع متنوع درآمد در حوزة گردشگری، افزایش سرمایه‌گذاری‌های دولت و بخش خصوصی در حوزة گردشگری، حمایت از سرمایه‌گذاری کوچک محلی، تنوع فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با گردشگری، رونق نهادهای درآمدی و تولیدی محلی و خرد، افزایش میزان رشد بهره‌وری، جذب شاغلان ماهر در حوزة گردشگری، رضایت جامعة محلی از افزایش درآمدهای حاصل از گردشگری، افزایش قدرت خرید جامعة محلی، افزایش قیمت زمین‌ها در پیرامون سایت‌های گردشگری.

منبع: نگارندگان

 

 

جدول (2) دربرگیرندة شاخص‌های گردشگری پایدار در سه بُعد کلان فرهنگی‌اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی است. برای کاربردی‌شدن شاخص‌های مطرح دربارة شهرستان بجنورد و توسعة گردشگری پایدار در آن، 5 معیار و 13 شاخص مرتبط با هدف پژوهش استخراج و در قالب شکل (1) ارائه شد.

روش‌شناسی پژوهش

برای دستیابی به هدف مدنظر در این پژوهش، در مرحلة نخست شهرستان بجنورد و عناصر و جاذبه‌های گردشگری آن مطالعة پیمایشی شد. سپس رابطة معنادار میان معیارها و شاخص‌های مؤثر بر توسعة گردشگری پایدار، تدوین‌شده در بخش چهارچوب نظری، با آزمون همبستگی پیرسون به اثبات رسید. این مرحله از پژوهش را گروهی 15نفره از کارشناسان و متخصصان آشنا با این حوزه ارزیابی کردند که به نحوی با بحث گردشگری شهرستان در ارتباط‌اند. گروه دلفی در پژوهش حاضر شامل دو نفر از اعضای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی، پنج نفر از کارشناسان شهرداری بجنورد، یک نفر از اعضای شورای شهر، چهار نفر از استادان دانشگاه بجنورد و سه نفر از کارشناسان آژانس‌های مسافرتی دخیل درزمینة فعالیت‌های گردشگری شهر است.

در مرحلة بعدی نقش عناصر گردشگری شهرستان بجنورد در تحقق گردشگری پایدار و در ارتباط با زیرمعیارهای تعریف‌شده در این زمینه به کمک گروه دلفی و با پرسش‌نامه‌ای براساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت بررسی و با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی و نرم‌افزار Expert Choice ارزیابی شد.

درنهایت نتایج پژوهش درزمینة اولویت‌بندی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد و اولویت اقدامات درزمینة شاخص‌های ارزیابی ارائه می‌شود تا از این راه برنامه‌ریزی برای توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد تحقق یابد.

 

 

شکل 1. معیارها و شاخص‌های توسعة گردشگری پایدار، (نگارندگان)

 

 

محدودة پژوهش

شهرستان بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی، به‌لحاظ مشخصه‌های طبیعی و فرهنگی از پتانسیل ویژه‌ای برای توسعة گردشگری پایدار برخوردار است. از آنجایی که توسعه و برنامه‌ریزی در حوزة گردشگری پایدار نیازمند اولویت‌بندی جاذبه‌های گردشگری است، نخست با استناد به اطلاعات ارائه‌شده در سایت رسمی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی و همچنین خروجی پرسش‌نامه‌هایی که در اختیار شهروندان بجنوردی گذاشته شد، تعداد 25 عنصر از مهم‌ترین عناصر گردشگری شناسایی و تعیین گردید. لیست این عناصر در جدول (4) و موقعیت مکانی هریک در شکل (2) ارائه شده است.

 

جدول 3. لیست عناصر و جاذبه‌های گردشگری شهرستان بجنورد

شماره

نام جاذبة گردشگری

شماره

نام جاذبة گردشگری

شماره

نام جاذبة گردشگری

1

بش‌قارداش

10

کاروانسرای سبزه‌میدان

19

درة مهنان

2

امام‌زاده سلطان سید عباس

11

کاروانسرای سردار

20

روستای تاریخی خسرویه

3

مقبرة کشته‌شدگان واقعة لهاک‌خان

12

غذاهای محلی

21

پارک ملی سالوک

4

عمارت مفخم

13

موسیقی محلی

22

منطقة حفاظت‌شدة قورخود

5

آیینه‌خانة مفخم

14

جنگل گلستان

23

منطقة حفاظت‌شدة ساریگل

6

حسینیة جاجرمی

15

گردشگاه بابا امان

24

پناهگاه حیات وحش میاندشت

7

مدرسة سلطانیه

16

آبشار حمید

25

روستای اسفیدان

8

مسجد جامع

17

چشمه بیغو

 

 

9

حمام جاجرمی

18

چشمة ایوب پیغمبر

 

 

(منبع: سایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی و پرسش‌نامه)

2

1

3

16

15

18

20

۱۹، ۲۰

14،22

17،23

۲۱، ۲۴

۲۵

4-11

شکل 2. خاستگاه جغرافیایی و موقعیت عناصر گردشگری شهرستان بجنورد در منطقه

 

در ادامه توضیحات مختصری برای معرفی بعضی از مهم‌ترین عناصر جدول (4) ارائه می‌شود:

بش‌قارداش: مجموعه‌ای تاریخی و طبیعی است که در 4کیلومتری جنوب بجنورد واقع شده است. براساس نظریه‌ای قدمت آن به زمان پارت‌ها بازمی‌گردد. وجه تسمیة آن برمبنای گفتة معمرین بجنوردی این است که در زمان مغول، پنج نفر از اهالی در شکاف‌های کوه برای مدت زیادی با سپاه مغول جنگیدند و بالاخره کشته شدند و به این دلیل این محل به بش‌قارداش معروف است.

 

امام‌زاده سلطان سید عباس: این بقعه بر فراز تپه‌ای باستانی موسوم به «معصوم‌زاده» در جنوب شهر بجنورد واقع است. این بقعة شریف به دورة قاجار مربوط و مدفن امام‌زاده سلطان سید عباس، برادر بزرگوار امام هشتم(ع)، است.

 

عمارت و آیینه‌خانة مفخم: این مجموعة تاریخی، بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین اثر معماری به‌جامانده از دورة قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است و به همراه بناهای دیگری ازجمله کلاه‌فرنگی، حوض‌خانه و سردر، مجموعة «دارالحکومة مفخم» را تشکیل می‌داده‌اند.

 

حسینیة جاجرمی: بنایی حدوداً 500ساله واقع در بافت قدیمی شهر بجنورد است. بنای این ساختمان دیوارهای آجری، سقف تیرچوبی و ستون‌های چوبی دارد. ساختمان دو طبقه، سردر بزرگ و درگاه‌های قوسی‌شکل آن متناسب است و معماری جالب توجهی دارد.

 

 

مدرسة سلطانیه: این بنا را در سال 1266 ه‌ق حاج محمدخان ساخته و بانی آن حاج سلطان بزرگ از روحانیون بجنورد بوده است. این بنای آجری یک طبقه در سال 1320 ه‌ش مرمت و تجدید بنا و به‌تازگی ساختمانی دو طبقه نیز در ضلع شمالی آن احداث شده است.

 

مسجد جامع: قدیمی‌ترین مسجد بجنورد است که حدود سه قرن پیش ساخته و بارها مرمت شده است. متأسفانه مسجد فعلی با بنای اولیة آن بسیار متفاوت است. شبستان مسجد 30 متر طول و 14.5 متر عرض دارد و سقف آن با 18 ستون چوبی در ارتفاع 6متری با چوب و تیرهای ارس پوشیده شده است. مسجد محرابی زیبا با گچ‌بری دارد.

 

حمام جاجرمی: این حمام در ضلع شمال شرقی سبزه‌میدان در خیابان شهید بهشتی واقع است. قدمت این حمام به نیمة دوم سدة سیزده هجری می‌رسد. سبک معماری این بنا مانند حمام‌های ایرانی ناحیة خراسان است و سقف ضربی و تزئینات متنوع دارد. سربینة حمام به‌صورت هشت ضلعی با طاق‌نماهای قوسی و جناغی است و تناسبات زیبا و معماری جالب توجهی دارد.

 

کاروانسرای سبزه‌میدان: این بنا مربوط به اوایل سدة سیزدهم هجری و در ضلع غربی سبزه‌میدان در خیابان شهید بهشتی واقع است. این کاروانسرا از آثار سردار معزز است و زمانی محل خرید و فروش کالاهای اصلی واردشده به شهر و خارج‌شده از آن بوده است. ابعاد محوطة این بنا 43 متر در 42 متر است و در چهار طرف آن 26 غرفة آجری به چشم می‌خورد. درمقابل غرفه‌ها، ایوانی سرپوشیده قرار دارد.

 

گردشگاه بابا امان: این تفرجگاه در 10کیلومتری شمال شرقی بجنورد و در حاشیۀ جادة اصلی بجنورد- مشهد واقع شده است. در بابا امان چشمه‌ای وجود دارد که از دل صخره می‌جوشد و آب آن به استخرهایی می‌ریزد که با اختلاف سطح ساخته شده‌اند تا آبشارهای مصنوعی تولید کنند.

 

آبشار حمید: روستای حمید در 7کیلومتری شرق بجنورد واقع شده است. در جنوب روستا دره‌ای تنگ با صخره‌های بزرگ قرار دارد و در انتهای دره به فاصلة حدود 2 کیلومتر از روستای حمید، آبشاری به ارتفاع 25 متر دیده می‌شود. آب آبشار از روستای آبچور سرچشمه می‌گیرد. روستا و آبشار حمید همواره به‌مثابة مکانی تفریحی توجه کوهنوردان و خانواده‌ها را جلب کرده است.

 

چشمة ایوب پیغمبر: چشمة آب گرم ایوب روی تپه‌ای به ارتفاع 300 متر قرار دارد. آب گوگردی 47درجه‌ای این چشمه خواص درمانی و پزشکی زیادی (ازجمله برای بیماری‌های پوستی) دارد. آب این چشمه برای اهالی مقدس است.

 

درة مهنان: این مکان در 18کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل دسترسی آسان و بهره‌مندی از درختان انبوه، رودخانه و چشمه‌های آب شرب همواره پذیرای مسافران و گردشگران بوده است.

 

روستای اسفیدان: این روستای گردشگری در 45کیلومتری جنوب شرقی بجنورد واقع شده است. بافت مسکونی این روستا به‌صورت پلکانی است و در دامنة کوه ساخته شده است. آبشار هنرور، آبشار بارگاه، غار خزانة هنرور، مقبرة شیخ محمدرضا ربانی معروف به حاج آخوند و آرامگاه امام‌زاده محمد بن باقر بن موسی بن جعفر، ازجمله جاذبه‌های روستاست. این روستا جزو روستاهای هدف گردشگری استان خراسان شمالی محسوب می‌شود.

 

غذاهای محلی: آش و انواع آن، یکی از اصلی‌ترین غذاهای محلی بجنوردی‌ها به حساب می‌آید که با آداب و رسوم خاص خود تهیه می‌شود و به‌ویژه در فصل سرما طرفداران بسیاری دارد.

موسیقی محلی: در خراسان شمالی موسیقی ترکمن‌ها با اقتباس از اشعار شاعر معروف ترکمن، «مختوم قلی»، اجرا می‌شود. به‌طور کلی موسیقی این خطه در قالب کردی و ترکی است. کمانچه، سورنا، دو تار، دهل و نی، از سازهای معروف موسیقی در خراسان شمالی است.

همچنین جغرافیای خراسان شمالی دربرگیرندة طبیعت بکر و مناطق حفاظت‌شدة متعددی ازجمله قورخود، ساریگل، پناهگاه حیات وحش میاندشت و پارک ملی سالوک و گلستان است که همگی امکان مطرح‌شدن به‌منزلة مقاصد مهم گردشگری را در سطح استان و کشور دارند.

 

یافته‌های پژوهش

در این مرحله از پژوهش برای آزمون این فرضیه که بین شاخص‌های مطرح‌شده دربارة توسعة گردشگری پایدار با هدف نهایی مدنظر در این پژوهش یعنی تحقق گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد رابطة معنادار وجود دارد یا خیر، میزان همبستگی بین هریک از متغیرهای یادشده با آزمون پیرسون و نرم‌افزار Spss سنجیده شد؛ برای این منظور پرسش‌نامه‌ای مبتنی بر طیف پنج گزینه‌ای لیکرت در اختیار کارشناسان و استادان گروه دلفی قرار گرفت. نتایج آن نشان می‌دهد «منحصربه‌فردبودن عناصر گردشگری شهرستان»، «میزان تأثیرگذاری عناصر گردشگری بر کسب درآمد و اشتغال‌زایی برای جامعة میزبان»، «میزان علاقه و مشارکت اجتماعی جامعة میزبان درزمینة حفظ و معرفی هرچه بیشتر عناصر گردشگری شهرستان» و نیز «میزان ماندگاری گردشگران در شهرستان»، همبستگی قوی‌ای با امکان توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد دارد و هرچه تمرکز بر این متغیرها بیشتر باشد، نتایج پررنگ‌تری درزمینة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد به دست خواهد آمد. با توجه به اینکه رابطة معنادار بین دو متغیر در این پژوهش در سطح 0.05 مدنظر است، متغیر «نزدیکی و همجواری با سایر کاربری‌ها» به دلیل قرارنگرفتن در سطح معنادار در این آزمون، عاملی تعیین‌کننده برای گردشگری پایدار محسوب نمی‌شود و همچنین امکان تغییر در موقعیت مکانی عناصر گردشگری معمولاً عملی نخواهد بود؛ درنتیجه بین این متغیر و بحث امکان توسعة گردشگری پایدار همبستگی وجود ندارد؛ بنابراین از این متغیر برای مراحل بعدی پژوهش صرف‌نظر خواهد شد.

 

 

 

جدول 4. ضریب همبستگی بین متغیرهای مرتبط با عناصر گردشگری و امکان توسعة گردشگری پایدار شهرستان بجنورد

امکان توسعة گردشگری پایدار شهرستان بجنورد

عنوان ضریب

عنوان متغیر

 

0.755

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

تسهیلات و خدمات استفاده از ویژگی‌های فرهنگی

اجتماعی‌

فرهنگی

0.839

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

مشارکت اجتماعی

0.592

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

هماهنگی با جامعة میزبان

0.830

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

میزان ماندگاری گردشگران

اقتصادی

0.763

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

کمک به جذب سرمایه‌ها

0.878

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

تأثیر بر کسب درآمد و اشتغال‌زایی

0.880

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

منحصربه‌فردبودن

جاذبة عنصر گردشگری

0.064

0763

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

نزدیکی و همجواری با سایر عناصر گردشگری

0.425

0.034

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

امکان استفاده در تمام طول سال

0.441

0.027

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

حمل و نقل و دسترسی مناسب

زیرساخت‌های گردشگری

0.496

0.012

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

تسهیلات اقامتی و رفاهی

0.364

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

قوانین میراث فرهنگی

قوانین مرتبط با گردشگری

0.781

0.000

Pearson correlation

Sig. (2-tahled)

قوانین و تسهیلات مالی درزمینة توسعة گردشگری

رابطه در سطح 0.05 معنادار است (منبع: اطلاعات به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Spss)

 

 

در مرحلة بعد از میان روش‌های ارزیابی چندمعیاری متعددی که در دهه‌های اخیر درزمینه‌های برنامه‌ریزی شهری به کار رفته‌اند، روش ارزیابی چندمعیاری، فرایند تحلیل سلسله‌‌مراتبی [7]AHP به دلیل قابلیت کمی‌کردن شاخص‌های کیفی و نیز امکان استفاده از نظرات جمعی و نتیجه‌گیری مبتنی بر مشارکت انتخاب شد (حافظ‌نیا، 1386: 48)؛ بنابراین با واردکردن اطلاعات به‌دست‌آمده از پرسش‌نامه‌های گروه دلفی دربارة وزن و اهمیت هریک از معیارها در نرم‌افزار Expert Choice، وزن هریک از معیارها و زیرمعیارها درزمینة توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد تعیین و سپس عناصر مهم گردشگری شهرستان بجنورد در دو حوزة تاریخی‌فرهنگی و طبیعی‌زیست‌محیطی اولویت‌بندی شد. این اولویت‌بندی مبتنی بر نظرات شهروندان بجنوردی با پرسش‌نامه‌ای شامل 25 پرسش دربارة مهم‌ترین عناصر گردشگری شهرستان بجنورد و برمبنای طیف لیکرت برای برنامه‌ریزی به‌منظور توسعة گردشگری پایدار در این شهرستان انجام شد. در ادامه نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار یادشده درزمینة تمامی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد و تمامی زیرمعیارها به تفصیل ارائه شده است.

پس از تشکیل گروه تصمیم‌ساز، نوبت به تشکیل ساختار سلسله‌مراتبی مرتبط با موضوع مدنظر رسید. در این نمودار ما یک ساختار سلسله‌مراتبی چهار سطحی شامل هدف، معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌های ارزیابی‌ (در اینجا عناصر گردشگری شهرستان بجنورد، گزینه‌های ارزیابی هستند) خواهیم داشت؛ به بیان دیگر در فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، ارتباط هدف اصلی مسئله با پایین‌ترین سطح ساختار سلسله‌مراتبی در این نمودار مشخص است (خلیل‌پور، 1380: 95). ساختار سلسله‌مراتبی استفاده‌شده در این ارزیابی برمبنای شکل (3) است.

 

 

 

شکل 3. ساختار سلسله‌مراتبی اولویت‌بندی عناصر گردشگری شهرستان بجنورد (منبع: نگارندگان)

 

 

مرحلة سوم فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارهاست که با تشکیل ماتریس‌های مقایسة زوجی در این دو سطح انجام می‌شود. تشکیل ماتریس‌های مقایسة زوجی در این پژوهش مبتنی بر میانگین هندسی نتایج پرسش‌نامة مربوط به اعضای گروه دلفی است. همچنین مبنای قضاوت اعضا در این امر مقایسه‌ای، جدول (9) کمیتی توماس ال‌ساعتی است(1). نتایج این مرحله از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی شامل تعیین وزن نسبی معیارها و زیرمعیارها، در نمودارهای (3) تا (8) نشان داده شده است.

 

 

شکل 4. وزن نسبی معیارهای مدنظر پژوهش (منبع: نگارندگان - نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

 

برمبنای مندرجات شکل (4)، معیارهای «جاذبة عناصر گردشگری» و «اقتصادی» ازنظر کارشناسان اهل فن در این حوزه (گروه دلفی) به‌مثابة مهم‌ترین معیارها در بحث برنامه‌ریزی گردشگری پایدار شهرستان بجنورد و با وزن نسبی 0.36 و 0.27 تعیین شده‌اند. در این ارزیابی، معیارهای «زیرساخت‌های گردشگری» با وزن نسبی 0.171، «فرهنگی‌اجتماعی» با وزن 0.136 و درنهایت معیار «قوانین مرتبط با گردشگری» با وزن نسبی 0.063 در مراتب بعدی قرار گرفته‌اند. در ادامه با توجه به ساختار سلسله‌مراتبی منطبق بر شکل (3)، وزن نسبی زیرمعیارها ارزیابی و تعیین شد که نتایج آن منطبق بر شکل‌های (5) تا (9) است.

 

 

شکل 5. وزن نسبی زیرمعیارهای معیار فرهنگی‌اجتماعی (منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

شکل 6. وزن نسبی زیرمعیارهای معیار اقتصادی(منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

شکل 7. وزن نسبی زیرمعیارهای معیار زیرساخت‌های گردشگری (منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

شکل 8. وزن نسبی زیرمعیارهای معیار قوانین مرتبط با گردشگری(منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

شکل 9. وزن نسبی زیرمعیارهای معیار جاذبة عناصر گردشگری (منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

 

پس از تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها، می‌بایست ضریب اهمیت گزینه‌ها را تعیین کرد که در این پژوهش، عناصر گردشگری شهرستان بجنورد است. در این مرحله اولویت‌داشتن هریک از گزینه‌ها در ارتباط با هریک از زیرمعیارهاست و مبنای داوری، همان مقیاس 9کمیتی ال ساعتی است؛ با این تفاوت که در مقایسة گزینه‌ها در ارتباط با هریک از زیرمعیارها، بحث کدام معیار مهم‌تر است مطرح نیست؛ بلکه کدام گزینه ارجح است، مهم است(1). در این پژوهش گزینه‌های ارزیابی، 25 عنصر اصلی گردشگری در شهرستان بجنورد است که در دو دسته عناصر طبیعی‌زیست‌محیطی و فرهنگی‌اجتماعی مشخص و برمبنای تمامی زیرمعیارهای این پژوهش شامل 12 مورد به‌صورت مجزا بررسی و امتیازدهی شده و نتایج آن در جدول (5) آمده است.

 

جدول 5. وزن نسبی معیارها، زیرمعیارها و عناصر گردشگری شهرستان بجنورد برمبنای تک‌تک زیرمعیارها

عناصر گردشگری شهرستان بجنورد

معیارها و شاخص‌های توسعة گردشگری پایدار شهرستان بجنورد

 

معیارها

اجتماعی‌فرهنگی 0.100

اقتصادی 0.422

 

شاخص‌ها

تسهیلات و خدمات استفاده از ویژگی‌های فرهنگی (0.637)

مشارکت اجتماعی (0.258)

هماهنگی با جامعة میزبان (0.105)

میزان ماندگاری گردشگران (0.405)

کمک به جذب سرمایه‌ها (0.114)

تأثیر بر کسب درآمد و اشتغال‌زایی (0.481)

 

بش‌قارداش

0.106

0.089

0.046

0.064

0.086

0.121

 

امام‌زاده سلطان سید عباس

0.016

0.025

0.065

0.023

0.048

0.027

 

مقبرة کشته‌شدگان واقعة لهاک‌‌خان

0.058

0.058

0.050

0.037

0.100

0.031

 

عمارت مفخم

0.058

0.058

0.050

0.037

0.080

0.030

 

آیینه‌خانة مفخم

0.012

0.011

0.019

0.007

0.007

0.006

 

حسینیة جاجرمی

0.073

0.053

0.061

0.025

0.071

0.037

 

مدرسة سلطانیه

0.015

0.016

0.026

0.011

0.010

0.008

 

مسجد جامع

0.016

0.019

0.030

0.009

0.017

0.008

 

حمام جاجرمی

0.037

0.036

0.036

0.012

0.015

0.012

 

کاروانسرای سبزه‌میدان

0.089

0.087

0.068

0.021

0.073

0.077

 

کاروانسرای سردار

0.035

0.034

0.041

0.011

0.014

0.014

 

غذاهای محلی

0.062

0.052

0.078

0.014

0.010

0.037

 

موسیقی محلی

0.019

0.070

0.091

0.024

0.009

0.049

 

جنگل گلستان

0.011

0.017

0.011

0.039

0.016

0.015

 

گردشگاه بابا امان

0.172

0.129

0.087

0.150

0.082

0.142

 

آبشار حمید

0.017

0.022

0.014

0.031

0.033

0.038

 

چشمه بیغو

0.015

0.022

0.014

0.029

0.021

0.027

 

چشمة ایوب پیغمبر

0.042

0.044

0.041

0.053

0.043

0.063

 

درة مهنان

0.015

0.022

0.014

0.023

0.026

0.023

 

روستای تاریخی خسرویه

0.015

0.018

0.014

0.023

0.026

0.023

 

پارک ملی سالوک

0.016

0.013

0.016

0.063

0.038

0.036

 

منطقة حفاظت‌شدة قورخود

0.016

0.013

0.016

0.063

0.038

0.036

 

منطقة حفاظت‌شدة ساریگل

0.016

0.013

0.016

0.063

0.038

0.036

 

پناهگاه حیات وحش میاندشت

0.016

0.013

0.016

0.063

0.038

0.036

 

روستای اسفیدان

0.055

0.064

0.081

0.103

0.061

0.070

 

عناصر گردشگری شهرستان بجنورد

معیارها و شاخص‌های توسعة گردشگری پایدار شهرستان بجنورد

 

معیارها

جاذبة عنصر گردشگری 0.269

زیرساخت‌های گردشگری 0.157

قوانین مرتبط با گردشگری 0.051

 

شاخص‌ها

منحصربه‌فردبودن (0.750)

امکان استفاده در تمام طول سال (0.250)

حمل و نقل و دسترسی مناسب (0.500)

تسهیلات اقامتی و رفاهی (0.500)

قوانین میراث فرهنگی (0.250)

قوانین و تسهیلات مالی درزمینة توسعة گردشگری (0.750)

امتیاز نهایی

بش‌قارداش

0.053

0.052

0.062

0.029

0.019

0.033

0.064

امام‌زاده سلطان سید عباس

0.015

0.052

0.057

0.033

0.047

0.019

0.032

مقبرة کشته‌شدگان واقعة لهاک‌‌خان

0.074

0.052

0.057

0.064

0.093

0.079

0.060

عمارت مفخم

0.074

0.052

0.057

0.064

0.093

0.079

0.060

آیینه‌خانة مفخم

0.008

0.052

0.057

0.052

0.026

0.013

0.025

حسینیة جاجرمی

0.046

0.052

0.057

0.064

0.100

0.079

0.053

مدرسة سلطانیه

0.008

0.052

0.057

0.060

0.039

0.013

0.027

مسجد جامع

0.009

0.052

0.057

0.060

0.040

0.016

0.028

حمام جاجرمی

0.014

0.052

0.057

0.060

0.043

0.036

0.032

کاروانسرای سبزه‌میدان

0.052

0.052

0.057

0.060

0.085

0.060

0.058

کاروانسرای سردار

0.012

0.052

0.057

0.060

0.043

0.026

0.031

غذاهای محلی

0.022

0.052

0.057

0.055

0.043

0.027

0.039

موسیقی محلی

0.048

0.052

0.057

0.055

0.052

0.027

0.046

جنگل گلستان

0.022

0.011

0.035

0.011

0.010

0.009

0.020

گردشگاه بابا امان

0.099

0.071

0.067

0.130

0.046

0.090

0.104

آبشار حمید

0.035

0.018

0.011

0.011

0.012

0.022

0.025

چشمه بیغو

0.028

0.018

0.011

0.011

0.012

0.022

0.021

چشمة ایوب پیغمبر

0.047

0.050

0.019

0.026

0.035

0.047

0.044

درة مهنان

0.025

0.018

0.011

0.011

0.011

0.025

0.020

روستای تاریخی خسرویه

0.025

0.018

0.011

0.011

0.011

0.025

0.020

پارک ملی سالوک

0.042

0.017

0.015

0.011

0.020

0.040

0.030

منطقة حفاظت‌شدة قورخود

0.042

0.017

0.015

0.011

0.020

0.040

0.030

منطقة حفاظت‌شدة ساریگل

0.042

0.017

0.015

0.011

0.020

0.040

0.030

پناهگاه حیات وحش میاندشت

0.042

0.017

0.015

0.011

0.020

0.040

0.030

روستای اسفیدان

0.113

0.050

0.029

0.027

0.061

0.091

0.072

منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice

 

 

در مرحلة آخر، ضریب اهمیت هریک از عناصر گردشگری شهرستان بجنورد از تلفیق ضرایب اهمیت معیارها و زیرمعیارها و نیز ضریب اهمیت هریک از عناصر گردشگری در ارتباط با هریک از زیرمعیارها تعیین شد که در شکل (10) نشان داده شده است. شاخص سازگاری در نتایج این بررسی تحلیلی 0.04درصد به دست آمد که حاکی از صحت محاسبات و نتایج حاصل از اولویت‌بندی است و همگرایی فکری گروه تصمیم‌ساز را درزمینة اولویت‌بندی عناصر و جاذبه‌های گردشگری شهرستان بجنورد نشان می‌دهد.

 

 

 

شکل 10. تعیین وزن نهایی هریک از عناصر گردشگری شهرستان بجنورد مبتنی بر روش AHP

(منبع: نگارندگان- نتایج به‌دست‌آمده از نرم‌افزار Expert Choice)

 

همان‌طور که شکل (10) نشان می‌دهد، مهم‌ترین عناصر گردشگری شهرستان بجنورد به ترتیب پارک بابا امان با امتیاز 0.104 و روستای اسفیدان با امتیاز 0.072 در دستة عناصر طبیعی گردشگری بوده‌اند که نشان از اهمیت مؤلفه‌های طبیعی و زیست‌محیطی در توسعة گردشگری پایدار شهرستان بجنورد دارد. همچنین مجموعة فرهنگی‌تفریحی بش‌قارداش با امتیاز 0.064، عمارت و آیینه‌خانة مفخم با امتیاز 0.060، کاروانسرای سبزه‌میدان با امتیاز 0.058، حسینیة جاجرمی با امتیاز 0.053 و موسیقی محلی با امتیاز 0.046 در دستة عناصر فرهنگی حائز رتبه‌های سوم تا هفتم این ارزیابی بوده‌اند؛ چشمة آب گرم ایوب پیغمبر، غذاهای محلی و نیز مناطق حفاظت‌شدة شهرستان در رتبه‌های بعدی این ارزیابی قرار گرفته‌اند.

بنابراین برای توسعة گردشگری پایدار در سطح شهرستان بجنورد، می‌بایست اولویت اقدامات را بر معیارهای «ایجاد و پررنگ‌کردن عامل جذابیت در عناصر گردشگری شهرستان»، «عوامل اقتصادی محرک گردشگری» و «برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری درزمینة زیرساخت‌های لازم گردشگری» متمرکز و بسته به نوع هریک از جاذبه‌های گردشگری موجود در شهرستان، اقدامات مناسب را برنامه‌ریزی و اجرایی کرد.

همان‌طور که نتایج تحلیل سلسله‌مراتبی در این پژوهش نشان داد، وجه پررنگ گردشگری شهرستان بجنورد متوجه مؤلفه‌های طبیعی و زیست‌محیطی همچون پارک جنگلی بابا امان و مجموعة تفریحی بش‌قارداش است. با فراهم‌ساختن امکانات تفریحی جدید و روزآمد و همچنین ایجاد تسهیلات رفاهی و اقامتی مناسب در این دو مجموعه می‌توان به توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد امیدوار بود. مهم‌ترین تأثیر این توسعه بر ماندگاری و طولانی‌شدن اقامت گردشگران در این شهر است و به‌دنبال آن برای بازدید از سایر جاذبه‌های شهرستان ایجاد انگیزه خواهد شد.

رسیدگی به وضعیت عناصر تاریخی و حفظ و نگهداری از آنها برای نسل‌های بعدی، گام مهم دیگری است که تلاش دوچندان مسئولان امر را در سطح استانی می‌طلبد تا این عناصر مهم ازجمله عمارت و آیینه‌خانة مفخم، سبزه‌میدان و فضاهای آن ازجمله کاروانسرا و حمام موجود در این مجموعه، کاروانسرای سردار، حسینیة جاجرمی و... معرف خوبی برای تاریخ، فرهنگ و هنر غنی مردم شهرستان بجنورد باشند. همچنین باید تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌ها را برای معرفی ویژگی‌های فرهنگی خاص مردم این شهرستان ازجمله موسیقی خاص و غنی، غذاهای محلی و صنایع دستی هنری و تاریخی قومیت‌های مختلف، فراتر از سطح استانی به انجام رسانید تا خراسان شمالی و شهرستان بجنورد به یکی از مقاصد مهم گردشگری در سطح ملی تبدیل شوند.

 

نتیجه‌گیری

پایداری گردشگری درواقع به معنای مدیریت آگاهانه و درست منابع فرهنگی کشور و برنامه‌ریزی‌های جامع مدیریتی با هدف پایدارکردن گردشگری است. برای تحقق این برنامه‌ریزی درست در حوزة گردشگری، بهترین روش، استفاده از شاخص‌های پایداری و ارزیابی و کنترل مداوم آنها درزمینة مقاصد گردشگری است. در چهارچوب نظری این پژوهش مشخصاً معیارها و شاخص‌های مرتبط با گردشگری پایدار تبیین و با استفاده از آزمون آماری پیرسون رابطة معنادار این شاخص‌ها با موضوع گردشگری پایدار شهرستان بجنورد سنجیده شد. در این مرحله از پژوهش مشخص شد شاخص‌های «منحصربه‌فردبودن عناصر گردشگری شهرستان»، «میزان تأثیرگذاری عناصر گردشگری بر کسب درآمد و اشتغال‌زایی برای جامعة میزبان»، «میزان علاقه و مشارکت اجتماعی جامعة میزبان درزمینة حفظ و معرفی هرچه بیشتر عناصر گردشگری شهرستان» و نیز «میزان ماندگاری گردشگران در شهرستان» با توسعة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد همبستگی قوی دارد و هرچه تمرکز بر این متغیرها بیشتر باشد، نتایج پررنگ‌تری درزمینة گردشگری پایدار در شهرستان بجنورد به دست خواهد آمد.

بین مطالعات سایر پژوهشگران درزمینة اولویت‌های مؤثر در توسعة گردشگری به‌لحاظ نظری با مطالعة حاضر انطباق مفهومی وجود دارد؛ به این صورت که پژوهشگران بر اهمیت تأثیر متقابل اقتصاد بر گردشگری شهری و سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های شهری و همچنین عناصر گردشگری جذاب برای مردم تأکید داشته‌اند؛ در عین حال نتایج این مطالعه با مطالعات پژوهشگرانی چون کورت کوناکوگلا و همکاران (2019) و رضایی و همکاران (1397) انطباق بیشتری دارد.

در ادامة روند پژوهش، شاخص‌های شناسایی‌شده مبنای اولویت‌بندی عناصر و جاذبه‌های گردشگری شهرستان بجنورد قرار گرفت. نتایج این ارزیابی نشان داد عناصر گردشگری این شهرستان ازجمله «پارک بابا امان»، «روستای اسفیدان»، «مجموعة فرهنگی‌تفریحی بش‌قارداش»، «عمارت و آیینه‌خانة مفخم»، «کاروانسرای سبزه‌میدان»، «حسینیة جاجرمی» و «موسیقی محلی»، از مهم‌ترین عوامل جذب گردشگر و توسعة گردشگری پایدار در بستر مطالعه‌شده‌ هستند.

همان‌گونه که در بخش یافته‌های پژوهش بیان شد، شهرستان بجنورد، هم به‌لحاظ مؤلفه‌های فرهنگی و هم به‌لحاظ مؤلفه‌های طبیعی و زیست‌محیطی، ویژگی‌های مهم و شایان تأملی در بحث گردشگری دارد و از طرفی وجود مناطق حفاظت‌شده و بکر در سطح منطقه جاذب علاقه‌مندان به این حوزه است؛ بنابراین لازم است با برنامه‌ریزی و هدایت سرمایه‌ها و برنامه‌های عمرانی، از وجود عناصر گردشگری یادشده در پژوهش به‌منزلة فرصتی برای تحقق توسعه و رونق گردشگری پایدار شهرستان بجنورد بهره برد.

راهکارهای پیشنهادی این پژوهش درزمینة تحقق گردشگری پایدار شهرستان بجنورد به قرار زیر است که توصیه می‌شود در برنامه‌ریزی توسعة گردشگری شهرستان به‌صورت راهبردهای اصلی مدنظر قرار گیرد:

- الگوبرداری از تجارب موفق ملی و بین‌المللی درزمینة جذب گردشگر؛

- جذب مشارکت و سرمایه‌های بخش خصوصی برای توسعة گردشگری شهرستان؛

- ایجاد مراکز تفریحی، تجاری و گردشگری جاذب در سطح منطقه و استان؛

- ایجاد هتل‌ها و مراکز اقامتی متنوع و باکیفیت در سطح استانداردهای ملی و بین‌المللی در نقاط دارای پتانسیل زیاد ازجمله مجموعة بش‌قارداش و بابا امان برای جذب گردشگر؛

- تأکید بر طراحی شهری مطلوب و زیباسازی در حوزة بلافصل عناصر و مجموعه‌های تاریخی شهر بجنورد ازجمله عمارت و آیینه‌خانة مفخم، سبزه‌میدان و حسینیة جاجرمی؛

- اطلاع‌رسانی مناسب و تبلیغات گسترده در سطح ملی به‌ویژه دربارة جاذبه‌های طبیعی ازجمله مناطق حفاظت‌شدة شهرستان؛

- چاپ بروشور، کاتالوگ و نقشه‌های گردشگری و توزیع مناسب آنها به‌ویژه در مبادی ورودی به شهرستان بجنورد برای آشنایی و ایجاد انگیزه به‌منظور توقف و ماندگاری بیشتر مسافران عبوری از مسیر شهرستان بجنورد؛

- ایجاد مجموعه‌های فرهنگی‌هنری مشتمل بر کارگاههای تولیدی درزمینة صنایع بومی و محلی در کنار مراکز پررونق گردشگری شهرستان؛

- ایجاد امکانات تفریحی به‌روز در مجموعة بش‌قارداش و بابا امان؛

- راه‌اندازی وب‌سایت رسمی برای معرفی جاذبه‌های پیدا و پنهان شهرستان بجنورد.

 

پی‌نوشت

1. برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به زبردست، (1380)، کاربرد فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، فصلنامة هنرهای زیبا، شمارة 10، 13-21.


[1] Kurt Konakoglu et al

[2] Stecker and Hartmann

[3] Dubrovnik

[4] World Trade Organization

[5] World Travel & Tourism Council

[6] Sustainable Tourism Development

[7] Analytical Hierarchy process

مراجع

منابع

احمدی میرقائد، فضل‌الله، محمدزاده، مرجان، سلمان ماهینی، عبدالرسول، میرکریمی، سید حامد، (1397). ارزیابی جاذبه‌های گردشگری حوضة آبخیز قره‌سو براساس میزان تأثیرپذیری و تأثیرگذاری شاخص‌های محیط زیستی، آمایش سرزمین، دورة 10، شمارة 2، 295-313.

تاجر، علی، حدادی، بهاره، (۱۳۸۸). طبیعت‌گردی پایدار، فصلنامة معماری و ساختمان، شمارة 18، 34-40.

حافظ‌نیا، محمدرضا، (1386). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات سمت.

حبیب، کیومرث، رحیمی کاکه‌جوب، آرمان، عبدی، محمدحامد، (1394). ارزیابی پایداری گردشگری در اماکن تاریخی- فرهنگی با استفاده از مدل جاپای بوم‌شناختی (مطالعة موردی: خانه کرد، شهر سنندج)، گردشگری شهری، دورة 2، شمارة 2، 105-120.

حیدری چیانه، رحیم، راحلی، حسین، فکری، فاطمه، (1396). ارزیابی جاذبه‌های گردشگری شهری با روش ارزش‌گذاری مشروط (CVM) (مطالعة موردی: جاذبة شورابیل اردبیل)، گردشگری شهری، دورة 4، شمارة 1، 57-70.

خلیل‌پور، سید علی، (1380). اولویت‌بندی شاخص‌های تأثیرگذار فرهنگی - اجتماعی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از مدل AHP، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: طاهری، ابوالقاسم، دانشگاه علامه طباطبایی، گروه مدیریت و حسابداری.

رضایی، محمدرضا، تازش، یوسف، حیدری، علی‌اکبر، (1397). تحلیل عوامل مؤثر بر توسعة گردشگری شهر یاسوج، پایتخت طبیعت ایران، اندیشة جغرافیایی، دورة 10، شمارة 19، 124-146.

رضوانی، علی‌اصغر، (۱۳۸۵). جغرافیا و صنعت توریسم، چاپ ششم، تهران، دانشگاه پیام نور.

زبردست، اسفندیار، (1380). کاربرد فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، پژوهش‌های هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، دورة 10، شمارة 992، 13-21.

شهابیان، پویان، (۱۳۹۰). بررسی نقش و آثار گردشگری شهری در توسعة پایدار شهر با تأکید بر ادراک ساکنان، معماری و شهرسازی آرمانشهر، دورة 4، شمارة ۷، 121-132.

فرجی راد، عبدالرضا، آقاجانی، سمیه، (۱۳۸۸). تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه‌بندی آن، فصلنامة علمی‌پژوهشی جغرافیایی سرزمین، دورة 6، شمارة ۲۳، 61-72.

قالیباف، محمدباقر، شعبانی‌فرد، محمد، (1390). ارزیابی و اولویت‌بندی جاذبه‌های گردشگری برای توسعة گردشگری شهری براساس مدل‌های تصمیم‌گیری چندمتغیره (مطالعة موردی: شهر سنندج)، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، دورة 26، شمارة 2، 147-172.

کاظمی، مهدی، (۱۳۸۵). مدیریت گردشگری، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت.

کلانتری، عبدالحسین، فرهادی، محمد، (۱۳۸۷). جوانان و مصرف گردشگری، تحقیقات فرهنگی ایران، دورة 2، شمارة ۲، 159-191.

محسنی، رضاعلی، (۱۳۸۸). گردشگری پایدار در ایران: کارکردها، چالش‌ها و راهکارها، مجلة علمی‌پژوهشی فضای جغرافیایی، دورة 9، شمارة ۲۸، 149-171.

ملکی، سعید، علیزاده، هادی، (1394). تحلیل و پیش‌بینی شاخص‌های پایداری در صنعت گردشگری ایران، فصلنامة علمی‌پژوهشی فضای جغرافیایی، دورة 15، شمارة 50، 39-58.

سایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی؛ https://www.ichto.ir/.

Archer, B., Cooper, Ch., Ruhanen, L., (2005). The positive and negative impacts of tourism, Global Tourism (Third Edition), Pp 79-102.

Barnard, A., Jonathan S., (1996). Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, Vol 44, Routledge, Pp 542-544.

Bell, S., Morse, S., (2003). Measuring sustainability: learning by doing, London, Earthscan perss, 208 p.

Brun, G., Hirsch, H.G., (2008). Ranking policy options for sustainable development, Poiesis Prax, Vol 5 (1), Pp 15-31.

Choi, S. Hwan., (2003). Measurement of Sustainable Development progress for Managing community Tourism, Ph.D Thesis, Texas A & M University.

Chris, R., (2012). Assisting the poor in China through tourism development: An eview of research, Tourism Management, Vol 33, Pp 239-248.

Fennel, D., (1999). Ecotourism, Routledge, USA and CANADA, 304 p.

Holden, A., (2016). Environment And Tourism, Routledge, London, 302 p.

Inskeep, E., (1991). Tourism Planning: An Integrated and Sustainable Development Approach, New York, Usa, 508 p.

Kurt Konakoglu, S.S., Hełdak, M., Kurdoglu, B.C., Wysmułek, J., (2019). Evaluation of Sustainable Development of Tourism in Selected Cities in Turkey and Poland. Sustainability, 11, 2552 p.

Manely, C., (1990). What is tourism, Tourism studies, Vol 11 (1), Pp134-158.

Mason, P., (2015). Tourism Impacts, Planning and Management, Butterworth Heinman, Routledge, London, 272 p.

Miller, G., Twining, L., (2005). Monitoring for a Sustainable Tourism. Cabi Publishing, 336 p.

Murray, J., (1997). The Oxford English Dictionary, Oxford University Press, 22000 p.

Perez, V., Guerrero, F., Gonzalez, M., Perez, F., Caballero, R., (2013). Composite indicator for the assessment of sustainability: the case of cuban nature -based tourism destinations, Ecological Indicators ,Vol 29, Pp 316-324.

Skinner, M., Redfern, D., Farmer, G., (1999). Dictionary of Geography, Fitzroy Dearborn, Londan, 154 p.

Soleimanpour, H., (2006). Nature Based Tourism: A Draft International Covenant, Center for Sustainable Development (CENESTA) publication, TEHRAN, 238 p.

Stecker, B., Hartmann, R., (2019). Case Study: Balancing the Sustainability of Tourism in City Destinations—the Case of Dubrovnik. In: Lund-Durlacher, D., Dinica, V., Reiser, D., Fifka, M., (Eds) Corporate Sustainability and Responsibility in Tourism, CSR, Sustainability, Ethics & Governance. Springer, Cham, Pp 373-382.

Tao, T.C.H., Wall, G., (2009), Tourism as a Sustainable Livelihood Strategy, Tourism Management Journal, Vol 30 (1), Pp 90-98.

Vander, D, V.R., (2005). Tourisms capes: An actor-network perspective on sustainable tourism development, WUR Wageningen, 283 p.

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 2,019
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 934


سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب