تأثیر کیفیت‌های محیط بر امنیت ادراک‌شدۀ ساکنان، با تأکید بر مؤلفه‎‌های نسل اول و دوم CPTED نمونۀ موردی: محلات بافت فرسودۀ شهر سنندج

مقدمه و بیان مسئله

داشتن احساس امنیت، پدیده‌ای روانی و اجتماعی است که مجموعه‌ای از متغیرهای مختلف بر آن اثرگذارند. این حس در نتیجۀ تجارب مستقیم و غیرمستقیمی حاصل می‌شود که افراد دربارۀ محیط به دست می‌آورند ‏(Pourmohammadi & Ghorbanian, 2014: 157‏). اهمیت این موضوع تا جایی است که یکی از اصلی‌ترین معیارهای تعیین‌کنندۀ کیفیت فضاهای شهری، ادراک شهروندان از امنیت دانسته شده است و طراحان و برنامه‌ریزان شهری در تلاش‌اند با طراحی بهینه و مطلوب، این کیفیت مهم را به فضای شهرها بازگردانند و امکان وقوع جرم و بزهکاری را در فضاهای عمومی کاهش دهند ‏(عباس‌زادگان و همکاران، ۱۳۹۵: 51؛‏Çamur et al., 2017‏). اهمیت این موضوع موجب شده است صاحب‌نظران بسیاری راه‌‎حل‌های کارآمد و بهینه ارائه کنند که یکی از این راه‌حل‌ها، رویکرد پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی است ‏(Ha et al., 2014‏). بر طبق تعریف مؤسسۀ ملی پیشگیری از جرم، این رویکرد بر این اصل استوار است که می‌توان با طراحی یا بازطراحی بهینۀ محیط، میزان وقوع جرم و ترس از وقوع جرم را کاهش داد ‏(Fennelly, 2012‏). اگرچه وقوع جرم و جنایت از عوامل اقتصادی، اجتماعی و رفتاری مختلفی تأثیر می‌گیرد ‏(Banerji & Ekka, 2016: 27‏)، دیدگاه اکولوژیکی انسان بر این باور است که بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای نامطلوب انسانی را می‌توان اثرپذیر از شرایط کالبدی محیط مصنوع دانست و با توجه به مورفولوژی شهری آن را توجیه کرد ‏(Behzadfar et al., 2013: 119‏). در همین رابطه و به‌ویژه از دیدگاه طراحی شهری، پژوهش حاضر در تلاش است با شناخت مؤلفه‌های محیطی و اجتماعی (محیط مبنا) اثرگذار، میزان امنیت محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج را بررسی و ضعف‌ها و قوت‌های آنها را شناسایی و راه‌حل‌های بهینه را ارائه کند.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

بررسی تأثیر محیط بر میزان امنیت در نظریه‌‌های مختلفی از جانب نظریه‌پردازان بسیاری ارائه شده است؛ مانند نظریۀ فضاهای قابل‌دفاع «اسکار نیومن» (1972)، نظریۀ پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی «جفری» (1971)، نظریۀ فعالیت‌های روزمرۀ «کوهن» (1979) و جرم‌شناسی محیطی «برانتینگام» (1981). آنچه همۀ این نظریه‌ها بر آن اتفاق نظر دارند این است که ایمنی و امنیت، بخش جدایی‌ناپذیری از طراحی محیط‌اند و اعمال اقدامات مثبت و مؤثر می‌تواند به جامعه در کاهش جرم و جنایت یاری رساند (in: Cozens et al., 2018; Banerji & Ekka, 2016). نظر به اهمیت چشمگیر امنیت محیطی بر رضایت شهروندان و به‌طور کلی میزان رضایت آنها از زندگی، لازم است عوامل تأثیرگذار بر سطوح مختلف این کیفیت شناسایی و در فضاهای شهری تقویت شوند. در همین رابطه، مطالعات مختلفی کیفیت‌های تأثیرگذار محیطی بر این مهم را سنجیده‌اند و شناسایی کرده‌اند و هر کدام با توجه به موقعیت و محدودۀ هدف به نتایج مختلفی دست یافته‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

چو و همکاران[1] (2019) در پژوهشی که با هدف بررسی میزان روشنایی محیطی و نحوۀ طراحی معابر درون‌محله‌ای بر میزان امنیت ادراک‌شدۀ ساکنان و فعالیت آنها در هنگامۀ تاریکی انجام شده است، نشان داده‌اند فضاهایی بیشتر به‌منزلۀ فضاهای جرم‌خیز مطرح‌اند که علاوه بر نداشتن نور و روشنایی کافی، هندسۀ نامنظمی دارند و ساکنان آنها از وجود گوشه‌های جرم‌خیز و پنهان و معابر باریک و بدون دید به اطراف اعلام هراس بیشتری داشته‌اند.

کندو و همکاران[2] (2018) در مطالعه‌ای که با هدف بررسی ارتباط بین بزهکاری و خشونت در دو بازۀ زمانی قبل و بعد از بازطراحی انجام شده است، نشان داده‌اند نحوۀ طراحی محیط و اعمال مجموعه‌ای از مداخلات برای بازآفرینی فضاهای عمومی موجود می‌تواند تا حدود بسیار زیادی بر کاهش جرم‌خیزی محلات و افزایش ادراک ساکنان از امنیت محل سکونت خود اثرگذار باشد.

لی و همکاران[3] (2016) در مطالعه‌ای که با هدف بررسی تأثیر اقدامات کاهش جرم ازطریق طراحی محیطی و زندگی فعال و ترس از وقوع جرم در شهر سئول کره انجام شده است، نشان داده‌اند روشنایی معابر و حفاظت و نگهداری نقش ویژه‌ای را در کاهش ترس از وقوع جرم دارند. این مطالعه بر تأثیر مثبت دیوارنگاری‌ها، نحوۀ کف‌سازی معابر، وجود پارک‌ها و فضاهای عمومی در کاهش جرم‌خیزی و در پی آن کاهش ترس از وقوع جرم اتفاق نظر دارد.

فاستر و همکاران[4] (2014) نشان داده‌اند میزان بروز جرم و جنایت و ترس از جرم به‌طور بالقوه از محیط و نحوۀ طراحی جرم‌‎گریز یا جرم‌پذیر فضاهای عمومی تأثیر می‌پذیرد. این پژوهشگران همچنین میزان بروز جرم را به حضورپذیری و پیاده‌مداری محیط نیز ارتباط داده‌اند و نشان داده‌اند این دو فاکتور ارتباط معکوسی با یکدیگر دارند و محیط‌های کمتر پیاده‌مدار بستر وقوع جرم‌های بیشتری‌اند.

بهزادفر و همکاران[5] (2013) در مطالعه‌ای که دربارۀ دهکدۀ فرحزاد با استفاده از اصول CPTED انجام شده است، نشان داده‌اند قلمروگرایی و کنترل دسترسی در سطح ارزش‌گذاری محیط و حمایت از فعالیت‌ها، مدیریت و نگهداری و کنترل دسترسی در کاهش جرم‌خیزی فضای شهری تأثیری بالقوه دارند.

هاروبین و فیپس[6] (2014) با استفاده از شاخص‌های پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی (CPTED)، امنیت محله‌های مختلف را برای بررسی مقایسه‌ای آنها سنجیده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان داده‌اند به‌طور کلی میزان امنیت گزارش‌شده در محله‌های بافت‌های قدیمی‌تر - در هر دو بازۀ زمانی روشنی و تاریکی - بسیار پایین‌تر از بافت‌های جدیدتر بوده است که از دلایل آن ویژگی‌های محیطی و نحوۀ طراحی شهری این بافت‌ها بوده است.

منتظرالحجه و همکاران (1397) در پژوهشی که دربارۀ سنجش عوامل کالبدی مؤثر بر حس امنیت در فضاهای شهری از دیدگاه سالمندان انجام داده‌اند، با بررسی کیفیت‌های کالبدی مؤثر و سنجش میزان اثرگذاری آنها بر امنیت ادراک‌شده نشان داده‌‎اند ایمنی، نور و روشنایی و بافت شـهری بـه ترتیـب مهم‌ترین مؤلفه‌های کالبدی مؤثر بر احساس امنیت سالمندان در فضاهای شهری‌اند.

سجادزاده و همکاران (1397) مطالعه‌ای با هدف سنجش عوامل محیطی مؤثر بر احساس امنیت ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی شهر همدان انجام و نشان دادند ساماندهی کیفیت محیطی فضاهای عمومی، تأثیر روشنی بر کاهش وقوع جرم و افزایش احساس امنیت شهروندان دارد.

صادقیانی و همکاران (1395) در مطالعه‌ای که با استفاده از نظریۀ CPTED بر معیارهای تأثیرگذار بر امنیت اجتماعی در بافت‌های فرسوده انجام داده‌‎اند، نشان داده‌اند کیفیت‌های محیطی بر میزان امنیت محیط تأثیر بالقوه دارد و رویکرد بهره‌گیری از طراحی کالبدی برای ارتقای سطح امنیت اجتماعی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای حفظ و ارتقای امنیت است.

ایزدی و حقی (1394) در مطالعه‌ای با هدف بررسی میزان امنیت فضاهای عمومی شهری در میدان امام شهر همدان، با تأکید بر نقش محیط در میزان امنیت ادراک‌شده، نشان دادند سه فاکتور پیاده‎مداری، زیبایی‌شناسی و امنیت شبانه از مهم‌ترین کیفیت‌های اثرگذار بر ادراک امنیت در محدودۀ مطالعه‌شده بوده‌اند. جدول (1) مفاهیم مرتبط با امنیت شهری را نشان می‌دهد:

جدول 1- مفاهیم مرتبط با امنیت شهری

مطالعات بسیاری توسعه‌های شهری و جرم و نبودن امنیت را به یکدیگر مرتبط دانسته‌اند و نشان داده‌اند کیفیت‌های کالبدی طراحی شهری پتانسیل لازم برای اثرگذاری بر میزان جرم‌خیزی محیط را دارند؛ اما با مروری بر پژوهش‌های انجام‌شده مشخص می‌شود تنها تعداد بسیار محدودی از مطالعات موجود بر هر دو نسل از رویکرد‌های CPTED تأکید داشته‌اند و آنها را بررسی کرده‌اند. با توجه به اهمیت مؤلفه‌های اجتماعی محله‌های شهری که همسو با مؤلفه‌های کالبدی می‌توانند بر سطح امنیت یک محدوده تأثیر بگذارند و برخلاف پژوهش‌های پیشین، در این پژوهش بر هر دو نسل از این رویکرد تأکید شده است تا در کنار مؤلفه‌های کالبدی محیط، مؤلفه‌های اجتماعی آن نیز بررسی شوند.

رویکرد CPTED در خلق فضاهای امن شهری _نسل اول و دوم

نسل اول رویکرد CPTED

از زمان انتشار کتاب جین جیکوبز با نام مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی در سال 1961، رابطۀ بین جرم و کیفیت‌های محیطی در زمینۀ طراحی و برنامه‌ریزی شهری به‌طور گسترده‌ای بررسی شده است. او در این کتاب به تنوع و گوناگونی کاربری‌ها و توانایی بالای محیط در جذب شهروندان به درون فضاهای عمومی شهر اشاره کرده و با به ‌کار بردن عبارت «چشمان خیابان» در بیان نظارت اجتماعی بر کاهش وقوع جرم و جنایت، از آنها به‌منزلۀ مهم‌ترین شاخصه‌های تعیین‌‍کنندۀ امنیت محیطی نام برده است. او بر این باور بود که وجود فضاهای باز عمومی در بخش‌های مختلف شهر می‌تواند موجب افزایش نظارت‌های غیررسمی و عمومی در سطح شهر شود که همین امر ممکن است سبب کاهش و خنثی‌کردن وقوع جرم و جنایت درون فضای شهر شود (in: Lee et al., 2016: 2; Greenberg & Rohe, 2007: 48). اسکار نیومن نیز رویکرد متفاوتی را برای راه حل این موضوع ارائه کرد. اگرچه او نیز با جین جیکوبز در تأکید بر نظارت در محله‌ها هم‌عقیده بود، پیشنهاد او ایجاد فضاهای قابل‌دفاع بود که از شاخصه‌های آن، تراکم پایین، محیط‌های با غلبۀ کاربری مسکونی و همراه با محدودیت دسترسی برای غریبه‌ها بود. از دیدگاه نظریۀ فضاهای قابل‌دفاع، حضور پرتعداد افراد درون یک فضا، توانایی ساکنان را در شناخت غریبه‌ها کاهش می‌دهد ‏(in: Hillier & Sahbaz, 2008‏). در ادامۀ این نظریه‌‌ها، نتایج کار جیکوبز و نیومن، مبنای مفهومی ظهور رویکرد جدید دربارۀ کنترل جرم و بزهکاری با عنوان «پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی^[7]» شد ‏(Kyttä et al., 2014: 311‏). ابتدا جفری در سال 1969 این مفهوم را مطرح و به طراحی مناسب و مطلوب و استفادۀ بهینه از محیط مصنوع برای کاهش میزان جرم و جنایت اشاره کرد (Scott et al., 2015; Armitage, 2017; Wright & Ribbens, 2016). در این رویکرد اصول پنج‌گانۀ قلمروگرایی، نظارت طبیعی، حمایت از فعالیت‌ها، کنترل دسترسی‌ها و مدیریت و نگهداری به‌منزلۀ مفاهیم کلیدی برای رسیدن به این مهم مطرح شده‌اند (Tomuta & Dang, 2017; Kajalo & Lindblom, 2015: 277; TavanaeiMarvi & Behzadfar, 2015: 412؛ جلالیان و همکاران، 1396: 14). ‏از میان اصول یادشده، اصل قلمروگرایی به یک مفهوم، طراحی است که فضای خصوصی را از عمومی متمایز می‌کند و موجب ایجاد حس مالکیت و تعلق می‌شود؛ به این معنا که افراد نسبت به فضایی که از آن خود می‌دانند مراقبت می‌کنند و آن را از تجاوز بیگانگان درامان می‌دارند. یکی از مزیت‌های این اصل در نحوۀ صحیح شناسایی مزاحمان و افراد غریبه است که تأثیر بسیاری بر کاهش جرم دارد. اصل نظارت طبیعی نیز به نحوۀ استقرار و توزیع بازشوها در نمای ساختمان، روشنایی فضاها، طراحی و محوه‌سازی اشاره دارد. به‌طوری که امکان نظارت بر فضا وجود داشته باشد؛ مفهومی که جین جیکوبز از آن به‌منزلۀ چشمان خیابان نام برده است. هدف اصلی از اعمال این اصل، افزایش نظارت بر افراد حاضر در فضا و کاهش پتانسیل جرم درآنهاست ‏(B.C. Housing, 2014‏).

حمایت از فعالیت‌های متنوع نیز به تنوعی از فعالیت‌های جاذب مردم در فضاهای باز اشاره دارد که با برنامه‌ریزی صحیح و تبدیل فضاهای عمومی به فضاهایی ایمن دسترسی‌پذیر باشند. اعتقاد بر این است که فعالیت‌های سالم افراد معمولی را به‌سمت خود جذب می‌کنند و همین افراد می‌توانند گردانندگان اصلی نظارت طبیعی باشند ‏(Lee et al., 2016: 2‏).

آخرین اصل نیز کنترل دسترسی‌ها با هدف کاهش فرصت‌های جرم و بزهکاری ازطریق کاهش دسترسی مجرمان به فرصت‌های ایجاد جرم است؛ درواقع، هدف اصلی این اصل، کاهش جرم با استفاده از موانع نمادین یا واقعی است. براساس آنچه نیومن (1982) مطرح کرده است این اصل با اتکا بر عناصر فیزیکی همچون دروازه، حصار و منظرسازی و محدودکردن ورود افراد غریبه و غیرمجاز به داخل محله یا ساختمان، از ورود آنها جلوگیری و موجبات افزایش امنیت را فراهم کرد. راهبرد‌های کنترل دسترسی در محله‌های شهر اقداماتی نظیر طراحی مطلوب خیابان‌های داخل محله‌ای را شامل می‌شود؛ به‌طوری که تنها ترافیک مقصدی را در خود جای دهد و طراحی ورودی محله‌ها با رویکرد غریب‌گزی و... را شامل شود (in: Lee et al., 2016: 2; Behzadfar et al., 2013: 122).

نسل دوم رویکرد CPTED

اصول رویکرد CPTED به‌طور عمده براساس اصلاحات کالبدی و اعمال مداخله در محیط مصنوع همراه بودند و به سایر جنبه‌های روانی و اجتماعی محیط توجه چندانی نشده بود. به همین دلیل در سال 1997، گروهی از متفکران با انتقاد بر نادیده‌‎ گرفته شدن نظریۀ «چشمان ناظر» جین جیکوبز، آنچه را که نظریه‌پردازان این رویکرد بر آن استوار بودند، بازبینی کردند. این گروه با سرلوحه قراردادن «نظریۀ چشمان خیابان» به دیگر جنبه‌های روانی و اجتماعی محیط نیز توجه ویژه‎ای کردند. این گروه رویکرد خود را با عنوان «نسل دوم رویکرد CPTED» معرفی کردند و رویکرد پیشین را «نسل اول رویکرد CPTED» نام نهادند. به گفتۀ نیومن، مردم محلی می‌توانند محیط فضای عمومی را در کنترل خود درآوردند، آن را متعلق به خود بدانند و نسبت به آن احساس تعلق کنند؛ درواقع، این بدان معنی است که ساختار کالبدی و فیزیکی بر ارتباطات و روابط اجتماعی بین مردم، فرهنگ محلی و اکولوژی اجتماعی بین محله‌ها تأثیر می‌گذارد. گرد هم آوردن گروهی از افراد با هدف واحد برای تقویت حس مکان و تعلق مکانی در آنها، موجب افزایش آگاهی آنها نسبت به افراد غریبه و مجرمان احتمالی، می‌تواند فرصت‌های جرم را به‌طور بالقوه‌ای کاهش دهد. ازجمله مواردی که متفکران این رویکرد - گرگوری سویل و گری کلیولند - به موارد پیشین اضافه کردند، آستانۀ ظرفیت، همبستگی اجتماعی، ارتباط با خارج از محله و فرهنگ جمعی بود ‏(غفاری و همکاران، 1392: 9).

همبستگی اجتماعی: همان‌گونه که در نسل اول، اصل قلمروگرایی فاکتور اصلی قلمداد شده است، همبستگی اجتماعی اساسی‌ترین اصل نسل دوم به شمار می‌رود که به میزان اتحاد و انسجام و احترام متقابل بین تفاوت‌های موجود در ساکنان محدوده‌ای اشاره دارد که مطالعه می‌شود. این مفهوم به‌طور عمده به چگونگی شکل‌گیری یک دید مشترک و حس تعلق مکان اشاره دارد که می‌تواند سبب مشارکت جمعی ساکنان شود و حس مسئولیت‌پذیری و نگهداری از مکان را به‌همراه داشته باشد. همچنین می‌تواند با ایجاد سرای محله، برنامه‌های درون‌محله‌ای، آموزش شهروندی و... عملی شود (غفاری و همکاران، 1392: 9؛ CDE, 2019; Coznes & Love, 2017: 1).

آستانۀ ظرفیت: این مفهوم به ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و پتانسیل‌های یک محله برای فعالیت‌های و کاربری‌هایی اشاره دارد که به حفظ اکوسیستم محلی و حفظ تعادل محلی کمک می‌کنند. آستانۀ ظرفیت به این معنی است که کاربری‌ها و فعالیت‌ها درون محله نیز از سطح معینی پیش برود؛ آنگاه از حالت تعادل خارج می‌شود و تأثیر منفی و مخربی روی محله می‌گذارد. از آنجا که محله‌ها نیز مانند هر اکوسیستم دیگری به اختلاط متعادل افراد و فعالیت‌ها نیاز دارند، این مفهوم ظرفیت محدود و مشخصی را برای فعالیت‌ها و عملکردهای محله در نظر دارد (غفاری و همکاران، 1392: 9؛Coznes & Love, 2017: 1).

ارتباط با خارج محله: مفهوم ارتباط با خارج نیز به روابط و برهم‌کنش‌ها با خارج محله اشاره می‌کند. روشن است که قابلیت برقراری ارتباط یک مکان با دیگر اماکن و فضاها، شاخصۀ اصلی گسترش روابط و ارتباطات است. ساکنان هیچ محدده و محله‌ای نباید به‌صورت جدا از دیگر محله‌ها و سازمان‌ها عمل کنند. از مفاهیم اصلی نهفته در این اصل این نکته است که یک جامعۀ قدرتمند و یکپارچه، خودنظارتی و حامی، فعالیت‎های اجتماعی را ارتقا خواهد بخشید (EJBAPPP, 2017; CDE, 2019).

فرهنگ جمعی: نباید فراموش کرد که ساکنان یک محله به نگهبان نیاز ندارند؛ بلکه باید با ایجاد حس جمعی دربارۀ مکانی که در آن سکونت دارند، خودشان مراقب اشخاص و اشیا و به‌طور کلی محلۀ خود باشند. یک محله زمانی پیشرفت خواهد کرد که افراد در آن حس مکان قوی داشته باشند که این حس تنها در مکان دارای هویت به وجود خواهد آمد (غفاری و همکاران، 1392: 10؛ EJBSPPP, 2017).

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر به‌لحاظ هدف، کاربردی است و با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اطلاعات کتابخانه و آمار و اطلاعات میدانی، حضور در محل و توزیع پرسش‌نامه انجام شده است. براساس آنچه از اصول نسل اول و دوم رویکرد CPTED مطرح شد، پژوهش حاضر با در نظر گرفتن معیارهای هر دو نسل یادشده، میزان امنیت محیط را بررسی کرده است. با توجه به اینکه طرح پژوهش به‌صورت مقایسه‌ای و بین ده گروه مستقل انجام شده است، ابتدا آزمون معنادار بودن تفاوت بین گروه‌های مستقل انجام شده است. از آنجا که همۀ بررسی‌های موجود براساس فاکتورهای نسل اول و دوم CPTED انجام شده‌اند، میزان کلی امنیت محیطی به‌منزلۀ متغیر وابسته بررسی شده است و متغیرهای مستقل پژوهش نیز فاکتورهای نسل اول و دوم نظیر قلمروگرایی، کنترل و نظارت فضا، کنترل دسترسی، نگهداری از فضا، فعالیت و کاربری‌های پشتیبان، آستانۀ ظرفیت، همبستگی اجتماعی، ارتباط با خارج محله و فرهنگ جمعی لحاظ شده‌اند که در چارچوب شاخص CPTED، تعیین‌کنندۀ میزان کلی امنیت محیط‌اند. سنجه‌های بررسی‌شده برای هر یک از متغیرهای تعیین‌شده به قرار زیر (جدول 2) هستند (in: Lee et al., 2016; Gibson, 2016; Horrbin & Phipps, 2014).

جدول 2- مؤلفه‌های پژوهش و سنجه‌های هر یک از آنها

مطابق با سؤالات و اهداف پژوهش، تحلیل‌های آماری مختلفی برای انجام بررسی‌های لازم انتخاب شده‌اند؛ به‌طوری که برای سنجش میزان پایایی ابزار پژوهش (پرسش‌نامه)، آزمون آلفای کرونباخ به کار رفته است. در ادامه برای بررسی نرمال‌بودن متغیرهای پژوهش از آزمون کلموگروف اسمیرنوف استفاده شده است. پس از انجام بررسی‌های مذکور و حاصل‌شدن نتایج مثبت، از آزمون‌های آماری واریانس یک‌طرفۀ Annova برای بررسی تفاوت میان سطح امنیت کالبدی در محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج و تفاوت موجود بین فاکتورهای CPTED در میان آنها استفاده شد؛ سپس با استفاده از تحلیل رگرسیون سطح اثرگذاری هر یک از متغیرهای مستقل سنجیده شد و متغیرهایی با بیشترین و کمترین سطح اثرگذاری شناسایی شدند؛ سپس با استفاده از آزمون Tukey در نرم‌افزار SPSS، اقدام به مقایسۀ تعقیبی میانگین کیفیت‌های کالبدی تأثیرگذار بر امنیت محیطی و سطح کلی امنیت محیطی شد. در پایان، با استفاده از نتایج حاصل از بررسی میانگین‌های مقایسه‌شده، در نرم‌افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) پهنه‌بندی امنیت محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج ارائه شد.

در نمودار زیر الگوی مفهومی پژوهش - مبتنی بر هر دو نسل یادشده - ارائه شده است.

نمودار 1- الگوی مفهومی پژوهش

جامعۀ آماری و حجم نمونه

جامعۀ آماری این پژوهش افراد 18 تا 65 سالۀ ساکن محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج است. حجم نمونه نیز با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 383 نفر محاسبه شده است. با توجه به ردۀ سنی منتخب و سطح سواد ساکنان و احتمال اینکه تعداد زیادی از پرسش‌نامه‌ها نادرست باشند یا قابلیت ارزیابی نداشته باشند، تعداد 400 پرسش‌نامه به روش طبقه‎‌ای، به‌صورت تصادفی و با مراجعه به درب منازل توزیع شد که از این میان تعداد 386 پرسش‌نامه قابلیت و اعتماد لازم را داشت و از آنها در انجام بررسی‌های پژوهش بهره گرفته شد.

گردآوری داده‌ها

داده‌های موردنیاز در قالب پرسش‌نامه‌ای متشکل از ابعاد مختلف موجود در هر دو نسل اول و دوم شاخص CPTED جمع‌آوری شدند؛ سپس پاسخ‌های ارائه‌شده در مقیاس لیکرت ارزشگذاری و به اطلاعات موردنیاز برای تحلیل‌ها و آزمون‌ها تبدیل شدند.

محدودۀ پژوهش

پژوهش حاضر در شهرستان سنندج از استان کردستان انجام شده است. محدودۀ بررسی‌شده محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج به نام‌های آغه‌زمان، قطارچیان، چهارباغ، تازآباد، پیرمحمد، سپورآباد، قلاچوارلان، فیض‌آباد، جورآباد و سرتپوله است که به‌صورت محدوده‌ای متصل و یکپارچه در بخش مرکزی شهر سنندج و در مناطق یک و دو شهری سنندج واقع شده‌اند. از اصلی‌ترین مشخصات محله‌های این بافت که تاحدودی به مشکلات عمدۀ امنیتی و جرم‌خیزی در این محدوده دامن زده‌اند، عبارت‌اند از: کوچه‌ها و معابر کم‌عرض با هندسۀ نامنظم، زمین‌ها و بناهای مخروبۀ رهاشده، وجود فضاهای بی‌دفاع، حضور پرتعداد کاربری‌های ناسازگار و فعالیت‌های نامتجانس با بافت محلۀ مسکونی، وجودنداشتن سلسله‌مراتب دسترسی و تداخل حرکتی سواره و پیاده.

از دلایل انتخاب این محدوده برای محدودۀ هدف پژوهش، آمار زیاد جرم و بزهکاری این محله‌ها هم در اسناد مکتوب و هم در اذهان عمومی است. نبودن روشنایی در معابر، کوچه‌های بن‌بست و پرپیچ‌وخم، حضور پرتعداد بناهای متروکه و مخروبه و سکونت‌ناپذیر و تبدیل‌شدن آنها به مکان‌های بدون دید و پناهگاهی مناسب برای مجرمان و بزهکاران، فضاهای خلوت و پنهان و بسیاری دیگر از موارد در این بافت سبب شده است مجرمان در آنها به‌راحتی پناه بگیرند. شکل (1) موقعیت محدودۀ مطالعه‌شده را نشان می‌دهد.

شکل 1- موقعیت محدودۀ مطالعه‌شده

بنابراین روشن است تا زمانی که عوامل زمینه‌ساز جرم شناسایی و حذف نشوند، این محدوده‌ها به‌منزلۀ پتانسیل جرم‌خیزی در شهر عمل خواهند کرد و مجالی برای اجتماع بزهکاران و بستری برای رفتارهای مجرمانۀ آنها خواهند بود؛ بنابراین، روشن است که حذف این فضاها با بهره‎‌گیری از نظریات پیشگیری از جرم ازطریق طراحی می‎‌تواند به‌طور بالقوه سبب کاهش میزان انواع جرم شود.

پرسش‌های پژوهش

- آیا محله‌های مختلف بافت فرسوده سطوح مختلفی از امنیت را دارند؟

- آیا کیفیت‌های کالبدی (نسل اول) و اجتماعی (نسل دوم) محیط بر ادراک ساکنان از ناامنی تأثیرگذارند؟

- کدام مؤلفه‌های نسل‌های اول و دوم این رویکرد، بیشترین میزان اثرگذاری بر امنیت را دارند؟

جدول 3- نتایج پایایی و قابلیت اطمینان ابزار پژوهش با استفاده ازآزمون آلفای کرونباخ

نتایج پژوهش

نتایج آزمون آلفای کرونباخ در جدول (2) آورده شده است. این نتایج نشان‌دهندۀ پذیرفتنی‌بودن و پایایی ابزار پژوهش و متغیرهای قیدشده‌اند؛ پس از به‌ دست ‎‌آوردن اطمینان از پایایی ابزار پژوهش، برای بررسی متغیرهای وابستۀ پژوهش نیز از آزمون کولموگروف اسمیرنوف بهره گرفته شد. نتیجۀ به‌دست‌آمده از این آزمون نیز نشان‌دهندۀ نرمال‌بودن همۀ مؤلفه‌های پژوهش (سطح معناداری بیشتر از 05/0) است.

در ادامه، برای رسیدن به پاسخ پرسش اول مبنی بر بررسی تفاوت محله‌های بافت فرسودۀ شهر سنندج، به‌لحاظ مؤلفه‌های امنیت کالبدی و اجتماعی، آزمون واریانس یک‌طرفه مطابق با جدول زیر ارائه شده است.

جدول4- نتایج آزمون واریانس یک‌طرفۀ Annova به تفکیک محله‌ها و مؤلفه‌های بررسی‌شده

براساس جدول (3)، نتایج حاصل از آزمون واریانس و آمارۀ F تحلیل نشان می‌دهند هم در قالب تک‌تک مؤلفه‌های امنیت محیطی و هم در قالب سطح کلی امنیت کالبدی محله‌های بافت فرسوده، تفاوت معناداری در امنیت ادراک‌شدۀ ساکنان وجود دارد. به‌طوری که محلۀ قطارچیان با آمارۀ واریانس 82/2 و سطح معنی‌داری 000/0 بیشترین میزان امنیت ادراک‌شده و محلۀ قلاچوارلان با آمارۀ واریانس 27/2 و سطح معنی‌داری 000/0 کمترین امنیت ادراک‌شده را داشته است. در شکل (2) این تفاوت‌ها به‌صورت واضح‌تری ارائه شده‌اند.

شکل 2- تفاوت امنیت ادراک‌شده در محله‌های هدف به تفکیک مؤلفه‌های بررسی‌شده

با توجه به مقدارهای حداقلی و حداکثری طیف لیکرت که 1 تا 5 در نظر گرفته شده‌اند، میانگین هر یک از مؤلفه‌ها که به عدد 5 نزدیک‎تر باشد، نشان‌دهندۀ میزان بالاتری از وجود آن کیفیت است. در اینجا چون همۀ محله‌های هدف از بافت فرسوده انتخاب شده‌اند، به‌طور کلی، با وجود تفاوت معنادار در میزان کلی امنیت ادراک‌شدۀ آنها (سطح معنی‌داری کمتر از 05/0 است)، همگی آنها سطح پایینی از امنیت را داشته‌اند.

در این بخش از پژوهش و در پاسخ به پرسش‌های دوم و سوم مبنی بر چگونگی تأثیرپذیری امنیت ادراک‌شدۀ ساکنان از کیفیت‌های محیطی، سطح اثرگذاری و شناسایی بیشترین و کمترین کیفیت‌های اثرگذار بر امنیت محیطی ادراک‌شده بررسی خواهد شد. برای انجام این هدف، از آزمون رگرسیون بهره گرفته شده است. نتایج این آزمون در جدول (5) آورده شده است.

جدول 5- نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندمتغیره برای تبیین رابطۀ بین کیفیت‌های محیطی - کالبدی با سطح کلی امنیت ادراک‌شده در محدوده‌های هدف

*مقدار آمارۀ دوربین واتسون در فاصلۀ استاندارد 5/1 تا 5/2 قرار دارد؛ بنابراین، می‌توان ادعا کرد که نتایج این رگرسیون اتکاپذیر است و همین امر نشان‌دهندۀ تصادفی‌بودن و نرمال و مستقل‌بودن باقی‌مانده‌های الگوی رگرسیونی است. با توجه به شاخص‌های ذکرشده، الگو کفایت لازم را دارد.

مطابق نتایج ارائه‌شده از آزمون رگرسیون که در
جدول (4) آمده است، نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون برای بررسی سؤال دوم پژوهش دربارۀ تأثیر کیفیت‌های محیطی بر سطح کلی امنیت ادراک‌شدۀ ساکنان نشان داده‌‎اند در سطح اطمینان 95% اثر همۀ متغیرهای مستقل (کیفیت‌های محیطی - کالبدی) بر این مهم معنی‌دار است؛ به این معنی که ارتباط روشنی بین کیفیت‌های محیطی در ده محلۀ بررسی‌شده و میزان امنیت احساس‌شده ازطرف ساکنان وجود دارد.

در پاسخ به سؤال سوم پژوهش مبنی بر میزان اثرگذاری متغیرهای بررسی‌شده بر احساس امنیت ساکنان و با توجه به آماره‌های ارائه‌شده در جدول (5)، بدیهی است مؤلفه‌های حمایت از فعالیت‌ها با ضریب بتای 265/0 و سطح معنی‌داری 000/0 و نظارت طبیعی با ضریب بتای 167/0 و سطح معنی‌داری 000/0 از فاکتورهای نسل اول و آستانۀ ظرفیت با ضریب بتای 280/0 و سطح معنی‌داری 000/0 و فرهنگ جمعی با ضریب بتای 246/0 و سطح معنی‌داری 000/0 از فاکتورهای نسل دوم CPTED بیشترین میزان اثرگذاری را داشته‌اند و همین امر، در بررسی‌های بعدی لزوم توجه به این مؤلفه‌ها را برای برقراری بیشتر امنیت در محله‌های هدف آشکار می‌کند.

در ادامه برای روشن‌تر شدن تفاوت کالبدی بین محله‌های هدف، از آزمون Tukey برای نمایش زیرگروه‌های همگن استفاده شده است؛ سپس نتایج حاصل از این تحلیل آماری در نرم‌افزار GIS وارد و نقشۀ پهنه‌بندی امنیت محله‌های هدف براساس مؤلفه‌های شاخص CPTED و با استفاده از طیف رنگی ارائه شده است.

جدول 6- نتایج حاصل از پهنه‌بندی امنیت محیطی محله‌های بررسی‌شده و زیرگروه‌های همگن