رابطة به‌هم‌پیوستگی خانوادگی و شرمسارسازی با بزهکاری؛ مورد مطالعه: دانش‌آموزان سال سوم دبیرستان شهر تبریز

مقدمه و بیان مسئله

شیوع بزه و رفتارهای پرخطر میان نوجوانان و جوانان در سال‌های اخیر به مسئلة عمدة اجتماعی تبدیل شده است. نتایج و یافته‌‌های حاصل از پیمایش‌‌ها و پژوهش‌های تجربی به‌قوت بر این مدعا مهر تأیید می‌‌زنند. پوراصل و همکاران[1] (2007) در پژوهشی میان 1785 دانش‌‌آموز شهر تبریز دریافتند 226 نفر (7/12 درصد) تجربة مصرف الکل و 36 نفر (2 درصد) تجربۀ مصرف مواد مخدر داشته‌‌اند. کلیشادی و همکاران[2] (2006) در پژوهشی میان دانش‌‌آموزان ایرانی دریافتند میزان شیوع مصرف سیگار بین پسران 5/18 درصد و بین دختران 1/10 درصد است. میانگین سنی اولین اقدام برای مصرف سیگار 2/13 سال بوده است. نتایج این پژوهش نشان می‌‌دهند مصرف سیگار میان نوجوانان یک تهدید محسوب می‌‌شود. آیت‌‌اللهی و همکاران[3] (2005) به این نتیجه رسیدند که 9/16 درصد از دانش‌آموزان مصرف سیگار را تجربه کرده‌اند و 5/2 درصد به‌طور مرتب مصرف سیگار داشته‌‌اند. همچنین 35 درصد از دانش‌‌آموزان الکل را تجربه کرده‌اند و 1/2 درصد از آنها به‌طور مرتب مصرف الکل داشته‌‌اند.

یافته‌‌های پژوهش‌های پیمایشی که به برخی از آنها اشاره شد، نشان‌دهندۀ شدت زیاد آسیب‌‌ها و تهدیدهایی است که امروزه نسل جوان و نوجوان را تهدید می‌‌کند. راهکارها و برنامه‌‌های ارائه‌شده در سطوح مختلف ملی و فراملی نیز آنگونه که باید نتوانسته‌‌اند سودمند و راهگشا باشند. شیوع رفتارهای پرخطر در سنین پایین، پیدایش آسیب‌‌های نوپدید، وجودنداشتن مسئولیت‌‌پذیری، ضعف کنترل‌‌های خانوادگی و اجتماعی، تربیت ناقص و ناکارا و سستی پایه‌‌های اخلاقی کودکان و نوجوانان ازجمله مواردی است که سبب تمایز وضعیت عصر حاضر با گذشته شده است. با توجه به ظهور و بروز شرایط جدید و تحول و دگرگونی بنیادین در نهادهای مرسوم اجتماعی، روشن است که راهکارها و اقدامات پیشین نمی‌‌توانند پاسخگوی مسائل نو باشند و به‌طور کامل مؤثر واقع شوند. در چنین شرایطی که از یک سو با آسیب‌‌ها و تهدیدهای نو روبه‌رو هستیم و ازسوی دیگر اقدامات و راهکارهای پیشین چندان توفیق نداشته‌اند، رویکردها و نظریه‌های جدیدتری پا به عرصه نهاده‌‌اند. نظریة شرمسارسازی بازپذیرکنندۀ بریث ویت ازجمله این نظریه‌‌ها به شمار می‌‌رود؛ این نظریه، عدسی‌‌های جدیدی پیش ‌‌روی جامعه قرار می‌‌دهد و پیشنهادها و راهکارهای متفاوتی را در حوزه‌‌های مختلف نهادی ازجمله خانواده، مدرسه، محله، پلیس، دادگاه و... عرضه می‌‌دارد (علیوردی‌نیا و حسنی، 1395: 30-24). بی‌‌تردید، نظریه‌های جرم‌‌شناختی اهمیت زیادی دارند؛ زیرا بیشتر آنچه در نظام عدالت کیفری می‌‌گذرد، بر آنها متکی است (Saber, 2006: 1).

گذشته از این، باید گفت نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده که در بعضی موارد به نظریة جمهوری‌‌خواه موسوم شده است، جذابیت سیاسی خاصی دارد که خود می‌‌تواند ازجمله دلایل پرداختن به این نظریه و شرح و بسط آن در جامعة ایرانی باشد. سبب این جاذبه را نیز می‌‌توان وجود ویژگی‌‌های زیر در این نظریه دانست:

نخست آنکه توجیهی را برای وجود وفاق درون جامعه فراهم می‌کند. دوم آنکه بر مفهوم قضای احیاگر (عدالت ترمیمی) تأکید می‌کند که جنبه‌‌ای مثبت دارد. سوم، روشی نسبتاً کم‌‌هزینه برای دست‌یابی به هدف کاهش جرم پیشنهاد می‌‌کند. کم‌هزینه‌بودن این روش هم از آن روست که بر اصل کمینگی مداخله تأکید دارد؛ چهارم اینکه، ایده‌‌های این نظریه بسیاری از دغدغه‌‌های سیاسی موجود را متوجه خود کرده است؛ دغدغه‌‌هایی ازجمله ضرورت به‌حساب‌آوردن نقش بزه‌دیده و تأکید بر خانواده به‌منزلۀ واحدی بنیادی درون جامعه (وایت و هینز، 1385: 388)؛ درواقع، تأکید بر خانواده به‌منزلۀ واحدی بنیادی در جامعه، با تأکید سند چشم‌‌انداز بیست‌سالۀ جمهوری اسلامی ایران (1382) بر «نهادمستحکم خانواده» همخوانی و هماهنگی کامل دارد.

به این ترتیب هدف پژوهش حاضر، تحلیل و آزمون نظریة شرمسارسازی بازپذیرکنندۀ بریث ویت با تأکید بر مؤلفة به‌هم‌پیوستگی خانوادگی در زمینه‌‌سازی برای عملکردهای شرمسارسازی بازپذیرکننده در بستر اجتماعی و فرهنگی جامعة ایرانی است. نظریه‌‌های جدید، در صورت انجام‌نشدن آزمون تجربی و بررسی‌نشدن درستی و نادرستی آنها در موقعیت‌‌های مختلف، به جای کمک به پیشبرد و رشد دانش علمی، بر ابهام و آشفتگی آن خواهند افزود؛ ازاین‌رو، پژوهش حاضر تلاشی برای به‌آزمون‌کشیدن یکی از مدعیات اصلی نظریة بریث ویت است؛ ادعای او مبنی بر اینکه وابستگی متقابل بین افراد، نوع عملکردهای شرمسارسازی (بازپذیرکننده یا جداکننده) را مشروط می‌کند. جامعة ایرانی زمینة مناسبی برای آزمون این ادعای بریث ویت است که به‌هم‌پیوستگی، مستعد شرمسارسازی بازپذیرکننده است.

پیشینة پژوهش

در سال‌های اخیر، پژوهشگران عرصة جرم‌شناسی و جامعه‌‌شناسی به نظریۀ شرمسارسازی بازپذیرکننده، آزمون تجربی و دلالت‌‌های سیاستی آن توجه ویژه‌ای کرده‌اند. به‌سبب تازگی و نوبودن این نظریه، پژوهش‌‎های تجربی هنوز به‌حدی نرسیده‌اند که بتوان قضاوت و داوری روشن و قاطعی دربارۀ ابعاد و جنبه‌‌های گوناگون این نظریه ارائه داد. در اینجا به برخی پژوهش‌های مهم در این زمینه اشاره می‌‌شود:

در اولین پژوهش تجربی از این نظریه، ماکای و بریث ویت[4] (1994) رابطة بین میزان تبعیت از معیارهای قانونی در خانه‌‌های پرستاری با سطوح «توبیخ» (یعنی شرمسارسازی) متناظر با سطوح بازپذیری را بررسی کرده‌اند. آنها از سازة بازپذیری نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده حمایت زیادی کردند. خانه‌‌هایی که در بازرسی افرادی قرار داشتند و سطوح بالاتری از توبیخ و بازپذیری را بروز می‌‌دادند، تغییرات زیادی را در پیروی از معیارهای قانونی گزارش می‌‌دادند.

زنگ و همکاران[5] (1995) فرض را بر این نهاده‌اند که خانواده‌‌های آسیایی بیش از خانواده‌‌های آمریکایی آفریقایی‌‌تبار به‌هم‌پیوستگی دارند؛ بنابراین، طبق این نظریه باید با احتمال بیشتری فرزندان خود را در قبال خلافکاری و بزه شرمسار کنند. زنگ مشاهده کرد که برخلاف انتظارات نظری، خانواده‌‌های آسیایی نه به‌‌هم‌‌پیوسته‌‌تر از بقیه بودند و نه فرزندان خلافکار خود را بیشتر شرمگین می‌‌کردند.

پژوهش واگ[6] (1998) با این فرض شروع می‌شود که هنگ‌کنگ معرف یک جامعة به‌‌هم‌‌پیوسته و جامعه‌‌گراست؛ ولی جان واگ دریافت که قانون‌‌شکنان در هنگ‌کنگ به‌طور عام با تنبیه سختی روبه‌رو می‌‌شوند و در آنجا کمتر بر بازپذیری تأکید می‌‌شود. این پژوهش شواهد متناقضی را دست‌کم در یک بخش از نظریة شرمسارسازی ارائه داد.

لیو و همکاران[7] (2002) این فرضیه را به آزمون گذاشتند که به‌‌هم‌‌پیوستگی، زمینة مساعدی برای شرمسارسازی بازپذیرکننده است تا شرمسارسازی بدنام‌‌کننده؛ در حالی که نتایج به‌دست‌آمده نشان‌دهندۀ تأثیرنگذاشتن به‌‌هم‌‌پیوستگی بر عملکردهای شرمسارسازی در سطح خانواده بود، به‌‌هم‌‌پیوستگی اثر معناداری بر عملکردهای شرمسارسازی در سطح محله نشان داد.

تایتل و همکاران[8] (2003) نشان دادند گزارش پاسخگویان دربارۀ شرمسارسازی انگ‌زننده و بدگویی دربارۀ آن، با میزان بالای برخی بدرفتاری‌‌ها ارتباط دارد.

هندریکس[9] (2004) با استفاده از داده‌‌هایی از آزمایش عدالت ترمیمی ایندیاناپولیس، مفاهیم به‌‌هم‌‌پیوستگی و شرمندگی نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده را در نشست‌های عدالت ترمیمی آزمون کرده است. نتایج نشان دادند جوانان حاضر در نشست‌های عدالت ترمیمی در مقایسه با گروه کنترل، میزان به‌‌هم‌‌پیوستگی و بروز شرم بیشتری دارند؛ اما به‌‌هم‌‌پیوستگی و شرم، پیش‌‌بین‌‌ تکرار جرم نبوده‌‌اند.

در پژوهش زنگ و زنگ (2004) بخشش و گذشت دوستان به جای اثر کاهنده بر میزان بزهکاری، اثر فزاینده بر آن داشته است. در ضمن جملة تعاملی که نشانگر شرمسارسازی بازپذیرکننده است، هیچ نوع اثری نداشت.

بوچکوار و تایتل[10] (2005) با استفاده از داده‌‌های پیمایشی در روسیه، شرم انگ‌‌زننده و شرم بازپذیرکننده را سنجیدند. در این پژوهش نیز حمایت ضعیفی از نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده به دست آمد. هم شرمسارسازی جداکننده و هم شرمسارسازی بازپذیرکننده، با کژرفتاری آتی رابطة مثبت و مستقیمی نشان دادند.

مورفی و هاریس[11] (2007) کارآمدی و اثربخشی نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده را در حیطة جرایم یقه‌سفید بررسی کردند و از نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده حمایت محکم و قاطعی کردند.

لوسونز و تایسون[12] (2007) پژوهش مشابهی دربارۀ نوجوانان استرالیا انجام دادند. نتایج و یافته‌‌های این مطالعه از گزاره‌‌ها و مدعیات نظریۀ شرمسارسازی حمایت کرده است.

تایلر و همکاران[13] (2007) به این نتیجه رسیدند که احساس شرمسارسازی بازپذیرکننده و عدالت رویه‌‌ای با احتمال بیشتری ازسوی شرکت‌‌کننده‌‌های نشست‌‌های ترمیمی گزارش می‌‌شود.

بوچکوار و تایتل (2008) اثرات نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده را در نمونه‌‌ای از جامعة روسیه بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که شرمسارسازی بازپذیرکننده با سطوح بالاتر بزهکاری فرافکنی‌‌شده ارتباط دارد. یافته‌‌های این پژوهش نشان دادند شرمسارسازی بازپذیرکننده برخلاف پیش‌‌بین‌‌های این نظریه، با کژرفتاری فرافکنی رابطة مثبتی دارد. در این پژوهش هم برخلاف نظریة شرمسارسازی، اثبات شد شرمسارسازی بازپذیرکننده بزهکاری را افزایش می‌‌دهد و تعاملات معناداری با احتمالات ویژة فشار، خودکنترلی و قطعیت مجازات ندارد.

اسکایبل و هاگس[14] (2011) با استفاده از گویه‌‌های پیمایش ارزش‌‌های جهانی و شاخص‌‌های ملی، تأثیر انگ‌‌زنی غیررسمی و رسمی بر قتل را بررسی کردند. یافته‌های آنها از نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده حمایت کردند و نشان دادند میزان قتل برحسب سطوح اجتماع‌‌گرایی و انگ‌‌زنی غیررسمی تفاوت دارد؛ ولی مدرنیته و نسبت جنسی گرچه با واسطة فرایندهای نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده صورت می‌‌گیرند، دربارۀ نابرابری اقتصادی اثر کاهنده داشته‌اند.

علیوردی‌نیا و حسنی (1395) به این نتیجه رسیدند که متغیر شرمسارسازی اثر مستقیم بر بزهکاری ندارد؛ اما اثر غیرمستقیم بر آن دارد. متغیر بازپذیری اثر معناداری بر بزهکاری ندارد. متغیر انگ‌‌زنی نیز اثر غیرمستقیم بر بزهکاری دارد؛ ولی اثر مستقیم ندارد. متغیر به‌هم‌پیوستگی اثر مستقیم بر بزهکاری دارد و اثر غیرمستقیم ندارد. همالان بزهکار نیز هم اثر مستقیم و هم اثر غیرمستقیم بر بزهکاری داشته است.

جمع‌بندی پیشینة پژوهش‌های تجربی

برخی شواهد و یافته‌‌های پژوهش‌های مذکور، در زمینۀ حمایت کامل (Makkai & Braithwaite, 1994; Murphy & Harris, 2007; Losoncz & Tyson, 2007)، برخی در زمینۀ حمایت جزئی (Schaible & Hughes, 2011 ؛ علیوردی‌نیا و حسنی، 1395) و بعضی در تقابل با نظریة شرمسارسازی (Zhang et el., 1995; Vagg, 1998; Botchkovar & Tittle, 2005 & 2008) بوده‌اند. در کل توان و کفایت شاخص‌‌ها و نتایج پژوهش‌ها تا جایی نیست که بتوان این نظریه را تأییدشده قلمداد کرد.

با نگاهی به آزمون‌های تجربیِ ابعاد و مؤلفه‌‌های نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده، کارآیی و اثربخشی این نظریه تاحدودی روشن می‌‌شود. در کل شواهد تجربی مخلوط و آمیخته است. اگرچه آثار مثبت به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی، حمایت بیشتری را کسب کرده‌اند (Hay, 2001; Zhang & Zhang, 2004; Losoncz & Tyson, 2007)، برخی پژوهش‎‌ها تأثیر ناچیزی داشته‌اند یا هیچ تأثیری نشان نداده‌‌اند ( Zhang et al., 1995; Tittle et al., 2003; Ttofi & Farrington, 2008). علاوه بر این، گرچه شرمسارسازی جداکننده به‌‎طور گسترده‌‌ای تخلفات بزهکارانه را افزایش می‌‌دهد (Schaible & Hughes, 2011؛ علیوردی‌نیا و حسنی، 1395)، تأثیر شرمسارسازی بازپذیرکننده با قطعیت کمتری همراه است. برخی دیگر از پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ تأثیر مثبت شرمسارسازی بازپذیرکننده بر کاهش جرم بوده‌اند (Makkai & Braithwaite, 1994; Murphy & Harris, 2007; Losoncz & Tyson, 2007; Tyler et al., 2007; Coricelli et al., 2013). برخی تأثیرنگذاشتن بر بزهکاری (Bennett, 1996; Ttofi & Farrington, 2008) را نشان داده‌اند و برخی بیان‌کنندۀ افزایش جرم و بزهکاری (Hay, 2001; Zhang & Zhang, 2004; Botchkovar & Tittle, 2005 & 2008) بوده‌اند.

طبق مطالعات انجام‌شده تاکنون، به نظر می‌‌رسد عملکردهای شرمسارسازی بازپذیرکننده عموماً سبب تخلف کمتر و عملکردهای شرمسارسازی طردکننده سبب تخلف بیشتر می‌‌شوند؛ در عین حال، روابط به‌هم‌پیوستۀ شخصی احتمال رفتار مجرمانه را کاهش می‌‌دهند و نوع تجربة شرم (شرم-گناه یا شرم حل‌‌نشده) به‌طور متفاوتی با رفتار تخلف‌‌آمیز ارتباط دارد. علاوه بر این به نظر می‌‌رسد نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده در ارتباط با تخلفاتی مانند جرایم یقه‌‌سفید یا بزهکاری و قلدری نوجوانان در مقایسه با تخلفات خفیف مجرمانه مثل دزدی، رانندگی هنگام مستی و رفتار‌‌های خشونت‌‌آمیز، در کاهش رفتارهای تخلف‌‌آمیز، توفیق و کارآیی بیشتری داشته باشد.

گرچه نتایج و یافته‌‌های پژوهش‌های تجربی عموماً همسو و هماهنگ با دعاوی نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده بوده‌‌اند، دو مسئله در این میان مطرح می‌شود که امکان این نوع نتیجه‌‌گیری را محدود می‌‌کند؛ اول اینکه کمیت مطالعات انجام‌شده در حوزة شرمسارسازی بازپذیرکننده کمتر از آن است که امکان تعمیم‌‌های گسترده را فراهم کند. علاوه بر این، پژوهش‌های اندکی در حیطة هر کدام از تخلفات انجام شده‌اند؛ به‌طوری که زیادبودن تخلفات بررسی‌شده و کم‌بودن تعداد آنها، راه را بر هر نوع نتیجه‌‌گیری قطعی و تمام‌‌شده می‌‌بندد؛ بنابراین، برای تعیین کارآیی نظریة شرمساری بازپذیرکننده برای یک مقوله یا نوع خاصی از تخلف، انجام‌دادن آزمون‌های بعدی نظریة شرمساری بازپذیرکننده در زمینه‌‌ها و بسترهای مختلف لازم و ضروری به نظر می‌رسد.

دوم اینکه به‌‎دلیل تنوع و ناهمگونی شدید در اوصاف و ویژگی‌های پژوهش‌‌ها در ادبیات تجربی نظریة شرمساری بازپذیرکننده، تعمیم‌‌ عام کارآیی نظریة شرمساری بازپذیرکننده (اعتبار بیرونی) در زمینة کاهش رفتار مجرمانه با دشواری عمده‌‌ای روبه‌روست. در اینجا لازم است به بحث مبسوط شادیش و همکاران (2002: 20) در زمینة دعاوی اعتبار بیرونی اشاره شود؛ یعنی امکان استنباط معتبر دربارۀ روابط علّی زمانی که پژوهش، اوصاف و ویژگی‌های متفاوتی داشته باشد. به گمان آنها، می‌‌توان چهار ویژگی پژوهش را تعمیم داد: واحدها، نتایج، رویه‌‌ها و زمینه‌‌ها.

تنوع و ناهمگونی زیاد در اوصاف و ویژگی‌‌‌های پژوهش‌ها، تعمیم‌‌یافته‌‌های آنها را به روابط کلی بین سازه‌‌های موجود در مطالعات تجربی با دشواری همراه می‌کند؛ مگر اینکه روابطی محکم و قوی در کار باشند. چنین مسئله‌‌ای در چارچوب ادبیات تجربی نظریة شرمساری بازپذیرکننده به‌قوت دیده می‌شود. هم در هر مطالعه با انواع گوناگونی از واحدها، نتایج و زمینه‌‌ها روبه‌رو هستیم هم این مسئله با تعداد معدودی از مطالعات تقارن یافته است؛ مطالعاتی که با هدف تشخیص اثربخشی نظریة شرمساری بازپذیرکننده انجام شده‌اند. دربارۀ این نظریه در زمینة مجرمان یقه‌‌سفید، دانش‌‌آموزان مدرسه و جمعیت‌‌های بزرگسالان (همۀ «واحدها») در شهرها و کشورهای مختلف مطالعه شده است. همچنین در بستر تمکین از معیارهای پرستارخانه‌‌، فرار مالیاتی، تخلفات خرد مجرمانه، بزهکاری نوجوانان و قلدری (همۀ «نتایج») و طیفی از اماکن مانند پرستارخانه‌‌ها، مدارس، منازل و اماکن عمومی (همۀ «زمینه‌‌ها») اجرا شده است. درنهایت، حتی اجرا و پیاده‌‌سازی «رویه‌‌ها» نیز بین پژوهش‌ها متفاوت بوده است. بدین ترتیب، رسیدن به نتایج کلی در زمینۀ کارآیی این نظریه ازطریق تعداد محدودی از مطالعات انجام‌شده، زود و دشوار است. گرچه شواهد موجود از این نظریه حمایت می‌کنند، یافته‌‌های موجود نشان می‌دهند انجام پژوهش‌های نظام‌مند و اصولی در آینده در حوزة این نظریه لازم و ضروری است.

چارچوب نظری

یکی از اساسی‌‌ترین و بنیادی‌‌ترین مسائل در جرم‌‌شناسی، رابطة بین کنترل اجتماعی و رفتار جنایی است. در بیشتر نظریه‌‌های کلاسیک، مجازات‌های جنایی - بنا به فرض - ازطریق تأثیر بازدارندگی بر انگیزۀ جنایی یا اثر ناتوانی بر متخلف، کاهندة جرم و جنایت‌اند. در مقابل، نظریة برچسب‌‌زنی مدعی است واکنش‌‌های رسمی، از مسیر فرایند بدنام‌کردن افراد، انسداد فرصت‌‌های بعدی و رشد خودانگارة انحرافی، تأثیر فزاینده‌‌ای بر انحراف دارند. بریث ویت در نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده، فرض را بر این می‌‌گذارد که عملکردهای کنترل اجتماعی ممکن است به نسبت کیفیت و چگونگی انجام آنها، تأثیر معکوسی بر جرم داشته باشند. هرگاه شرمسارسازی به شکل بازپذیرکننده‌‌ای انجام شود، احتمال تکرار تخلف کاهش می‌‌یابد و هرگاه به شیوة انگ‌‌زننده‌‌ای صورت پذیرد، این پتانسیل را دارد که متخلفان را به‌سمت خرده‌‌فرهنگ‌‌های جنایی و انحرافات بعدی به‌منزلۀ پیامدهای ناخواستۀ رفتار سوق دهد.

کانون نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده، درک ارتباط جرم و کنترل اجتماعی است که بر شرمسارسازی اعمال مجرمانه و بازپذیری بعدی عاملان کجرو تأکید می‌کند (Braithwaite & Mugford, 1994: 140; Gadd & Jefferson, 2006: 164). این نظریه سنت‌‌های جرم‌‌شناختی متعددی را دربارۀ مفهوم شرم گرد آورده است (Dollar & Ray, 2013: 2). بریث ویت بر اهمیت ادغام فرهنگی تأکید و استدلال می‌‌کند که مهم‌‌ترین عامل در «کنترل جرم، تعهد فرهنگی به شرمسارسازی» است (Scheuerman & Matthew, 2012: 5; Lu, 1998: 61). مطابق این نظریه، جوامع در صورتی میزان جرم پایین‌‌تری دارند که شرم را به شیوة مؤثری در زمینة جرم به کار ببندند (Braithwaite, 2000: 281). از ویژگی‌‌های بدیع در نظریة بریث ویت، تفکیک شرمسارسازی بازپذیرکننده از شرمسارسازی انگ‌‌زننده است (Braithwaite, 1993: 1; Bennett, 1996: 2; Ttofi & Farrington, 2008: 354; Ivancevich et al., 2008: 407).

طبق استدلال بریث ویت (1989)، شرمسارسازیِ رفتارِ مجرمانه، کلید اصلی پیشگیری از جرم است. به گمان او شرمسارسازی هم فرایندی وجدان‌‌ساز است و هم هنگام ضعف و ناکامی وجدان برای ایجاد همنوایی استفاده می‌شود (Ttofi & Farrington, 2008: 354; Cullen & Agnew, 2011). رشد و پرورش وجدان شکلی از کنترل اجتماعی است که بنا به فرض، در مقایسه با مجازات رسمی، عامل بازدارندة قوی‌‌تری است (Svensson, 2004: 479).

ازجمله سؤالات مهم و زیربنایی در نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده این است که کدام زمینه‌‌ها یا بسترهای خاص، کاهندة انحراف یا کج‌‌رفتاری‌اند. طبق نظر بریث ویت (1989)، به‌‌هم‌‌پیوستگی و اجتماع‌‌گرایی، شرایط اجتماعی اصلی و کلیدی‌اند که شرمسارسازی بازپذیرکننده را تسهیل می‌‌کنند. این بحث آزمون شده است که شرمسارسازی بازپذیرکننده، قانون‌‌شکنی را کاهش و همنوایی با قانون را افزایش می‌‌دهد؛ اما پیش‌‌بینی میانجی‌‌گری مبنی بر اینکه به‌هم‌پیوستگی و اجتماع‌‌گرایی، شرمسارسازی بازپذیرکننده را افزایش می‌‌دهد، بخش مهمی از صورت‌بندی این نظریه را تشکیل می‌‌دهد که به‌ندرت دربارۀ آن بررسی و کاوش شده است. شرمسارسازی سبب ایجاد احساس طردشدن در افراد (به‌طور عمده به‌صورت درونی) می‌‌‌شود و به‌‌هم‌‌پیوستگی این شانس را افزایش می‌‌دهد که وجدان افرادی تقویت شود که شرم بازپذیرکننده‌‌ای را تجربه می‌‌کنند. افرادی که احساس شرم کنند ولی به داخل گروه جذب ‌‌شوند (بازپذیری)، احساس رضایت بیشتری خواهند داشت؛ اما افراد به‌‌هم‌‌پیوسته‌‌ای که بدون بازپذیری شرمسار ‌‌شوند، احساس خیانت خواهند داشت؛ در عین حال، اشخاصی که در عملکردهای شرمسارسازی مشارکت یا آنها را مشاهده ‌‌کنند و در ضمن به‌‌هم‌‌پیوستگی قوی‌‌تری داشته باشند، به‌طور پیش‌‌فرض، تعهد بیشتری به هنجارهای گروه نشان خواهند داد و نسبت به انجام فرایندهای شرمسارسازی رویِ خود، آگاهی بیشتری خواهند داشت؛ بنابراین، انتظار می‌‌رود بین متغیرهای شرمسارسازی و به‌‌هم‌‌پیوستگی در پیش‌‌‌‌بینی بزهکاری تعامل وجود داشته باشد.

به‌‌هم‌‌پیوستگی یا وابستگی متقابل به ویژگی‌‌ها و مشخصات فردی افراد اطلاق می‌‌شود؛ یعنی میزان مشارکت افراد در شبکه‌‌هایی که برای رسیدن به اهداف باارزش به دیگران وابسته‌‌اند و دیگران نیز به‌طور متقابل به آنها وابستگی دارند. حتی اگر وابستگی افراد متقابل نباشد، می‌‌توان شخص را فردی به‌‌هم‌‌پیوسته‌‌ در نظر گرفت. به‌‌هم‌‌پیوستگی تقریباً معادل و هم‌‌ارز مفاهیم پیوند اجتماعی، دلبستگی و تعهد در نظریة کنترل اجتماعی است (Cullen & Agnew, 2011: 258; Ventura, 2006: 18). در نظریة بریث ویت، به‌‌هم‌‌پیوستگی در اصل اجتماع‌‌گرایی است اما در سطح فردی؛ به عبارت دیگر، به‌‌هم‌‌پیوستگی به سطح فردی مشارکت در شبکه‌‌های اجتماعی و اجتماع کلی ناظر است (Miller, 2009: 4).

افراد در جوامع به‌هم‌پیوسته‌‌، در رسیدن به اهداف مطلوب و ارجمند به یکدیگر وابسته و متکی‌اند. روابط به‌هم‌پیوسته‌‌تر، استعداد بیشتری برای شرمسارسازی و تجربة احساس شرم دارند؛ زیرا هر شخص به‌شدت به پذیرش در گروه اجتماعی نیاز دارد. به این ترتیب، هر عملی که موجب طرد احتمالی یا تأییدنشدن او ازطرف گروه شود، به‌احتمال زیاد سبب ایجاد احساس منفی شرم می‌شود. اگر سؤال شود که چرا شرمسارسازی بازپذیرکننده، به‌منزلۀ عامل بازدارندۀ جرم عمل می‌کند، بریث ویت به‌طور خلاصه اهمیت حیاتی روابط حمایتی را بدین شرح بیان می‌‌کند: به‌هم‌پیوستگی افراد بدین دلیل اثر خاص بازدارندگی و اثر عام بازدارندگی دارد که چنین اشخاصی هزینه‌‌های بین‌‌فردی بیشتری را از جانب شرم دریافت می‌‌کنند. این یکی از دلایلی است که توضیح می‌‌دهد چرا شرمسارسازی بازپذیرکننده، در مقایسه با انگ‌‌زنی، کنترل اجتماعی مؤثرتری است (Dansie, 2011: 27). به این ترتیب، در صورت ارتکاب جرم توسط فرد، حمایت قوی خانوادگی و اجتماعی می‌‌تواند به‌صورت مانعی در برابر طردشدگی عمل کند که طبق فرضیه‌‌سازی بریث ویت، سبب تکرار جرم کمتر می‌شود؛ زیرا خلافکار برای کسب حمایت نیازی ندارد به آغوش خرده‌‌فرهنگ‌‌های جنایی پناه برد.

به زبان پارادایم حمایت اجتماعی، بریث ویت مدعی است که کنترل تنها در بستر حمایت می‌‌تواند مؤثر باشد؛ به هر حال، سودمندی شرمسارسازی بازپذیرکننده در گرو این است که جامعۀ بزرگ‌تر حمایت‌‌کننده یا به تعبیر بریث ویت «اجتماع‌‌گرا» باشد. به نظر می‌‌رسد حمایت خانوادگی متخلفان، طی دورۀ حبس و بعد از آن، شانس اتمام موفقیت‌‌آمیز نظارت را بهبود می‌‌بخشد. به‌طور مختصر، کنترل با حمایت از کنترل بدون حمایت مؤثرتر است. ادبیات جامعه‌‌پذیری خانوادگی نیز اطلاعات مفید و سودمندی را ارائه می‌‌کند. ویلسون و هرنستین چنین استدلال می‌‌کنند که فرزندپروری «محدودکننده» در شناخت و توبیخ سرپیچی از قوانین و در آموزش این نکته که رفتار، پیامدهایی را به‌دنبال دارد، مهم است؛ البته محدودیت هنگامی مؤثرتر است که با محبت والدین نیز همراه شود. به گفتۀ آنها، والدین بامحبت فرزند خود را تأیید و از او حمایت می‌‌کنند؛ درنتیجه، تعریف خود را به‌منزلة تقویت رفتار خوب به کار می‌‌برند و دلایلی را برای قوانین بیان می‌‌کنند. در اینجا، گرما و محبت (حمایت)، محدودیت (کنترل) را تقویت می‌‌کند: وقتی کودکان در مراقبت والدینشان قرار دارند، اطاعت و تمکین پاداش می‌‌گیرد و تمرد و نافرمانی بی‌‌پاداش می‌‌ماند (in: Cullen & Agnew, 2011: 258).

نظریۀ بریث ویت ویژگی‌‌های آن دسته از افراد کجرو را پیش‌بینی می‌کند که بیان‌کنندۀ دلبستگی متقابل یا تعهد آنها به اجتماع‌اند. طبق نظر بریث ویت، افراد کجرو و خلافکار با جنسیت مرد، واقع در سنین 25-15، مجرد، بیکار و با آرمان‌‌های نازل شغلی و تحصیلی، به‌‌هم‌‌پیوستگی ضعیف‌‌تری خواهند داشت. احتمال کمتری وجود دارد که خلافکارانی با این ویژگی‌‌ها، ازطریق تجربة شرمسارسازیِ اجتماع، به شیوه‌‌ای موفقیت‌‌آمیز بازپذیر شوند. در نظر او، بازة سنی 25-15، فاصلة گذار میان فراغت از تحصیل و تشکیل زندگی زناشویی و سایر مسئولیت‌‌های بزرگسالی و والدشدن تلقی شده است[15] (Percival, 2003: 40). طبق نظر بریث ویت، افراد با سن بالا، زنان، متأهلان، باسوادها و مشاغلِ دارای پرستیژ، روابط به‌هم‌پیوسته‌‌تری دارند (Lu, 1998: 68).

در جایی دیگر، بریث ویت (1989: 89-91) خاطر نشان می‌‌‌کند که دلبستگی و تعهد، غایات باارزش در روابط اجتماعی به شمار می‌‌آیند. با این تعریف، اشخاص به‌هم‌پیوسته، آنهایی‌‌اند که به‌شدت به دیگران پیوستگی دارند و به آرزوها و آرمان‌‌های بلند متعهدند. تعهد دراساس معیاری فردی در رابطه با همنوایی است؛ یعنی آنچه فرد در صورت انجام کژروی یا ناهمنوایی، خطر ازدست‌دادن آن را دارد. این معیارها با آموزش و پرستیژ شغلی افزایش می‌‌یابد و سبب ایجادشدن انتظار شرم بیشتر می‌‌‌شود که خود، رفتارهای همنوایانه را تقویت می‌‌کند. سن و وضعیت زناشویی، تغییرات به‌هم‌پیوستگی را در طول دورة زندگی نشان می‌‌دهند. وقتی کودک به سن بلوغ می‌‌رسد، پیوندهای وابستگی متقابل، از خانوادۀ راهیابی و مدرسه به خانوادۀ فرزندزایی و محل کار تغییر می‌کند. طی دوره‌‌های انتقالی میان پیوستگی‌‌ها، انتظار می‌‌رود شرم کاهش یابد و فرد با احتمال بیشتری رفتارهای انحرافی را انجام دهد. به‌هم‌پیوستگی بر حسب جنسیت نیز فرق می‌‌کند. در یک جامعة پدرسالار، دختران در سن نوجوانی به‌هم‌پیوستگی بالاتری دارند؛ اما پسران طی دورۀ نوجوانی، به‌گونه‌ای جامعه‌‌پذیر می‌‌شوند که از خانواده جدا شوند (Ray, 2012: 26). ازنظر مک ایستر نیز خانواده مسئولیت تأمین نیازهای عاطفی اعضای خود را به عهده دارد و این مسئولیت زمانی کاهش می‌‌یابد که اعضا به آن درجه از بلوغ و مرحلة رشد برسند که برخی نیازهایشان را افراد خارج از خانواده برطرف کنند. این پدیده به‌طور معمول هنگام بلوغ فرزندان اتفاق می‌افتد. به گمان او مشارکت همدلانه که براساس درک واقعی اعضا از نیازهای یکدیگر صورت می‌‌گیرد و سبب پاسخ‌‌هایی می‌شود که این نیازها را برآورده می‌‌کنند، مؤثرترین نوع مشارکت قلمداد می‌‌شود (به نقل از یاری و حسینی، 1393: 61-59).

در نظر بریث ویت، اجتماع‌گرایی به شرایط و وضعیت جوامع ناظر است. افراد در جوامع اجتماع‌گرا، در شبکه‌‌های به‌‌هم‌‌پیوسته‌‌ای حضور گسترده دارند که ویژگی‌ها و کیفیت‌های ویژة همکاری و اعتماد متقابل را دارند (Cullen & Agnew, 2011: 258). واژة اجتماع‌گرایی برای وصف ویژگی‌‌های جوامع و واژة به‌‌هم‌‌پیوستگی برای توصیف مناسبات فردی به کار می‌‌رود. طبق نظر بریث ویت، سه عنصر در اجتماع‌گرایی وجود دارد: 1) «وابستگی متقابل به شکل قوی و عمیق»، 2) وابستگی متقابل که ویژگی بارز آن «تعهد و اعتماد متقابل» است، 3) وابستگی متقابل به‌منزلۀ «موضوع وفاداری گروهی و نه صرفاً قرارداد فردی»؛ بنابراین، اجتماع‌گرایی «پادزهر فردگرایی» (Sakiyama, 2008: 8) و نشان‌دهندۀ حضور سرمایۀ اجتماعی است (Ventura, 2006: 18; Miller, 2009: 8).

طبق انگارة مفهوم اجتماع‌‌گرایی، جوامع کوچک‌‌تر و باثبات‌‌تر، در مقایسه با اجتماعات شهری و بزرگ‌‌تر با جمعیت مهاجر، اجتماع‌‌گرایی زیادتری دارند. حضور پررنگ و مشارکت زیاد در اجتماع، به بازپذیری خلافکار در اجتماع کمک می‌‌کند. وقتی‌‌که اجتماعات به سکونتگاه‌های شهری تبدیل شوند و حجم تحرکات و مهاجرت‌‌ها زیاد باشد، حاصل کار چیزی جز کاهش پیوندها و علقه‌‌های شخصی و اجتماعی و درنتیجه سطح پایین اجتماع‌‌گرایی نخواهد بود (Percival, 2003: 41).

بریث ویت، برخلاف اجتماع‌‌گرایان محافظه‌‌کار همچون اتزیونی، برای پاسداری از حقوق افراد، بر وظایف و تکالیف تأکید می‌کند؛ بنابراین، او مطابق با جریان کلی اندیشه و تفکر اجتماع‌‌گرا، با این استدلال همدلی می‌‌کند که پاسخ جامعه به جرم باید اخلاق‌‌ساز (و نه طردکننده) باشد. ایدۀ دورکهایمی و فراگیر بریث ویت این است که جوامع منسجم‌‌تر و یکپارچه‌‌تر (مثل ژاپن)، سطح نازل‌‌تری از جرم را دارند و افرادی که در به‌‌هم‌‌پیوستگی‌‌ عمیق‌‌تری با دیگران (برای مثال زنان در خانواده) قرار دارند، در مقایسه با افراد واقع در موقعیت‌‌های آنومیک یا بی‌‌هنجاری (مثلاً مردان جوان بیکار)، کمتر در معرض خطر مجرم‌بودن قرار خواهند داشت (Hughes, 1996: 32).

در نظریۀ جرم‌‌شناسی، خانواده شأن و نقشی بنیادی در ایجاد همنوایی بین دختران و پسران به‌ویژه در سنین آغازین آنها بازی می‌‌کند. عمدة ادبیات جرم‌‌شناسی در این حوزه، نشان‌دهندۀ این است که نظارت بر رفتار کودک، به‌کارگیری انضباط منظم و منسجم و رشد و بالندگی دلبستگی‌‌های والد-فرزند، به‌طور عام کودک را به‌سمت همنوایی با معیارها و استانداردهای رایج و مرسوم اجتماعی سوق می‌‌دهد (Leiber et al., 2009: 79; Cota-Robles & Gamble, 2006: 375; Le et al., 2005: 193). برای مثال طبق ادعای هیرشی و گاتفردسون، والدینی که بر رفتار فرزندان‌‌ خود نظارت و انتظارات روشنی دربارۀ زشتی بزهکاری دارند و به تمکین پاداش می‌‌دهند (و نافرمانی را تنبیه می‌‌کنند)، احتمال تخلف کودکان را کاهش می‌‌دهند (ازطریق تقویت خودکنترلی در کودکان) (in: Fagan Abigail et al., 2011: 151)؛ در صورتی که پیوستگی با خانواده به‌درستی شکل نگیرد یا ضعیف باشد، نوجوانان درنهایت با دوستان و همالان هم‌ذات‌‌پنداری (هویت‌‌یابی) می‌‌کنند (Thompson et al., 2007: 787). اینگونه روابط در بیشتر موارد رفتارهای نابهنجار و انحرافی را تقویت می‌‌کنند. هرگاه در پیوستگی با والدین اختلالی به وجود بیاید، احتمال پیوند با گروه دوستان افزایش می‌‌یابد. گروه‌‌های دوستی در مقایسه با والدین، راهبردهای جامعه‌‌پذیری ضعیف‌‌تری را منتقل می‌کنند. ترکیب تعاملات ضعیف خانوادگی و پیوندهای منفی (نابهنجار)، می‌‌تواند ورود جوانان به رفتارهای انحرافی را افزایش دهد.

جیمز کلمن از رابطة بین نوجوان و والدینشان به‌منزلۀ شاخص‌‌های سرمایۀ اجتماعی خانواده یاد می‌‌کند. این سرمایه شامل میزان علاقه و صمیمیتی است که نوجوانان نسبت به والدینشان دارند؛ به عبارت دیگر، کیفیت ارتباط بین اعضای خانواده و به‌طور کلی میزان روابط بین والدین و فرزندان شاخص‌‌های سرمایۀ اجتماعی خانواده‌اند (به نقل از علیوردی‌نیا و همکاران، 1387: 116). در نظریۀ کلمن دو عنصر کلیدی سرمایۀ اجتماعی خانواده، یکی شبکه‌‌هاست که عنصری عینی است و دیگری هنجارها که عنصری ذهنی است. او سه سازوکار را ذکر کرده است که ازطریق آنها خانواده‌‌ها سرمایۀ اجتماعی را انتقال می‌‌دهند: 1- ازطریق تلاش و زمانی که والدین صرف می‌کنند. 2- ازطریق پیوندهای مؤثر بین والدین و فرزندان. 3- ازطریق رهنمون‌های روشن و مفصلی که با رفتارها سروکار دارد و پذیرفتنی یا نپذیرفتنی به نظر می‎‌رسند. او در تحلیل‌های خود مثال‌هایی را دربارۀ اینکه چگونه شدت کنش متقابل والدین و فرزندان می‌‌تواند به رشد ذهنی و اجتماعی فرزند کمک کند، فراهم کرده است (علیوردی‌نیا و همکاران، 1387: 115).

در صورت موفقیت و کارآمدی جامعه‌‌پذیری، هنجارها درونی خواهند شد و درنتیجه، وجدان یا فراخود شخص رشد خواهد کرد؛ اما اگر سطح دلبستگی به والدین ضعیف باشد، بنا به فرض، درونی‌‌شدن هنجارها و پرورش وجدان دچار اختلال خواهد شد. کودک نسبت به عقیدة دیگران غیرحساس و بی‌‌تفاوت می‌شود و درنتیجه برای ارتکاب جرم آزاد و رها خواهد بود (Svensson, 2004: 479). زنگ (1997)، های[16] (2001) و لوسونز و تایسون (2007) در مباحث خود دربارۀ تأثیرات خانوادگی، به اصول شرمسارسازی ارجاع داده‌اند که به محیط خانوادگی مربوط است و مستعد کنترل اجتماعی غیررسمی است. آنها نشان داده‌‌اند به‌‌هم‌‌پیوستگی در کنترل‌‌های غیررسمی، اثرات همساز و نیرومندی بر رفتار دارد.

به این ترتیب، پژوهش حاضر حدود تحلیل و مطالعة خود را به قلمرو نهاد خانواده که رکن اصلی در پرورش احساسات و عواطف اخلاقی (شرم و گناه) است، محدود می‌‌کند و عمدة تأکید خود را بر فرایند شرمسارسازی در خانواده و بستر مساعد برای ظهور آن در جامعه می‌‌گذارد. تأکید مزبور با این نظر و مشاهدة بریث ویت ملازمت دارد که «مناسب‌‌ترین مکان برای رؤیت شرمسارسازی بازپذیرکننده عملاً در خانواده‌‌هایی است که مهر و محبت در آنجا رواج دارد» (Braithwaite, 1989: 56). براساس نظر بریث ویت برای اینکه شرمسارسازی بازپذیرکننده باشد، خانواده نقطة آغاز و عزیمت است. به گفتة او، زندگی خانوادگی این نکته را به ما می‌‌آموزد که شرمسارسازی و مجازات، در کنار حفظ پیوندهای محترمانه میسر است. از نگاه او بازپذیری بیشتر وظیفۀ خانواده و دوستان نزدیک و صمیمی است؛ زیرا وظیفة آنها در ماهیت، تربیتی است. این گرایش در اعضای خانواده وجود دارد که عزیزان خود را ببخشند و بازگشت آنها را به جریان زندگی حتی پس از ارتکاب لغزش و خطا بپذیرند. کنترل مؤثر جرم، به احتمال زیاد در خانواده‌‌ها و اجتماعاتی رخ می‌‌دهد که با متخلفان به‌منزلۀ مجرم برخورد نمی‌شود؛ بلکه به‌‎منزلة انسان‌‌های کامل برخورد می‌‌شود (Lu, 1999: 117).

بنا به تأکید بریث ‌‌ویت، خانواده‌‌هایی که در فراگرد تنبیهی، به‌طور جداکننده‌ای رفتار می‌‌کنند و تنبیه و مجازات آنها در فضای مهر و محبت انجام نمی‌‌شود، در جامعه‌‌پذیری و اجتماعی‌‌کردن فرزندان خود با شکست روبه‌رو می‌‌شوند. بدین‌‌سان، بریث‌‌ویت مدعی است که شرمسارسازی بازپذیرکننده، به‌طور عمده بر عهدة خانواده و دوستان است تا نظام عدالت رسمی و کیفری (Bennett, 1996: 1). در مجموع، به گمان بریث ویت، شرمسارسازی به شرطی می‌‌تواند برانگیزندة احساسات سازندة شرم باشد که به شیوة درستی توسط دیگرانِ مهم انجام پذیرد؛ یعنی توسط افرادی که خلافکار به آنها احساس تعلق دارد (Ttofi & Farrington, 2008: 355). طبق نظر بریث ویت، خانواده‌‌های گرم و صمیمی از آن نوع رفتارهای انضباطی یا تأدیبی استفاده می‌‌کنند که بر بعد اخلاقی رفتار - چگونگی آسیب‌‌زابودن رفتار برای خود و دیگران و الزام و تعهد به جبران آن - تأکید دارند و مجازات‌‌هایی را به کار می‌‌گیرند که بازپذیرکننده است (Karp & Breslin, 2001: 250). در شکل 1، الگوی تحلیلی پژوهش با استفاده از مباحث نظری یادشده ارائه شده است.

شکل 1- الگوی تحلیلی پژوهش فرضیه‌ها

براساس استدلال‌‌های نظری ذکرشده می‌‌توان فرضیه‌هایی را برای وارسی تجربی به شرح زیر استنتاج کرد. فرضیه‌‌های اصلی نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده نشان‌دهندۀ تأثیر مستقیم و غیرمستقیم است:

1)           به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی با شرمسارسازی والدین ارتباط مستقیم و مثبت دارد.

2)           به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی با بازپذیری والدین ارتباط مستقیم و مثبت دارد.

3)         به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی با انگ‌‌زنی والدین ارتباط مستقیم و منفی دارد.

4)         به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی با بزهکاری ارتباط مستقیم و منفی دارد.

5)           به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی با بزهکاری ارتباط غیرمستقیم دارد.

6)         به‌‌هم‌‌پیوستگی، ارتباط بین متغیرهای شرمسارسازی، بازپذیری و انگ‌‌زنی با بزهکاری را تقویت می‌‌کند.

7)         شرمسارسازی والدین با بزهکاری ارتباط مستقیم و منفی دارد.

8)         بازپذیری والدین با بزهکاری ارتباط مستقیم و منفی دارد.

9)         انگ‌‌زنی والدین با بزهکاری ارتباط مستقیم و مثبت دارد.

10)      انگ‌‌زنی والدین ازطریق افزایش همالان بزهکار، موجب افزایش بزهکاری می‌شود.

11)      همالان بزهکار با بزهکاری ارتباط مستقیم و مثبت دارد.

این فرضیه‌ها از چارچوب نظری پژوهش برگرفته شده‌اند. متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی به‌منزلۀ متغیر مستقل، متغیرهای انگ‌‌زنی، بازپذیری، شرمسارسازی و همالان بزهکار به‌منزلۀ متغیرهای واسط و متغیر بزهکاری به‌منزلة متغیر وابسته، شاکلة اصلی این الگو را تشکیل می‌‌دهند.

روش پژوهش

این پژوهش در پی آزمون الگوی علّی برگرفته از نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده در چارچوب خانواده است و با استفاده از روش پیمایشی، متغیرهای سطح فردی را بررسی کرده است. به این ترتیب، برای آزمون و ارزیابی نظریة شرمسارسازی بازپذیرکننده، از روش پیمایش استفاده شده است. همۀ دانش‌‌آموزان دختر و پسر دبیرستانی سال سوم مشغول به تحصیل در شهر تبریز در نیمۀ اول سال تحصیلی 1394-1393 جمعیت این پژوهش را تشکیل می‌‌دهند که 20265 نفرند. حجم نمونه با استفاده از فرمول‌‌ کوکران به مقدار 835 نفر محاسبه شده است[17]. برای انتخاب نمونه، از روش خوشه‌‌ای همراه با طبقه‌‌بندی‌‌ استفاده شده است. پسران و دختران به‌منزلۀ دو طبقة نمونه‌‌ای اصلی انتخاب شدند. روش کار به این صورت بوده است که در مرحلة اول از همۀ نواحی پنج‌گانة تبریز که 305 مدرسۀ پسرانه و دخترانه دارد، تعداد 30 مدرسه به‌صورت تصادفی انتخاب شد. بعد از مشخص‌شدن مدارس، یک کلاس به‌طور تصادفی انتخاب و آزمون‌‌های لازم اجرا شد؛ پس از گردآوری داده‌‌ها، فرضیه‌های پژوهش به محک آزمون نهاده شدند. برای به‌دست‌آوردن اعتبار ابزار، از اعتبار محتواو اعتبار سازه‌ و برای به‌‌‌دست‌آوردن پایایی، از محاسبة آلفای کرونباخ استفاده شده است. به این صورت که برای ارزیابی اعتبار محتوا، ابتدا سعی شد حوزۀ معنایی مفاهیم و ابعاد و مؤلفه‌‌های آنها به‌خوبی تعریف شوند. در مرحلۀ بعد، برای ارزیابی اعتبار سازه، از روش تحلیل عاملی استفاده شد. پایایی ابزار پژوهش نیز با استفاده از آلفای کرونباخ و با معیار همسازی درونی گویه‌‌ها (با معیار 70/0) انجام شده است.

تصریح مفاهیم و سنجش متغیرها

بزهکاری: برای سنجش بزهکاری از دو بعد تخلفات بزهکارانه و تخلفات منزلتی استفاده شده است. تخلفات منزلتی به تخلفات افراد زیر سن قانونی و تخلفات مجرمانه و قلدری به تخلفات افراد در همة سنین ناظر است. برای سنجش تخلفات بزهکارانه با نظر به تعریف مفهومی و با الهام و اقتباس از پژوهش‌های پیشین پنج مؤلفۀ خشونت، سرقت، مصرف الکل و مواد مخدر (Moon et al., 2008; Le et al., 2005)، وندالیسم (Moon et al., 2008; Le et al., 2005؛ علیوردی‌نیا، 1391) و تقلب امتحانی (Muftic, 2006; Hall, 1999) در نظر گرفته شد. برای سنجش تخلفات منزلتی با توجه به تعریف مفهومی و پژوهش‌های پیشین (Moon et al., 2008; Le et al., 2005) از شش معرف مصرف سیگار، فرار از منزل، دیر برگشتن به خانه، رانندگی بدون گواهینامه، بی‌‌احترامی به معلم و والدین و گریز یا غیبت از مدرسه استفاده شده است.

به‌هم‌پیوستگی خانوادگی: برای اندازه‌‌گیری متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی در خانواده، از چهار معرف زیر که مدنظر بریث ویت (1989) بوده، استفاده شده است: دلبستگی به والدین، ارتباطات، ادارک نوجوانان از احساس دلبستگی والدین و احترام به والدین.

شرمسارسازی: برای سنجش شرمسارسازی با توجه به تعریف بریث ویت (1989) و با اقتباس از پژوهش‌های بنت[18] (1996)، های (2001) و لوسونز و تایسون (2007) از شش گویه استفاده شده است که پس از تحلیل عاملی و حذف یکی از گویه‌‌ها، درنهایت از پنج گویه استفاده شد.

بازپذیری: برای عملیاتی‌کردن متغیر بازپذیری از چهار معرف برخورد محترمانه، گفتگو در فضای تأییدآمیز، واکنش به رفتار به جای شخصیت و بخشش و گذشت استفاده شده است (Braithwaite & Braithwaite, 2001). انتخاب گویه‌‌ها نیز برای اندازه‌‌گیری بازپذیری، با اقتباس از پژوهش‌های بریث ویت و بریث ویت (2001)، مککای و بریث ویت (1994)، های (2001) و لوسونز و تایسون (2007) انجام شده است.

انگ‌‌زنی: برای سنجش متغیر انگ‌‌زنی با اقتباس از مطالعات پیشین (Makkai & Braithwaite, 1994; Braithwaite, 1989; Losoncz & Tyson, 2007) و براساس مشخصات انگ‌‌زنی پیشنهادیِ بریث ویت (1989; 2001) از قبیل شرمسارسازی و برچسب‌زدن به شخص به جای رفتار، تحقیر شخص، بی‌احترامی و برچسب‌‌زدن با یک هویت مطرود، شش گویه انتخاب شده است.

همالان بزهکار: در عملیاتی‌کردن متغیر همالان بزهکار، بر طبق نظریة همنشینی افتراقی از سه بعد تعدد، مدت و تقدم استفاده شده است. برای ساخت مقیاس همالان بزهکار نیز از پژوهش‌های چانگ و لی[19] (2005)، لانگشور و همکاران[20] (2004)، زنگ و زنگ (2004) و کریتاسی[21] (2008) استفاده شده است.

اعتبار و پایایی ابزار پژوهش

پایایی شاخص‌‌ها را می‌‌توان ازطریق مجذور همبستگی چندگانه (R²) بررسی کرد. نتایج R² در جدول (1) ارائه شده‌اند. مقادیر R² سهم واریانس هر شاخص را - که به‌وسیلة متغیر نهفتۀ مربوط تبیین می‌شود - نشان می‌‌دهند (بقیۀ واریانس ناشی از خطای اندازه‌گیری است). مقدار بالای R² نشان‌دهندۀ اعتماد و پایایی بالای شاخص مدنظر است. (کلانتری، 1387: 138). برای مثال پایاترین شاخص مربوط به اندازه‌‌گیری متغیر «شرمساری»، شاخص سوم (من را توجیه می‌‌کنند و توضیح می‌‌دهند که رفتارم درست نیست) و ناپایاترین شاخص (بی‌‌تفاوت‌اند و هیچ واکنشی در برابر آن انجام نمی‌‌دهند) است.

مجذور همبستگی‌‌های چندگانه، حد پایین روایی برای متغیرهای مشاهده‌‌پذیر است و روایی هر معرف عینی، حداقل برابر با مجذور همبستگی‌‌های چندگانه برای هر معرف در الگوست؛ بنابراین، با درنظرگرفتن مجذور همبستگی‌‌های چندگانۀ متغیرهای مشاهده‌‌پذیر پژوهش حاضر در جدول (1)، می‌‌توان به میزان روایی آنها پی برد. علاوه بر این، در این جدول میزان روایی یا پایایی ترکیبی هر سازۀ پژوهش به‌صورت جداگانه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده است که روایی همۀ سازه‌‌ها، به‌جز سازة شرمساری که نسبتاً ضعیف است، در حد مطلوب و بالا قرار دارد.

در این جدول، میزان معناداری بار گویه‌‌های معرف‌‌های مشاهده‌‌پذیر روی سازۀ مدنظر خود، با کمیت «t» نشان داده شده است. علامت «**» نشان‌دهندۀ معنی‌‌داری رابطه در سطح خطای 01/0 و علامت «*» نشان‌دهندۀ معنی‌‌داری رابطه در سطح خطای 05/0 است.

جدول 1- نتایج تحلیل عوامل تأییدی ساختاری نظری وسیلة اندازه‌‌ گیری و مشخصات اعتبار و پایایی الگوی اندازه‌گیری و بار گویه‌های متغیر‌‌های پنهان پژوهش

بررسی رابطة تجربی میان شاخص‌‌های مفاهیم نیز عبارت است از چیزی که آن را اعتبار نظری می‌‌نامند؛ یعنی ارزیابی رابطة بین معرف‌‌های عینی و سازۀ پنهان زیربنایی. در پژوهش حاضر اعتبار نظری وسیلة اندازه‌‌گیری برابر جذر ضرایب روایی سازه‌‌ها یعنی 70/0  برای سازة شرمساری، 87/0  برای سازة بازپذیری، 92/0  برای سازة انگ‌‌زنی، 91/0 برای سازة به‌هم‌پیوستگی خانوادگی، 84/0 =  برای سازة همالان بزهکار و 94  برای سازة بزهکاری برآورد می‌‌شود. این مقادیر نشان‌دهندۀ اعتبار نظری بسیار خوب این وسیله در پژوهش حاضر است؛ یعنی اندازه‌‌گیری سازه‌‌های مدنظر به‌خوبی انجام می‌شود و وسیلة اندازه‌‌گیری تنها سازه‌‌های مدنظر را عملیاتی می‌‌کند نه سازه‌های دیگر را (مبارکی، 1383: 200-199).

توصیف داده‌ها

تعداد کل نمونه در پژوهش حاضر 835 نفر است که 9/47 درصد نمونه را پسران و 1/52 درصد از آن را دختران تشکیل می‌‌دهند. میزان تحصیلات پدرِ 4 درصد از پاسخگویان بیسواد و تحصیلات مادر 5/9 درصد از آنها بیسواد بوده است. براساس جدول منزلت شغلی (نایبی و عبداللهیان، 1381: 229-217)، 8/4 درصد از پاسخگویان به منزلت شغلی عالی رتبه‌بالا، 3/9 درصد به منزلت شغلی عالی رتبه‌پایین، 4/37 درصد به منزلت شغلی متوسط، 2/34 درصد به منزلت شغلی پایین بالا و 3/11 درصد به منزلت شغلی پایین پایین متعلق است. 1/32 درصد از افراد زیر یک میلیون، 7/44 درصد یک تا دو میلیون، 2/9 درصد دو تا سه میلیون، 6 درصد سه تا چهار میلیون، 6/3 درصد چهار تا پنج میلیون و7/3 درصد بیش از پنج میلیون درآمد داشته‌‌اند. 4/24 درصد پاسخگویان از رشتۀ فنی ‌‌- حرفه‌‌ای، 8/9 درصد از رشتة کاردانش، 2/23 درصد از رشتة علوم انسانی، 4/22 درصد از رشتۀ ریاضی و 2/20 درصد از رشتۀ تجربی بوده‌‌اند. 7/92 درصد از دانش‌‌آموزان از مدارس دولتی و 3/7 درصد از آنها از مدارس غیردولتی بوده‌‌اند.

توصیف متغیرهای مستقل و میانجی

جدول 2 درصد توزیع فراوانی نسبی پاسخگویان را برحسب متغیرهای مستقل و میانجی نشان می‌‌دهد. 5/85 درصد از پسران و 3/87 درصد از دختران، شرمسارسازی خیلی زیاد - زیاد را در خانواده عنوان کرده‌‌اند که نشان‌دهندۀ بالابودن میزان تجربه‌‌های شرمسارسازی فرزندان ازسوی والدین هنگام انجام تخلفات است. حداقل میزان شرمسارسازی والدین 10 و حداکثر میزان شرمسارسازی والدین 25 است. میانگین این توزیع، 40/21 با انحراف معیار 68/2 است. 6/64 درصد از پسران و 8/64 درصد از دختران در متغیر بازپذیری گزینۀ زیاد - خیلی زیاد و 7/34 درصد از پسران و 8/33 درصد از دختران گزینۀ بینابین را انتخاب کرده‌‌اند. دربارۀ متغیر انگ‌‌زنی باید گفت با 4/1 درصد از پسران و 3/2 درصد از دختران با رویکرد انگ‌‌زنانه‌‌ای برخورد می‌‌شود. حداقل نمرة انگ‌‌زنی والدین 5 و حداکثر نمرة انگ‌‌زنی والدین 25 است. میانگین این توزیع 70/8 با انحراف معیار 16/4 است.

جدول 2- توزیع فراوانی نسبی پاسخگویان برحسب متغیرهای مستقل و میانجی

همچنان که جدول 2 نشان می‌‌دهد، پاسخگویان درجة بالایی از به‌‌هم‌‌پیوستگی ادارکی یا پنداری را گزارش داده‌‌اند (میانگین 88/32 روی یک پیوستار ‌40درجه‌‌ای). 4/84 درصد پسران و 5/82 درصد دختران، به‌هم‌پیوستگی زیاد - خیلی زیاد داشته‌اند که درواقع، تفاوت محسوسی را با یکدیگر نشان نمی‌‌دهند. 8 درصد پسران و 5 درصد دختران نیز در متغیر همالان بزهکار گزینۀ زیاد - خیلی زیاد، 15 درصد پسران و 11 درصد دختران گزینۀ بینابین و 77 درصد پسران و 84 درصد دختران گزینۀ خیلی کم - کم را انتخاب کرده‌‌اند. به‌طوری که مشاهده می‌‌شود میزان پیوند پسران با همالان بزهکار نسبت به دختران، بیشتر است.

توصیف متغیر وابسته (بزهکاری) برحسب جنس

جدول 3 درصد توزیع فراوانی نسبی متغیر بزهکاری آینده‌‌نگر را به تفکیک جنس نشان می‌‌دهد. در این جدول، برای فراهم‌کردن امکان مقایسۀ بزهکاری بین هر دو جنس، درصد فراوانی به تفکیک دختران و پسران آورده شده است. در اینجا با مقایسة درصد فراوانی هر کدام از گویه‌‌های بزهکاری بین پسران و دختران، می‌‌توان زیادبود فراوانی بزهکاری را بین پسران به نسبتِ دختران مشاهده کرد. برای مثال، 67 درصد از دختران اظهار داشته‌‌اند که طی یک سال گذشته، «اصلاً» درگیری خیابانی یا زدوخورد فیزیکی در خانواده یا مدرسه نداشته‌‌اند؛ در حالی که بین پسران، چنین گویه‌‌ای 4/47 درصد است.

با مقایسۀ درصدهای مندرج در ستون اول (پسران) با درصدهای ستون دوم جدول، می‌‌توان به این واقعیت پی برد که دختران در مقایسه با پسران میزان ارتکاب بزهکاری پایین‌‌تری دارند. این موضوع بین تمام ابعاد و تک‌تک گویه‌‌ها، صادق است. برای مثال، 2/3 درصد از پاسخگویان پسر، مصرف مشروبات الکلی را طی سال گذشته بسیار زیاد عنوان کرده‌‌اند؛ در حالی که این رقم برای دختران 5/0 بوده است. یا در بعد مصرف مواد، حدود 10 درصد از دانش‌‌آموزان پسر، طی یک سال گذشته تجربۀ مصرف الکل داشته‌‌اند؛ در حالی که این بعد از بزهکاری برای دختران نصف پسران و به میزان تقریباً 5 درصد بوده است.

جدول 3- درصد توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب متغیر بزهکاری به تفکیک جنس

مدل معادلات ساختاری بزهکاری

شکل 2 مدل معادلات ساختاری را بین جمعیت کل نشان می‌‌دهد. این مدل، از 6 متغیر مکنون و 32 متغیر آشکار تشکیل شده است. ضرایب لاندا، رابطة بین متغیرهای مکنون و آشکار را نشان می‌‌دهند. خطوط ممتد میان متغیرهای پنهان، نشان‌دهندۀ وجود روابط معنادار میان متغیرها و خطوط منقطع، نشان‌دهندۀ وجود روابط غیرمعنادار میان متغیرهاست. بر این اساس، رابطة بین انگ‌‌زنی و شرمسارسازی با بزهکاری غیرمعنادار و بقیۀ روابط، در سطح اطمینان 99 درصد معنادار است.

شکل 2- مدل معادلات ساختاری بزهکاری کل

جدول 4- آماره‌های برازش الگو بین کل جمعیت

با توجه به معناداری Chi-square می‌‌توان نتیجه گرفت که الگوی نظری و فرضی با داده‌‌ها انطباق ندارد؛ به عبارتی، الگوی نظری ازسوی داده‌‌ها تأیید و حمایت نمی‌شود؛ البته به‌سبب تأثیرپذیری این شاخص از تعداد نمونه، به‌تنهایی نمی‌‌تواند مبنای قضاوت و داوری قرار بگیرد؛ درنتیجه، باید شاخص‌‌های دیگر نیز بررسی و ارزیابی شوند. شاخص RMSEA به‌سبب اینکه زیر 08/0 برآورد شده است، نشان‌دهندۀ برازش مطلوب‌‌تر الگوست؛ البته برآوردشدن شاخص‌های AGFI و GFI به زیر 90/0، ضعف برازش الگو را نشان می‌دهد که انجام اصلاحاتی در الگو را اقتضا می‌‌کند.

در دیاگرام مذکور نتایج ضرایب مشارکت نسبی متغیرهای مکنون پژوهش در بزهکاری کل (کل جمعیت پاسخگویان بدون تفکیک آنها به زیرگروه‌های جمعیتی) بررسی شده است که در ادامه هر کدام از آنها به‌صورت مختصر شرح داده می‌‌شود. ذکر این نکته ضروری است که ضرایب موجود در الگوی دیاگرام، ضرایب حاصل از دستور Standard solution هستند؛ به عبارتی، این ضرایب، همان ضرایب استاندارد رگرسیونی‌اند که به‌سبب استانداردبودن واحد اندازه‌‌گیری متغیرها، در تبیین (و نه پیش‌‌بینی) بر ضرایب غیراستاندارد رگرسیونی برتری دارد.

1) بزهکاری: بزهکاری به‌منزلۀ متغیر وابستة پژوهش و یک متغیر مکنون با ابعاد خشونت، سرقت، وندالیسم، تقلب امتحانی، مصرف مواد، کجروی‌‌های جنسی و تخلفات منزلتی در سمت راست الگو قرار گرفته است. متغیر بزهکاری طبق الگوی نظری پژوهش، تابعی از انگ‌‌زنی، بازپذیری، شرمسارسازی، همالان بزهکار و به‌هم‌پیوستگی است. در این الگو، همالان بزهکار با ضریب بتای (^**55/0 = B)، بالاترین سهم را در تبیین متغیر وابستۀ بزهکاری دارد؛ به عبارتی، با تغییر یک واحد انحراف معیار در همالان بزهکار، متغیر بزهکاری 55/0 واحد انحراف معیار تغییر می‌‌کند. پس از متغیر همالان بزهکار، متغیر به‌هم‌پیوستگی (^**38/0- = B) در مرتبة دوم تبیین قرار دارد؛ به بیان دیگر، به‌هم‌پیوستگی اثر کاهنده در میزان بزهکاری دارد. بعد از متغیر به‌هم‌پیوستگی، بازپذیری (^**18/0) در مرتبة سوم تبیین قرار دارد. متغیر بازپذیری، اثر فزاینده‌‌ای بر میزان بزهکاری دارد. متغیرهای شرمسارسازی (11/0- = B) و انگ‌‌زنی (09/0- = B) در مرتبة بعدی تحلیل قرار دارند که البته همچنان که در دیاگرام مسیر نیز مشاهده می‌شود، متغیرهای شرمسارسازی و انگ‌‌زنی رابطة معناداری را با بزهکاری نشان نمی‌‌دهند.

2) همالان بزهکار: همالان بزهکار تابعی از انگ‌‌زنی است. با افزایش انگ‌‌زنی والدین، گرایش به خرده‌‌فرهنگ‌‌های بزهکاری بین دانش‌‌آموزان افزایش می‌‌یابد. این ضریب به اندازۀ (^**26/0= B) است که وجود یک رابطة مثبت و نسبتاً متوسط را نشان می‌دهد؛ به عبارتی، هرچه انگ‌‌زنی والدین افزایش یابد، تمایل به پیوستن به گروه‌‌های بزهکاری افزایش می‌‌یابد.

3) شرمسارسازی: متغیر شرمسارسازی تابعی از متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی است. هرچه میزان متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی افزایش یابد، متغیر شرمسارسازی نیز افزایش می‌‌یابد. میزان تأثیر این متغیر (^**58/0) است که در سطح خطای (000/0) معنادار است و وجود یک رابطة نسبتاً قوی بین این دو متغیر را نشان می‌دهد؛ به عبارتی، به‌‌هم‌‌پیوستگی اثر فزاینده‌‌ای بر شرمسارسازی دارد.

4) بازپذیری: متغیر بازپذیری هم تابعی از متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی است که به‌صورت یک متغیر میانجی بین متغیر به‌هم‌پیوستگی و متغیر بزهکاری، در ترکیب الگو قرار گرفته است. ضریب تأثیر این متغیر (^**69/0 = B) است که در سطح خطای (000/0) معنی‌‌دار است؛ بدین معنا که اگر پژوهش حاضر صد بار تکرار شود، در بیش از 99 بار نتیجة مذکور به دست می‌آید.

5) انگ‌‌زنی: متغیر انگ‌‌زنی تابعی از متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی است که به‌صورت متغیر واسط، در ترکیب الگو قرار گرفته است. ضریب رگرسیونی متغیر انگ‌‌زنی، (^**72/0- = B) است که در سطح خطای (000/0) معنادار است. هرچه میزان به‌‌هم‌‌پیوستگی خانوادگی بیشتر باشد، میزان انگ‌‌زنی پایین‌‌تر خواهد بود؛ به عبارتی، یک واحد تغییر در انحراف استاندارد متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی، سبب 72/0 تغییر در انحراف استاندارد انگ‌‌زنی می‌شود.

جدول 5- ضرایب تأثیر متغیرهای مدل معادلات ساختاری بین نمونۀ کل

اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابستۀ بزهکاری

جدول 6 اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای الگوی پژوهش را روی بزهکاری دانش‌‌آموزان نشان می‌‌دهد. مجموع کل اثرات 43/0 = R² بوده است. متغیر به‌‌هم‌‌پیوستگی، تأثیر مستقیم بر بزهکاری (38/0-) دارد و از مسیرهای انگ‌‌زنی و همالان بزهکار (10/0-) و بازپذیری (12/0) اثر غیرمستقیم بر بزهکاری دارد. شرمسارسازی اثر مستقیم معنادار و اثر غیرمستقیم معنادار بر بزهکاری ندارد. متغیر بازپذیری، تأثیر مثبت و مستقیمی (18/0) بر بزهکاری را نشان می‌‌دهد. در این جدول‌، انگ‌‌زنی اثر مستقیم بر متغیر بزهکاری ندارد؛ اما از رهگذر متغیر همالان بزهکار، اثر غیرمستقیم (14/0) بر بزهکاری دارد. متغیر همالان بزهکار نیز به‌منزلۀ متغیری واسط در الگوی تحلیلی، اثر مستقیم و قوی (55/0) بر متغیر وابستۀ پژوهش یعنی بزهکاری داشته است.

جدول 6- اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابستة بزهکاری بین جمعیت کل