تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری؛ نمونة موردی: شهر یزد

مقدمه

برابری فضایی در برنامه‌ریزی خدمات شهری، موضوعی مهم در بسیاری از کشورهاست (Chang and Liao, 2011: 370; Tsou et al, 2005: 433) و ادبیات مربوط به موضوع نشان می‌دهد «میزان دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری» به شاخص سنجش میزان عدالت فضایی تبدیل شده است؛ هرچند به صراحت به آن اشاره نشده باشد (Tsou et al, 2005: 433).

تقویت توسعة متوازن اجتمـاعی- اقتصـادی، افـزایش کیفیت زندگی شهروندان و شناخت محرومیت‌ها در توزیع خدمات، یکی از اصول مهم توسعة پایـدار اسـت (حسـین‌زادة دلیـر، 1392: ­128). ازنظر جغرافیایی عدالت اجتماعی شهر مترادف بـا توزیع فضایی عادلانـة امکانـات و منـابع بـین منـاطق مختلف شهری و دستیابی برابر شـهروندان بـه آنهـاست؛ زیرا توزیـع‌نشدن عادلانة خدمات بـه بحران‌هـای اجتماعی و مشکلات پیچیدة فضایی خواهـد انجامید (شریفی، 1385: 6). عمل آگاهانة مدیریت شهری در توزیع فضایی منافع اجتماعی برای کاهش نابرابری‌ها و ارتقای کیفیت محـیط کالبـدی و از طریـق آن ارتقای کیفیت زندگی (لینچ، 1381: ­28) و رسـیدن بـه پایداری شهری مستلزم درک و تحلیل وضع موجـود است که در آن برای رفع نابرابری‌ها باید به دنبال تخصیص منابع با مطلوب‌ترین ترکیب ممکن بود (هاروی، 1382: 43)؛ بی‌توجهی به خدمات زیربنایی و عمومی شـهر باعـث بـروز کمبودها و فشار بر تأسیسات موجود می‌شـود. هریک از سطوح تقسیمات کالبدی شهر براساس نیازهای شهروندان، خدمات متعددی را می‌طلبد و بر این اساس خدمات مختلف باید با توجه به آستانة جمعیتی در سطح مناطق توزیع شـوند؛ امری که باعث توسعة متعادل مناطق می‌شود و منطبق بـر عدالت اجتماعی است.

پژوهش صورت‌گرفته در سال 1389 حاکی از وجود تفاوت‌های چشمگیر بین توزیع جمعیت و خدمات در سطح شهر یزد و ناسازگاری میان این دو متغیر اسـت (موسوی و ضرابی، 1389: ­1) و درواقع به متعادل‌نبودن و متناسب‌نبودن خدمات با ظرفیت‌های جمعیتی اذعان دارد. پیامد توزیع نامتعادل تحرکات جمعیتی در سطح نواحی شهری، وقوع بورس‌بازی زمین در بعضی نواحی و افت قیمت و ارزش بعضی اراضی و ناپایداری‌های اجتماعی در شهر است؛ بنابراین بررسی امتداد این روند در سال‌های اخیر راهگشای سیاست‌گذاری‌های آتی مدیریت شهری به‌منظور بهبود عدالت فضایی است.

الگوی توزیع مراکز خدمات شـهری ازجملـه عـواملی است که باعث ارزش متفاوت زمین شهری می‌شود و بـه جدایی‌گزینی گروههای انسانی دامن می‌زنـد (حـاتمی‌نـژاد و همکـاران، 1387: 2). توزیـع بهینـة خدمات و امکانات باید به گونه‌ای صورت گیرد که بـه نفع تمامی قشرها و گروههای اجتماعی جامعه باشد. خدمات شهری ازجملـه عوامـل مؤثری هستند که ضمن پاسـخگویی به نیازهـای جمعیتـی و افــزایش منفعـت عمومی، عدالت فضایی، اجتماعی و اقتصادی را برقرار می‌کنند (وارثی و همکاران، 1386: ­95). از سویی با طرح نظریه‌های جدید شهری مانند رشد هوشمند، نوشهرگرایی و سیاست‌های مطرح در آنها مبنی بر اختلاط اجتماعی، اختلاط مسکن و... عدالت در توزیع فضایی کاربری‌ها زمینة بروز و تحقق این‌گونه سیاست‌ها را نیز فراهم می‌آورد.

هدف این پژوهش، تحلیل و سنجش نابرابری فضایی در برخـورداری از کاربری‌های حوزة خدمات شهری در نواحی نه‌گانة شـهر یزد، بررسی و شناخت چگونگی توزیع جمعیت و خدمات در این نواحی و بالاخره شناخت تراکم، تمرکز و پراکندگی سرانه‌های شهری در سطح شهر یزد است.

پرسش‌های پژوهش

1- نحوة توزیع فضایی خدمات شـهری در نواحی نه‌گانة شهر یزد چگونه است؟

2- میان تراکم جمعیت با مساحت نواحی و سطح برخورداری نواحی شهر رابطه وجود دارد و این رابطه طی زمان تغییر کرده است؟

پیشینة پژوهش

 مفهوم و کارکرد عدالت اجتماعی از اواخر دهة 1960 به بعد وارد ادبیات جغرافیایی شد و بر جغرافیای رادیکال و لیبرال بیش از سایر مکاتب تأثیر گذاشت. از دهة 1970 رویکرد مارکسیستی به تحلیل مسائل شهری در کشورهای پیشرفتة غربی به جریانی نیرومند و تأثیرگذار تبدیل شد. در انگلستان و آمریکا، دیوید هاروی^[1] و در فرانسه هانری لفبور^[2] نظریه‌های جامعه‌شـناختی را درزمینة مسـائل و موضوعات شهری تکمیل کردند. در ایـران نیـز سـابقة بررسـی عدالت اجتماعی به دو دهة اخیر برمی‌گردد؛ ازجمله پژوهش‌ حسین شـکویی و رسـاله‌های عمـاد افروغ، نفیسه مرصوصی، حسـین حـاتمی‌نـژاد و عبـدالنبی شریفی. به‌منظور انتخاب شاخص‌ها و تکنیک‌های مناسب، منابع متعدد بررسی شد که در ادامه نتایج چند پژوهش داخلی آمده است.

جدول1- جمع‌بندی پیشینة پژوهش

ادامه جدول1- جمع‌بندی پیشینة پژوهش

در پژوهش‌های خارجی تالن^[3] در پوئبلو^[4]، کلرادو^[5] و مکنون^[6] در جورجیا^[7]، معقولیت توزیع پارک را به کمک مقایسة خوشه‌بندی فضایی امتیازات دسترسی با خوشه‌بندی فضایی متغیرهای اجتماعی- اقتصادی تحلیل کردند که نتایج از مفهوم «نابرابری غیرمنطقی» در توزیع خدمات شهری پشتیبانی نمی‌کند. این پژوهش کاربرد ایده‌هایی از تجزیه و تحلیل داده‌های فضایی- اکتشافی (ESDA) است و رویکرد جدید به پژوهش را دربارة توازن در توزیع پارک‌های شهری نشان می‌دهد (Talen, 1997: 521).

در پژوهش جائو و همکاران (2011) امکانات خدمات عمومی شهر گوانگژو واجد الگوی توزیع فضایی هسته- مرزی است. تفاوت‌های زیادی در ارائة خدمات عمومی در مناطق مختلف وجود دارد و توزیع خدمات با توزیع جمعیت هماهنگ نیست. سطح عمومی تأسیسات شهر کم و توزیع آن نامتعادل است. عوامل اصلی تأثیرگذار بر نحوة توزیع شامل ویژگی‌های محیط جغرافیایی، تجمع تاریخی، توسعة اقتصادی و اصلاح نهادها و سیاست‌هاست و آن را نتیجة تعامل قانون اکولوژی شهری و «مکانیزم تصمیم‌گیری حرفه‌ای» می‌دانند (Jao, 2011: 436).

تسو و همکاران (2005) سه ویژگی را برای تسهیلات عمومی شهر برشمردند: تفکیک فضایی و طیف خدمات/تأثیر تسهیلات؛ ترجیح ساکنان برای استفاده از انواع تسهیلات و اندازه‌های مختلف یک نوع از تسهیلات که هر سه تأثیرات متفاوتی بر ساکنان دارند. نتیجة بررسی آنها درزمینة برابری فضایی خدمات عمومی برمبنای دسترسی یکپارچه، در شهر رِن-د^[8] تایوان حاکی از اختلاف معنادار توزیع آن در سطح شهر است (Tsou et al, 2005: 433).

اهمیت پژوهش حاضر در قیاس با پژوهش‌های مشابه داخل از حیث انتخاب تکنیک، تلفیقی از تکنیک‌های پرکاربرد و در عین حال غیرهمپوشان مانند ضریب ویلیامسون (توجه به میانگین و انحراف معیار)، مدل تاپسیس (مقایسه با ایده‌آل و ضرایب منتج از آنتروپی شانون) و درنهایت ضریب مکانی (به‌منظور مقایسة تمرکز) است. همانند بیشتر پژوهش‌ها از سرانة کاربری‌های خدماتی استفاده شده است و تعدادی از کاربری‌ها مانند اقامتی‌گردشگری با توجه به فراگیرنبودن نیاز در تمام سطح شهر از دایرة سنجش کنار گذاشته یا با سایر کاربری‌ها ادغام شده‌اند (خدمات بانکی ذیل خدماتی). آخرین پژوهش مشابه صورت‌گرفته با محوریت شهر یزد، قدیمی و بر پایة داده‌های سال 1384 است (رجوع شود به موسوی و ضرابی، 1389). از سوی دیگر با توجه به ثبت بافت تاریخی شهر یزد در سازمان میراث جهانی (یونسکو)، انجام پژوهش به‌منظور مقایسة بهبودیافتن یا نیافتن وضعیت لازم است.

تحلیل توزیع فضایی در پژوهش حاضر جز در موارد اندک همانند پژوهش‌های پیشین بر پایة شاخص سرانة کاربری‌های خدماتی است (برای آگاهی از جزئیات آن به بخش معرفی متغیرها و شاخص‌ها مراجعه شود)؛ این امر امکان مقایسة نتایج را با یکدیگر فراهم کرده و از دیگر مزایای پژوهش حاضر، پیشنهاد و اولویت‌بندی نهایی تخصیص برمبنای نوع هر کاربری در هر ناحیه است.

تعاریف، دیدگاهها و مبانی نظری پژوهش

اواخر دهة 1960 با افزایش نزاع‌ها و تنش‌های شهری در جوامع غربی، برنامه‌ریزی شهری با نظریات ‌دیوید هاروی به سـوی «عـدالت اجتمـاعی» گرایش یافت. جاذبه‌های دستیابی بـه یک جامعة عادلانه به شکل‌گیری طیـف گســتردة جنبش‌های عدالت اجتماعی منجر شد. با پذیرش شرایط اجتماعی و محیطی و طرح آنها در چهارچوب فضـایی، ظرفیتی برای وحدت «جنبش‌های عدالت‌خواه» زیر یک چتر مشترک پدید می‌آید که در آینده به برنامه‌ریزان در پیدایی جوامـع عادلانـه و پایدارتر کمک می‌کند. مفهوم «عدالت اجتماعی» در شهر، در نگهداری منافع گروههای مختلف اجتماعی بـه‌طور عام و گروههای هدف به‌طور خاص با گسـترش بهینة منابع شهر، درآمدها و هزینه‌هاست (Grary, 2002: 697). نظریة عدالت اجتماعی راولز دو اصل بنیادین دارد: 1- هر شخص در رقابـت آزاد بـا دیگـران بایـد حقوق مساوی داشته باشد؛ 2- نابرابری‌های اقتصـادی- سیاسـی بایـد به گونـه‌ای باشند که پیشرفت هر فرد به‌طور منطقی تضمین و دسترسی به مشاغل، فرصت‌ها و خدمات برای همه مهیا باشد (Rawls, 1972: 121).

ماهیت عدالت اجتماعی در قالب سه معیار مطرح می‌شود: 1- نیاز: افراد در بهره‌برداری از منابع و امتیازات حق مساوی دارند، ولی نیازشان مشابه نیسـت. تسـاوی در بهره‌برداری از دیدگاه نیاز افراد، در تخصیص نابرابر منافع جلوه‌گر می‌شود؛ 2- منفعت عمومی: مسلماً افرادی کـه در ایجـاد منـافع عمومی شهروندان شرکت می‌کنند نسبت به سایرین مـدعی حـق بیشتری هستند؛ 3- اسـتحقاق: افـرادی کـه با مشاغل سخت و پرمشـقت در ارتباط‌انـد نسـبت بـه سایرین حق بیشتری دارند (Runciman, 1966: 21)؛ اما عدالت فضایی در شهرها بدان معناست که مکان زندگی هر فـرد، وی را از اسـتحقاق اجتمـاعی محروم نکند و نابرابری‌های فضایی فقط هنگامی موجـه باشد که بهبود حیات همگانی را در پـی داشـته باشـد (اطهاری، 1381: 28).

توجه به اهمیت توزیع کاربری خدمات در نواحی شهری براسـاس نیاز بـه خدمات، عاملی مهم در پایداری زندگی شـهری اسـت (Feyzan, 1997: 353). اگـر در جریـان برنامـه‌ریزی شهری، تعیین کاربری‌ها طوری انجام شود که توزیع متوازن سرانه‌ها را با توجه به اصول درست مکان‌یابی مدنظر قرار دهد، تا حـد زیـادی بـه حصـول عدالت اجتماعی مدد خواهد رساند. مؤلفه‌های عدالت فضایی ازنظر جان راولز بـرای به‌کارگیری در خدمات شهری عبارت‌اند از: الـف- فرصت‌های برابـر بایـد نقطـة شـروع باشـد؛ ب- یک سطح حداقل معین برای خـدمات وجـود داشته باشد؛ ج- پیش از اینکه نتایج توزیع شناخته شود باید روی قاعـدة تخصـیص توافق حاصل شود (Greer, 2002: 264).

هدف عدالت فضایی، توزیع عادلانة نیازهای اساسـی، امکانات، تسهیلات و خدمات شهری در میان محلات و مناطق مختلف شهر است؛ چنانکه هیچ محلـه یـا منطقه‌ای نسـبت بـه منطقـه یـا محلة دیگـر ازنظـر برخورداری برتـری فضــایی نداشــته و اصل دسترسی برابر رعایـت شـده باشـد؛ بـه علاوه ازلحـاظ سرانة برخورداری با توجه بـه میـزان جمعیـت در هـر منطقه از شـهر اخـتلاف زیـادی وجـود نداشـته باشـد (هـاروی، 1382: 106).

تجارب جهانی نشان می‌دهد موفقیت در عرصة برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و توزیع عادلانة منابع و خدمات شهری به همکاری و هماهنگی دو دسته عوامل بستگی دارد: یکی وجود قوانین و سیاست‌های کلان مناسب درزمینة نحوة استفاده از زمین و دیگری استفاده از روش‌های کارآمد در تهیه و اجرای طرح‌های شهری و برنامة کاربری زمین (زیاری، 1389: 2). تالن (1998) فرایند نگاشت عدالت در توزیع فضایی را به‌صورت شکل 1 خلاصه کرده است.

شکل 1- فرایند نگاشت عدالت (Talen, 1998: 26)

روش پژوهش

ماهیت پژوهش کاربردی، روش آن توصیفی و همبستگی و شـیوة گردآوری داده‌ها، اسنادی و کتابخانه‌ای به‌ویژه با استفاده از داده‌های مندرج در طرح تفصیلی مصوب 1396 شهر یزد است. با توجه به جدول پیشینه و تواتر استفاده، از شاخص سرانة کاربری‌هـای خـدماتی در نواحی نه‌گانة شهر یزد شامل تجاری- خدماتی، آموزشی، مذهبی، فرهنگی، درمانی، ورزشی، فضای سبز، تأسیسات، تجهیزات و معابر به‌منظور بررسی توزیع آن و برای تعیین سطح برخورداری از تکنیک‌های ضریب پراکندگی، تاپسیس و ضریب مکانی استفاده شد. محاسبات این مرحله به کمک نرم‌افزار اکسل صورت گرفت. جامعة آماری شامل 9 ناحیة شهر یزد واقع در 3 منطقة شهر اسـت. از ضریب همبستگی پیرسون برای محاسبة رابطة میان مساحت و جمعیت نواحی طی سال‌های 1375- 1395 و از ضریب همبستگی اسپیرمن برای تعیین رابطه بین رتبة برخورداری و رتبة تراکمی نواحی طی سال‌های 1385- 1390 در نرم‌افزار SPSS استفاده شد. قلمرو پژوهش شامل محدودة قانونی شهر یزد است که مطابق سرشـماری 1395، 442730 نفر جمعیـت^[9]، 3 منطقـه، 9 ناحیه و 43 محلة شهری دارد

(نقشة 1).

نقشة 1- تقسیمات کالبدی شهر یزد (منبع: ترسیم نگارندگان براساس مهندسین مشاور آرمانشهر، 1396: ­116)

جدول 1- مساحت و جمعیت شهر یزد به تفکیک نواحی (1375- 1390)

(منبع: مهندسین مشاور آرمانشهر، 1396: 134؛ مرکز آمار ایران، 1395 و محاسبات نگارندگان)

یافته‌های پژوهش

بررسی رابطة میان جمعیت و مساحت نواحی شهر یزد

برای بررسی وجود رابطه بین جمعیت و مساحت نواحی طی سال‌های 1375، 1385، 1390 و 1395 از ضریب همبستگی پیرسون به کمک نرم‌افزار spss استفاده شد. نتایج بیان‌کنندة نبود رابطه بین سال‌های 1375 تا 1390 است. اگرچه در سال 1395 همبستگی مثبت معادل 068/0 محاسبه شده، اما این رابطه به استناد سطح معناداری (sign)، معنادار ارزیابی نشده است.

جدول 3-تحلیل همبستگی مساحت و جمعیت سال‌های 1375، 1385، 1390 و 1395

منبع: نگارندگان (خروجی نرم‌افزار spss)

وضعیت توزیع خدمات شهری و رتبه‌بندی نواحی شهر یزد

روش ویلیامسون: ویلیامسون^[10] نخستین‌بار بحث نابرابری درآمدی را به مناطق تعمیم داد. روش وی، شیوة مناسبی برای تحلیل وضعیت عدالت در شهر و چگونگی توزیع خدمات شهری است (Tadjoedin, 2003: 1). برای سنجش اینکه تا چه حد مقدار یک شاخص به‌طور نامتعادل در بین مناطق توزیع شده است، از روش ضریب اختلاف (CV) استفاده می‌شود که گاهی آن را عامل ویلیامسون نیز می‌نامند. ضریب اختلاف با استفاده از رابطة 1 محاسبه می‌شود.

رابطة 1: Xi= مقدار یک شاخص در منطقه‌ای خاص، X= میانگین شاخص i و N= تعداد مناطق است. مقدار زیاد (CV) نابرابری بیشتر را در توزیع این شاخص نشان می‌دهد (کلانتری، 1381: 140).

جدول 4- سرانة کاربری‌های خدماتی شهر یزد و رتبه‌بندی نواحی براساس شاخص ویلیامسون- 1390

 (منبع: نگارندگان)

برمبنای میزان شاخص ویلیامسون محاسبه‌شده برای کاربری‌ها در سال 1390 (جدول 4)، کاربری‌های ورزشی، درمانی و تجاری در سطح نواحی شهر یزد به‌صورت نامتعادل و کاربری‌های آموزشی، مذهبی و فرهنگی به‌صورت نسبتاً متعادل توزیع شده‌اند؛ به علاوه رتبه‌بندی نواحی نشان می‌دهد ناحیة 1-1، منطقة 3-3 و ناحیة 1-2 به ترتیب توزیع متعادل‌تر کاربری‌های خدماتی و توسعة بیشتری نسبت به سایر نواحی دارند. ناحیة 2-3 و 2-1 به ترتیب نابرابرترین توزیع کاربری‌های خدماتی منتخب را دارند.

روش تاپسیس: نخست با به‌کارگیری 10 شاخص در نواحی نه‌گانة شهر یزد، ماتریس مربوط تنظیم و سپس با استفاده از مدل آنتروپی شانون شاخص‌ها وزن‌دهی و نتایج در جـدول 5 خلاصه شد. با توجه به ارقام مندرج در جدول، کاربری‌های فرهنگی، درمانی، ورزشی، تجهیزات شهری و تأسیسات شهری بیشترین اوزان را کسب کرده‌اند.

در مرحلة بعد با انجام مراحل هشت‌گانة مـدل تاپسـیس رتبه‌بندی نواحی نه‌گانة شهر یزد انجام شد: تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری، وزن‌دهی شاخص‌ها، کمّی‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری، تشکیل ماتریس بی‌مقیاس‌شده، یافتن ماتریس بی‌مقیاس‌شدة موزون، یافتن ایده‌آل‌های مثبت و منفی، یافتن فاصلة هر شاخص از جواب‌های ایده‌آل برای هر گزینه و درنهایت تعیین نزدیکی نسبی هر گزینه به پاسخ ایده‌آل، و درنهایت نتایج در جدول 6 خلاصه شد.

جدول 5- وزن‌دهی به شاخص‌ها با استفاده از روش آنتروپی شانون(منبع: نگارندگان)

پایه‌های نظری این تکنیک بر این رابطه اسـتوار است که نخست ایده‌آل‌های مثبـت (کارآمدترین حالت) و ایده‌آل‌های منفی (ناکارآمدترین حالت) را برای هریک از شــاخص‌ها و ســپس فاصلـة هـر گزینه از ایده‌آل‌های مثبت و منفی را محاسـبه می‌کند. گزینة منتخب، گزینه‌ای اســت که کمترین فاصله را از ایده‌آل‌های مثبت و بیشترین فاصله را از ایده‌آل‌های منفی داشته باشد. این تکنیـک بــه گونه‌ای طراحی شـده است که بتوان نوع شاخص‌ها را ازلحاظ تأثیر مثبت یا منفی‌داشــتن بــر هدف تصمیم‌گیری در مدل دخالت داد و نیز اوزان و درجة اهمیت هر شاخص را در مدل وارد کرد (اصغرپور، 1385: 87).

جدول 6- رتبه‌بندی نواحی شهر یزد به روش تاپسیس(منبع: نگارندگان)

روش شاخص LQ: برای اندازه‌گیری میزان تعادل یا نامتعـادلی توزیع کاربری‌ها با توجه به توزیـع جمعیـت در سطح شهر از این شاخص استفاده می‌شود (Jahan & Oda, 2000: 868)؛ حد متعارف ضریب مکانی عدد 1 است که نشـان می‌دهـد تعادل بین سرانة کاربری‌ها برقرار است. ایـن تعادل صرفاً نظری است و در عمل همواره با اعداد بیشتر یا کمتر از 1 مواجـه هسـتیم کـه نشـان می‌دهد در مکان مدنظر، سرانة مـدنظر بیشـتر یـا کمتر از سرانة سطح بیشتر از خود است. برای بررسی تمرکز فضـایی کاربری‌هـای خـدماتی در سطح شـهر یزد از رابطة 2 اسـتفاده شد:

در این رابطه: ni میـزان خـدمت در ناحیة بررسی‌شده، P جمعیت ناحیة بررسی‌شده، Ni میزان خدمت در سطح

شهر و P جمعیت شهر است و هرچه LQ محاسبه‌شده بیشتر باشد، نشانة سطح برخورداری و درنتیجه رفاه بیشتر ناحیه است. بـراساس داده‌های جـدول 7، ناحیة 3-3، ناحیة 2-3 و ناحیة 1-1 بـه ترتیـب بیشترین رتبه و ناحیة 3-2، ناحیة 1-3 و ناحیة 4-2 به ترتیــب کمترین میزان برخورداری را کسب کرده‌اند.

جدول 7-رتبه‌بندی نواحی شهر یزد به روش LQ (منبع: نگارندگان)

رتبه‌بندی نواحی شهر یزد براساس تلفیق مدل‌ها

در این مرحله نتایج حاصل به روش تاپسـیس، ضـریب مکـانی و ویلیامسون تلفیق میانگین رتبة نهایی نواحی تعیین و نتایج در جدول 8 خلاصه شد. در رتبه‌بندی تلفیقی، ناحیة 3-3 و 1-1 ازنظر توزیع خدمات وضـعیت نسـبتاً متعـادلی در مقایسـه بـا نـواحی دیگـر و ناحیة 3-2 و 1-3 وضعیت بحرانی و نامطلوب‌تری دارند؛ به علاوه با رجوع به نتایج رتبه‌بندی نواحی شهر یزد در پژوهش موسوی و ضرابی (1389) وضعیت توزیع فضایی خدمات شهری نسبت به گذشته مقایسه شد. براساس این مقایسه، ناحیة 3-3 با فاصلة نسبتاً چشمگیر از سایر نواحی و در مرتبة بعد ناحیة 1-2 و 1-1 شاهد بیشترین پیشرفت و بهبود رتبه بوده‌اند؛ درمقابل ناحیة 3-2 و 1-3 نیز به ترتیب واجد بیشترین تنزل رتبه بوده‌اند. با توجه به اشتراک شاخص‌های بررسی‌شده در پژوهش یادشده و پژوهش حاضر- به‌جز شاخص کاربری اقامتی- این مقایسه از جایگاه مناسبی برخوردار است. نقشة 2 رتبه‌بندی تلفیقی نواحی 9گانة شهر یزد را در سال 1390 نشان می‌دهد.

جدول 8- رتبه‌بندی توزیع خدمات شهری در نواحی شهر یزد با تلفیق مدل‌ها(منبع: نگارندگان)

نقشة 2- رتبه‌بندی نواحی شهر یزد براساس تلفیق مدل‌ها (منبع: ترسیم نگارندگان)

بررسی رابطة تراکم جمعیتی و درجة برخورداری نواحی شهر یزد

بررسی رابطة تراکم جمعیتی نواحی و رتبة تلفیقی نواحی بـا اسـتفاده از «ضـریب همبسـتگی اسپیرمن» صورت گرفت. براساس آن میان این دو متغیر در سال 1385 در سطح اطمینان 95درصد، رابطة معنادار و برابر 67/0 وجود دارد و مناطق با تراکم بیشتر رتبة برخورداری بیشتری داشته‌اند؛ اما در سال 1390 همبستگی بین جمعیت و رتبة خدماتی وجود ندارد (جدول 9).

جدول 9- تحلیل همبستگی تراکم و رتبة برخورداری سال‌های 1385 و 1390(منبع: نگارندگان) (خروجی نرم‌افزار spss)

اولویت‌بندی تخصیص کاربری‌های خدماتی در نواحی 9گانة شهر یزد

 مقایسة میزان سرانه‌های وضع موجود در نواحی شـهر یزد برمبنای آمار سال 1396 صورت گرفته است و اختصـاص کاربری‌ها باید متناسب با اولویت‌بندی نواحی شهر باشـد. طبیعتاً در نواحی‌ای که سرانة کاربری‌ها نسبت بـه منطقـة مربوط یا کل شهر کمتر باشد (عـدد ضـریب مکـانی سرانه کمتر از یک است)، این نواحی در تخصیص کاربری‌های جدید خدماتی در اولویت قرار می‌گیرند. همچنین نواحی‌ای که سرانة بیشتری دارند (عـدد ضـریب مکانی سرانة آنها بیش از 1 است)، اولویتی برای تخصیص کاربری جدید خدماتی نخواهند داشت.

با توجه به قاعدة استورجس اولویت‌بندی در 4 طبقه انجام شد (جدول 10). طول دسته‌ها 5/0 واحد است و بدین ترتیب اولویت‌های اول و دوم ضریب مکانی زیر 1 و اولویت‌های سوم و چهارم بالای 1 دارند. هرچند این اولویت‌بندی صرفاً از زاویة سرانه‌هاست، اما از میان مجموعة شرایط و عوامل مؤثر در تعیین کمّی و کیفی کاربری‌ها و چگونگی دسترسی و پراکنش آنهـا در سطح شهر، سرانه‌ها نقش مهمی دارند. به این ترتیب اولویت نیاز به کاربری‌ها در سطح ناحیه مشخص شـده است و با لحاظ‌کردن سایر شرایط و عوامل می‌توان در طول برنامه‌ریزی‌ها، با توجه به میزان سـرانه‌های پیشـنهادی برای هر کاربری براساس نیـاز و اولویـت در سـطوح مختلف برای رفع نیازها کوشید و سطح لازم برای هر کـاربری را در سـطوح مختلـف شـهری بـه آنهـا اختصاص داد. در برخوردارترین ناحیة شهر (3-3)، اولویت تخصیص کاربری شامل کاربری فرهنگی و درمانی و استقرار تجهیزات شهری و در محروم‌ترین ناحیة شهر (3-2) اولویت تخصیص کاربری شامل کاربری مذهبی است.

جدول 10- اولویت‌بندی تخصیص کاربری‌های خدماتی به نواحی شهر یزد

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

با واضح‌ترشدن اهمیت عدالت اجتماعی و فضایی در شهرهای امروزی و با توجه به اینکه نابرابری در توزیع خدمات شهری امکانات بخشی از جامعه را که متأثر از این بی‌عدالتی قرار گرفته‌اند، در رقابتی نابرابر مستحیل می‌کند، در این پژوهش سعی شده است پراکنش خدمات شهری از منظر عدالت اجتماعی ارزیابی شود. بدین منظور نخست شاخص‌های مؤثر بر عدالت فضایی شامل سرانة کاربری‌های خدماتی منتخب، گزینش و سپس به‌منظور رتبه‌بندی از تلفیق امتیاز سه مدل ضریب مکانی، تاپسیس و شاخص مرکزیت استفاده شد. این روش‌ها از حیث تواتر کاربرد در پژوهش‌های مشابه و همچنین رویکردهای رتبه‌بندی مختلف اشتراک دارند.

نتایج نشان‌دهندة نامتوازنی زیاد در توزیع کاربری‌های خدماتی است. ناحیة 3-3 در بالاترین و ناحیة 3-2 در پایین‌ترین سطح برخورداری از خدمات قرار گرفته‌اند. مقایسة رتبة برخورداری طی زمان نشان‌دهندة جهش بعضی نواحی (ناحیة 3-3) و تنزل رتبه برای نواحی دیگر است (ناحیة 3-2). تحلیل همبستگی نشان‌دهندة نبود رابطة معنادار میان جمعیت و نواحی بوده است. از سویی رابطة معناداری در گذشته بین رتبه و تراکم جمعیتی وجود داشته است که اکنون برقرار نیست. در پایان این پژوهش برمبنای ضریب مکانی اولویت برای کاربری‌های پیشنهادی در هر ناحیه مشخص شد.