بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با گرایش به نابهنجاری اجتماعی در بین دانش‌آموزان متوسطه دوره اول شهر خلخال در سال تحصیلی 94-93

مقدمه

نابهنجاری‌های اجتماعی یکی از مظاهر مدنیت و اجتماعی زیستن است. بدیهی است در جایی که جمعی با یکدیگر زندگی می‌کنند، بحث دربارۀ نابهنجاری‌های اجتماعی نیز وجود خواهد داشت و نابهنجاری‌های اجتماعی زادۀ محیط اجتماعی است. اگر محیط اجتماعی با شکل‌گیری روابط اجتماعی درست و ایجاد ساخت هماهنگ و موزون بین خواسته‌ها و امکانات و بین وسیله‌ها و هدف‌ها رابطه برقرار کند و فرهنگ جامعه را برای شکل‌گیری چنین زمینه‌ای به‌کار گیرد، رفتار افراد جامعه به طرف تحقق خواسته‌های سیستم اجتماعی و افراد سوق داده می‌شود. نابهنجاری‌های اجتماعی آن دسته از انحرافات اجتماعی هستند که عرف جامعه آنها را انحراف از هنجارها تلقی می‌کند؛ اما قوانین مکتوب، آنها را جزء مصادیق جرم و مستوجب کیفر تلقی نکرده است (ممتاز، 1381: 37). کژرفتار اجتماعی به فردی اطلاق می‌شود که در چهارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی موجود در جامعه محل فعالیت کنشگر قرار نمی‌گیرد؛ بنابراین، با منع قانونی و قبح اخلاقی و اجتماعی مواجه می‌شود (عبداللهی، 1383: 15). درواقع، افراد هم‌نوا با هنجارها و ارزش‌های جامعه، بهنجار و افرادی که هم‌نوایی ندارند، نابهنجار نامیده می‌شوند و از میان افراد نابهنجار، کسی که رفتار نابهنجاریش زودگذر نباشد و دیرگاهی دوام بیاورد، کژرفتار یا منحرف نامیده می‌شود (ستوده، 1380: 36). انحراف اجتماعی به هر رفتاری گفته می‌شود که فرد برخلاف هنجارها و فرم‌های اجتماعی انجام می‌دهد و کارکرد وی را مختل می‌کند و به‌تبع آن، بر کارکرد خانواده و جامعه تأثیر می‌گذارد (ساروخانی، 1370 :524).

منظور از ناهنجاری‌های اجتماعی دانش‌آموزان، مجموعۀ قواعد اجتماعی در محیط مدرسه و بیرون از مدرسه است که دانش‌آموزان باید آنها را رعایت کنند و رعایت‌نکردن آنها با عکس‌العمل نمایندگان نظارت اجتماعی مواجه می‌شود (سخاوت، 1377: 5). باتوجه‌به اهداف کلان آموزش‌وپرورش، نابهنجاری از سۀ هدف تربیتی، انضباطی و آموزشی مشتق می‌شود؛ بنابراین، سه بعد: 1- نابهنجارهای مربوط به برنامه‌های تربیتی، 2- نابهنجارهای مربوط به نظم و مقررات و 3- نابهنجارهای مربوط به آموزش و کلاس درس بوده را در بر دارد.

انسان در فرایند جامعه‌پذیری ازطریق کنش‌های متقابل با دیگران، تجربه کسب می‌کند و ازجمله مهم‌ترین نهادها «مدرسه» است که فرد در نخستین سال‌های زندگی رفتارهای بهنجار و نابهنجار را ازطریق آن در خود درونی می‌سازد. مدرسه به‌دلیل داشتن مکانیزم‌های کنترل اجتماعی و گردهمایی مجموعۀ گروه همسالان و مشخص‌بودن وظایف و تکالیف افراد، در اجتماعی‌کردن فرد به‌طور بسزایی نقش دارد.

از نظر کلووارد و اوهلین^[1] (1976) همه طبقات اجتماعی ازنظر فرهنگی هدف‌های اولیه و یکسانی دارند (اهدافی مانند ثروت، موفقیت و امنیت) اما در این میان، این طبقه کارگر و ضعیف اجتماع است که از دسترسی به این غایت‌های مطلوب اجتماعی محروم می‌ماند. آنان همچنین معتقد بودند برخی از گروه‌های متشکل از فرزندان طبقۀ ضعیف، ساختارهای مجرمانه یا جایگزین فرصت را بر می‌گزینند؛ آن‌هم بدین دلیل که در می‌یابند فرصت‌های در دسترس آنان از ایشان دریغ شده است (احمدی، 1388: 88).

دربارۀ گرایش به نابهنجاری اجتماعی متغیرهای متعددی بررسی شده‌اند که مطابق آنها عواملی همچون این مسائل بر این موضوع تأثیر دارند: داشتن روابط مطلوب در محیط مدرسه (سخاوت، 1381: 35) تعهدهای آموزشگاهی و خانوادگی)فتح‌اللهی و همکاران، 1391: 70) تعلق به مدرسه، تعهد و تعلق به خانواده (آقازاده، 1389: 94) تعهد به مدرسه Jenkins, 1997: 345)) ضعف تعهد آموزشی(Heng & Wing, 2013: 610 و پایگاه اجتماعی و اقتصادی و دسترسی به منابع و امکانات (شاطریان و همکاران، 1392: 120).

بررسی موضوع نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان به آن دلیل مهم است که مدرسه خود یکی از متولیان اصلی جامعه‌پذیری نیروی انسانی محسوب می‌شود. اگر در این کانون، نابهنجاری و عدول از ارزش‌های جامعه اتفاق افتد، این امر، نخست باعث می‌شود جامعه دیدی بدبینانه به کارکردهای این نهاد داشته باشد؛ به عبارتی جامعه اعتمادش را از دست خواهد داد. در مرحلۀ دوم، به‌دلیل هنجارپذیری دانش‌آموزان از یکدیگر، چنانچه دانش‌آموزی اعمال خلاف را مرتکب شود، این پدیده در بین سایرین اشاعه خواهد یافت و به‌تبع آن، فرایند جامعه‌پذیری نیز با مشکل مواجه خواهد شد.

دورۀ نوجوانی دوره‌ای بحرانی است و اگر عوامل مختلف تأثیرگذار نظیر والدین، محیط مدرسه، دوستان و در کل، عوامل اجتماعی محیط مناسبی را برای هویت‌یابی، همانندسازی و جامعه‌پذیری این گروه به وجود نیاورد، نوجوان آسیب‌پذیر و برای حرکت به طرف رفتارهای بزهکاری و خرابکاری مستعد خواهد شد. در این هنگام، انجام رفتار بزهکارانه به یک امر عادی تبدیل خواهد شد و قبح آن از بین خواهد رفت (جمشیدی، 1380: 48). کودکان و نوجوانان، در سنین 18-6سالگی به‌طور متوسط 12000 ساعت را در مدرسه می‌گذرانند. پس از خانواده، مدارس کانون اصلی زندگی به شمار می‌روند و فعالیت‌های مدارس در زندگی این گروه سنی به‌صورت فعالیت اصلی در می‌آیند .امروزه، ازلحاظ تربیتی روشن شده است که مدرسه ساختارهای روانی و شخصیتی دانش‌آموزان را شکل می‌دهد. مدرسه محیطی است که دانش‌آموزان در آنجا شایستگی، شکست، موفقیت، محبوبیت، انزوا، طرد و... را تجربه می‌کنند (عباسی‌اول، 1391: 33) بنابراین، باتوجه‌به تأثیر بسیار مخرب نابهنجاری‌های اجتماعی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان و آسیب‌پذیری بیشتر آنان و اینکه متأسفانه بسیاری از رفتارهای پرخطر از این دوران شروع و تثبیت و به بروز انحرافات اجتماعی منجر می‌شود، در این گروه سنی شناسایی عوامل مستعدکننده و بازدارنده بروز نابهنجاری‌های اجتماعی به شکل ویژه‌ای اهمیت دارد.

براساس تئوری هیرشی (1969) پیوند فرد با جامعه، مهم‌ترین متغیر هم‌نوابودن یا هم‌نوانبودن فرد است. بحث اصلی این نظریه این است که افراد به دنبال تأیید و تطبیق هستند؛ زیرا آنها با والدینشان به‌طور قوی‌ای پیوند دارند و به دنبال فعالیت‌های متعارف و پیروی از هنجارهای اجتماعی هستند. ازنظر او پیوند بین والدین و فرزندان بهترین عامل و تقویت آن مهم‌ترین عامل در تعیین رفتار بزهکارانه است. تأکید این نظریه نه بر کمیت، بلکه بر کیفیت پیوندهاست (Hirschi,1969 in Leiber et al., 2008:138) و اهمیت آن در ارتباط مفهومی فرد و نهادهای اجتماعی ریشه دارد؛ البته این نظریه ابتدا برای درک ویژگی‌های نوجوانان بزهکار استفاده شده است (Booth et al., 2008: 96).

شهر خلخال، ازلحاظ بافت اجتماعی سنتی است و افراد بیشتر همدیگر را می‌شناسند و روابط رودررو دارند؛ به همین دلیل، با رجوع به برخی مدارس این شهر و ملاحظۀ دفتر انضباطی متوجه می‌شویم که باوجود آشنایی مسئولان مدرسه با دانش‌آموزان، رفتارهایی مانند بی‌نظمی و رفتارهای پرخطر، فرار از مدرسه و رعایت‌نکردن هنجارهای مدرسه مشاهده می‌شود. باتوجه‌به این مسائل، این مطالعه با هدف شناخت عوامل اجتماعی مرتبط با گرایش دانش‌آموزان به نابهنجاری اجتماعی درصدد است به این سؤال پاسخ دهد که عوامل اجتماعی مرتبط با نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ دورۀ نخست (دورۀ راهنمایی سابق) کدام‌اند؟

درزمینۀ سؤالات مطرح‌شده، این اهداف مدنظر قرار گرفته است:

1- تعیین ارتباط بین ساختار تعاملات اعضای خانواده و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ سال نخست دورۀ دبیرستان؛

2- تعیین ارتباط بین معاشرت با دیگران ناباب (دوستان، همسالان، خویشان) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ این مقطع؛

3- تعیین رابطۀ بین استفاده از رسانه‌های نوظهور (ماهواره و تبلت و...) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی این دانش‌آموزان؛

4- تعیین رابطۀ بین مشارکت در امور مدرسه و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان؛

5- تعیین رابطۀ بین نوع فعالیت عوامل مدرسه (معلم، معاون، مشاور و مدیر) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی در میان دانش‌آموزان؛

6- تعیین رابطۀ بین پایگاه اجتماعی‌اقتصادی و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ سال نخست این مقطع و

7- مقایسۀ نابهنجاری اجتماعی این دانش‌آموزان برحسب جنسیت.

پیشینه پژوهش

به باور جامعه‌شناسان، ریشه نابهنجاری‌های اجتماعی محیط اجتماعی است. آنها در تبیین پیامدهای نابهنجاری‌های اجتماعی از 3 دیدگاه (کارکردگرایی، تضاد و کنش متقابل‌گرایی) استفاده می‌کنند. پژوهش‌های انجام‌شده درزمینۀ نابهنجاری ازلحاظ نظری این 3 دیدگاه را مبنای تبیین نظری خود قرار داده‌اند.

عباسی و شیری (1387) پژوهشی با عنوان «بررسی میزان گرایش دانش‌آموزان دوره متوسطۀ نظری به ناهنجاری‌های اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در سازمان آموزش‌وپرورش استان زنجان در سال تحصیلی 1387» انجام داده‌اند. این مطالعه با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای و تصادفی ساده نسبی با حجم نمونۀ 441 نفر انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد بین احساس محرومیت نسبی دانش‌آموزان و اختلافات خانوادگی و میزان گرایش به نابهنجاری‌های اجتماعی رابطۀ معناداری مشاهده شده و رابطۀ بین رضایت از مدیر مدرسه و میزان گرایش به نابهنجاری‌های اجتماعی تأیید نشده است.

شاطریان و همکاران (1392) پژوهشی با نام «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر ناهنجاری‌های رفتاری دانش‌آموزان» انجام داده است. در این مطالعه، عوامل اجتماعی مؤثر بر ناهنجاری‌های رفتاری دانش‌آموزان شهرستان آران و بیدگل ارزیابی شده است و جامعۀ آماری آن، دانش‌آموزان دبیرستانی این شهرستان هستند که به شیوۀ نمونه‌گیری طبقه‌بندی سیستماتیک، نمونه‌ای 543 نفری از میان آنان انتخاب شده‌اند. روش پژوهش پیمایشی و ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه بوده است. طبق نتایج حاصل‌شده، بین متغیرهای معدل، پایگاه اجتماعی، عملکرد خانواده، دسترسی به منابع و امکانات، عملکرد جامعه و ناهنجاری‌های رفتاری دانش‌آموزان، رابطۀ معناداری وجود دارد؛ اما تفاوت معناداری بین جنسیت و ناهنجاری‌های رفتاری وجود ندارد. براساس نتایج تحلیل رگرسیونی بیشترین تأثیر متغیرهای مستقل بر ناهنجاری‌های رفتاری دانش‌آموزان، به ترتیب عبارت‌اند از: دسترسی به منابع و امکانات، عملکرد جامعه، معدل تحصیلی، پایگاه اجتماعی و عملکرد خانواده. متغیرهای باقی‌مانده در معادله رگرسیون، با همدیگر 9/58درصد از واریانس متغیر وابسته را تبیین می‌کنند؛ بر همین اساس، نمودار تحلیل مسیر ترسیم شده است.

حسنی (1379) در پژوهش خود، میزان و علل ناهنجاری‌های اجتماعی دانش‌آموزان مقطع راهنمایی و روش‌های مقابله با آن را در شهر مشهد ارزیابی کرده است. جامعۀ نمونۀ این مطالعه، 810 نفر از دانش‌آموزان دختر و پسر پایۀ سوم مقطع راهنمایی نواحی هفت‌گانۀ شهر مشهد بوده است که براساس جنسیت و ناحیه و به شیوۀ نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب انتخاب شده‌اند. در این بررسی از 3 دسته نظریه شامل نظریۀ تضاد، کنترل اجتماعی و انحراف فرهنگی استفاده شده است. مطابق نتایج این بررسی در میان دانش‌آموزان، ناهنجاری‌های رفتاری همچون گوش‌دادن به نوارهای موسیقی غیرمجاز، رفتارهای خشونت‌آمیز، دروغ‌گفتن، غیبت‌کردن، تماشای فیلم‌های غیرمجاز و رابطه با جنس مخالف، بیشترین فراوانی را داشتند و ناهنجاری رفتاری دانش‌آموزان پسر از دانش‌آموزان دختر بیشتر بوده است. همچنین، میزان ناهنجاری‌ها در خانوادۀ ازهم‌پاشیده و آسیب‌دیده نیز در مقایسه با خانواده‌های دیگر بیشتر بوده است.

رضایی (1389) مطالعه‌ای با موضوع «مقایسه و بررسی میزان ناهنجاری در دانش‌آموزان پسر و دختر دورۀ راهنمایی و دبیرستان» انجام داده است. شواهد پژوهشی او نشان می‌دهد میزان ناهنجاری‌ها در افراد جوان در حال افزایش است. هدف از این مطالعه، بررسی و مقایسۀ ناهنجاری‌های دانش‌آموزان پسر و دختر مقاطع راهنمایی و دبیرستان و از نوع توصیفی و مقطعی بوده است که تعداد 26733 آزمودنی از بین دانش‌آموزان پایۀ دوم راهنمایی و اول دبیرستان (15602 دختر و 11131 پسر) استان لرستان، به‌صورت نمونه و به‌طور خوشه‌ای تصادفی و داوطلبانه در آن شرکت کرده‌اند .طبق نتایج به‌دست‌آمده، 99/49درصد پسران و 71 /67درصد از دختران و 33/60درصد از مجموع آنها ناهنجاری دارند. اختلاف فراوانی‌ها بین دختران و پسران نیز معنادار بوده است.

براساس باور بال (2005) در پژوهش خود «کنترل تأثیر عوامل خانوادگی بر روابط بین جوانانی که در معرض بزهکاری قرار گرفته‌اند» بزهکاری نوجوانان، مسئله اجتماعی روبه‌رشد، جدی و پرهزینه‌ای در ایالات متحده است. ازنظر او میزان انجام جرم و دستگیری در نوجوانان پسر نسبت به نوجوانان دختر بیشتر است. به‌طورکلی، در این پژوهش، به نقش محرک‌های تنش‌زا و سن بزهکاری اشاره شده است؛ به‌طوری‌که این محرک‌های تنش‌زا سن بزهکاری را کاهش می‌دهند (بال، 2005، به نقل از نبوی و همکاران، 1390: 87).

در جمع‌بندی کلی درزمینۀ مطالعات انجام‌شده، می‌شود به این نتیجه رسید که متغیرهای تحقیق در 4 بخش اجتماعی (احساس محرومیت نسبی، دلبستگی نوجوان به خانواده، پایگاه اجتماعی، عملکرد خانواده، اعتماد و سرمایه اجتماعی) اقتصادی (دسترسی به منابع و امکانات) آموزشی (معدل، موفقیت تحصیلی، رضایت از مدیر مدرسه) و فرهنگی (گوش‌دادن به نوارهای موسیقی غیرمجاز، دروغ‌گفتن، غیبت‌کردن، تماشای فیلم‌های غیرمجاز) سنجیده شده‌اند و مطابق نتایج یکی از پژوهش‌ها نابهنجاری با دانش‌آموزان معدل بالا به‌صورت معکوس ارتباط دارد؛ درحالی‌که در این زمینه، پژوهشگر ازلحاظ نظری به ساختار خانواده و عوامل دیگر توجه نکرده بود. در مطالعه دیگری گوش‌دادن به موسیقی‌ها و تماشای فیلم‌های غیرمجاز با نابهنجاری ارتباط دارد؛ در‌حالی‌که اگر عواملی مثل کنترل در مدرسه و... در نظر گرفته نشود، رابطه بیشتر کاذب است.

مبانی نظری

نظریه‌هایی که در تبیین این پژوهش از آنها استفاده شده، نظریۀ کنترل اجتماعی، بازدارندگی، احساس محرومیت، بیگانگی و... است.

مطابق نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی (1969) اجزاء تعلق و وابستگی به جامعه این موارد هستند:

1- ارتباط با سایر افراد،

2- پذیرش و مشارکت در نقش‌ها و فعالیت‌های اجتماعی که ارزش و نتایجی برای آینده دارد و

3- اعتقاد به ارزش‌های اخلاقی، هنجارهای فرهنگی و امثال آن.

او می‌گوید کیفیت هرکدام از این موارد سه‌گانه در هر مورد خاص، قادر است موجد هم‌نوایی و نیز علت ناهم‌نوائی و کج‌روی باشد. مثلاً اگر کسی پیوندهای مختصری با افرادی داشته باشد که طرفدار هم‌نوائی و رفتارهای قانونی و موجه هستند، احتمال کج‌روی دربارۀ او افزایش می‌یابد (هیرشی، 1969 به نقل از صدیق‌سروستانی، 1376: 55).

سیمنمی‌کوشد مفهوم بیگانگی را در قالبی منسجم و منظم به‌طور عملیاتی تعریف کند. در جامعۀ مدرن، بیگانگی به شکل مفهومی اساسی و کلیدی مطرح می‌شود که از مناسبات میان فرد و جامعه برخاسته است (Seeman, 1972: 86). این مفهوم، به‌صورت متغیری مستقل و وابسته دانسته می‌شود که هم منشأ و سرچشمۀ مسائل بزرگ و اصلی جامعۀ معاصر است و هم از ساختارها و واقعیات اجتماعی طبقاتی تأثیر می‌پذیرد. به نظر سیمن، احساس انزوای اجتماعی واقعیتی فکری است که در آن، فرد بی‌تعلق بودن و استقلال و انفصال تامه‌ای را با ارزش‌های مرسوم در جامعه احساس می‌کند (محسنی، 1386: 152).

بیگانگان با احساس انزوا کسانی مانند روشنفکران هستند که برای اهداف یا باورهایی که در جامعه نوعاً بسیار معتبر است، ازنظر پاداش ارزش کمی قائل‌اند (کوزر و روزنبرگ، 1385: 414).

نظریۀ بازدارندگی والتر رکلس (1961) کنترل اجتماعی را خط دفاعی دوگانه‌ای می‌بیند که جامعه را علیه کژرفتاری حاد محافظت می‌کند. نخستین مانع حفاظتی جامعه‌پذیر شدن هریک از اعضای جامعه است که ویژگی‌های شخصیتی (خودکنترلی، خودپنداره و درونی‌کردن هنجارهای اجتماعی) را در بر می‌گیرد. مانع دوم که از آن به شکل بازدارندگی بیرونی نام می‌برد، توان کنترل بیرونی عوامل جامعه‌پذیری است که قوانین رسمی و خواسته‌های قانونی را در بر می‌گیرد (والتر رکس، 1961، به نقل از کوزر و روزنبرگ، 1385: 140).

براساس دیدگاه تضاد، گروه‌های هر جامعه برای دستیابی به قدرت و رسیدن به منافع کمیاب، باهم در حال ستیزند. مارکس و وبر، به‌طور خاصی به اهمیت این دیدگاه توجه دارند. ازنظر آنها در زندگی اجتماعی فرد برای رسیدن به طبقه قوی‌تر (مارکس) یا منزلت اجتماعی فراتر (وبر) به‌صورت دائمی باید مبارزه کند.

لوییس کوزر، یکی از نخستین نظریه‌پردازان مدرن تضاد بود. کوزر، دربارۀ مجموعۀ قضایا معتقد است: الف: هرچه محرومیت بین اعضای گروه‌های محروم در کانال‌های شکایت بیشتر باشد، احتمال زیر سؤال بردن مشروعیت بیشتر می‌شود. ب: هرچه عضویت در گروه‌های ممتاز بیشتر به دست گروه‌های محروم دنبال شود و برای تحرک کمتر اجازه داده شود، احتمال کناراندازی مشروعیت بیشتر می‌شود. ج: هرچه گروه‌های محروم، بیشتر از مطلق به نسبی تبدیل شوند، احتمال شروع تضاد توسط این گروه‌ها بیشتر می‌شود (ترنر، 1384: 180).

کلووارد و اوهلین (1976) معتقدند ازلحاظ فرهنگی همۀ طبقات اجتماعی هدف‌های اولیه و یکسانی دارند (اهدافی مانند ثروت، موفقیت و امنیت) اما در این میان، طبقۀ کارگر و ضعیف اجتماع، از دسترسی به این غایت‌های مطلوب اجتماعی محروم می‌مانند. همچنین، به باور آنان، برخی از گروه‌های متشکل از فرزندان طبقۀ ضعیف، ساختارهای مجرمانه یا جایگزین فرصت را بر می‌گزینند؛ آن‌هم بدین دلیل که در می‌یابند فرصت‌های در دسترس آنان از ایشان دریغ شده است. کلوارد و اوهلین، معتقدند در جوامع سرمایه‌داری و صنعتی برای احراز فرصت‌‌های شغلی موجود، متقاضیان بسیاری با توانمندی‌های لازم وجود دارد؛ اما انتخاب افراد برای استفاده از این فرصت‌ها بعضاً به عوامل خارج از توانمندی افراد وابسته است. عواملی چون قومیت، مذهب و قشربندی اجتماعی ممکن است در انتصاب افراد در مشاغل گوناگون نقش داشته باشد؛ بنابراین، محرومیت در استفاده از فرصت‌ها جوانان طبقۀ ضعیف را برای رفتار کج‌روانه مستعد می‌کند. فرایند مستثنی‌کردن بعضی افراد برای احراز برخی از مشاغل یا فرصت‌های آموزشی به برانگیختن افراد به ارتکاب رفتار مجرمانه منجر می‌شود (کلووراد و اوهلین، 1976، به نقل از احمدی، 1384: 77).

براساس پارادیم کنش متقابل‌گرایی دلیل اساسی کژرفتاری اجتماعی تعامل متقابل افراد در زندگی اجتماعی و از مهم‌ترین نظریه‌پردازان این پارادایم، ادوین ساترلند است.

نظریۀ انتقال فرهنگی ساترلند^[2] (1939): این نظریه بر این نکته تأکید دارد که رفتار انحرافی ازطریق معاشرت با دوستان ناباب آموخته می‌شود. این نظریه بیشتر بر فراگرد یادگیری فرهنگی تأکید می‌کند که طی آن، کژرفتاری و نابهنجاری آموخته می‌شود. نظریۀ ساترلند، وضعیت رفتار را بیشتر ازنظر زمینه‌های رشد و پرورش شخصیت فرد در نظر می‌آورد. به اعتقاد او رفتار انحرافی روان‌شناختی یا ارثی نیست؛‌‌ بلکه مردم در طول جریان جامعه‌پذیری و در مصاحبت و معاشرت با هم‌نوایان، طغیان و تخطی از هنجارها را می‌آموزند و به طرف رفتار انحرافی کشیده خواهند شد (ساترلند، 1939 به نقل از محسنی تبریزی، 1383: 101).

 نظریۀخرده‌فرهنگ کج‌روی کوهن^[3]: این نظریه، تلفیقی از نظریه‌های بزهکاری و انحراف انتقال فرهنگی و بی‌هنجاری مرتن است. فرض اصلی کوهن بر این است که فرد منحرف و بزهکار و کج‌رو آرمان‌ها و اهداف مقبول اجتماعی فرهنگ جامعه را پذیرفته‌اند؛ اما به‌دلیل شکست یا نبودن فرصت مناسب و کافی برای دستیابی به اهداف مقبول و پسندیدۀ اجتماعی به محرومیت دچار شده‌اند. آنها به همین دلیل، آرمان‌های موفقیت و اهداف مقبول و متداول در جامعه را با ارزش‌ها و هنجارهای دیگری برای به دست آوردن منزلت و وجهه جایگزین می‌کنند و درنتیجه، پاره‌فرهنگ بزهکار به وجود می‌آید که ازطریق آن، افراد تلاش می‌کنند بر مشکلات خود فائق آیند (کوهن، 1965 به نقل از محسنی تبریزی، 1383: 26).

جمع‌بندی چارچوب نظری و فرضیه‌های برگرفته از آنها

«هیرشی، سیمن و رکلس»

نظریه: تعلق خاطر فرد به جامعه، به هم‌نوایی و همبستگی اجتماعی منجر می‌شود.

تعمیم: در فرایند جامعه‌پذیری اگر فرد نتواند ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را در خود نهادینه کند، دلبستگی و تعلق خاطرش به جامعه تضعیف و این احساس بیگانگی نسبت به هنجارها به ایجاد نابهنجاری‌های اجتماعی می‌انجامد.

گزاره: دانش‌آموز اگر نتواند در مدرسه خود را با هنجارهای حاکم بر آن وفق دهد، خود را بیگانه حس خواهد کرد و به همین دلیل، نخواهد توانست در امور مدرسه شرکت کند و این امر، به‌جز احساس بیگانگی او به بروز نارضایتی عوامل مدرسه (مدیر، معلم و...) از اقدامات او منجر خواهد شد.

فرضیه: بین مشارکت در امور مدرسه و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ سال نخست این مقطع، رابطه معناداری وجود دارد (هیرشی، 1969 به نقل از: صدیق‌سروستانی، 1376: 55، سیمن، 1972: 86و رکلس، 1961، به نقل از کوزر و روزنبرگ، 1385: 140).

«ساترلند، کوهن»

نظریه: رفتار انحرافی ازطریق انتقال فرهنگی آموخته می‌شود.

تعمیم: عوامل انتقال فرهنگی ممکن است همسالان، خویشان و رسانه‌های جمعی باشد.

گزاره: اگر دانش‌آموزان از گروه‌های ناباب (خویشان و همسالان) و پیام‌های نابهنجار رسانه، در زمان طولانی و با فراوانی بیشتر تأثیر بپذیرند، احتمال هنجارشکنی تشدید خواهد شد.

فرضیه‌ها: 1- بین میزان معاشرت با دیگران ناباب (دوستان، همسالان، خویشان) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ سال نخست این مقطع، رابطه معناداری وجود دارد.

2 - استفاده از رسانه‌های نوظهور (ماهواره و تبلت و...) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی این دانش‌آموزان، به‌طور معناداری باهم رابطه دارند (ساترلند، 1939 و کوهن، 1965، به نقل از محسنی تبریزی، 1383: 101-26).

«مرتن و پارسونز»

نظریه: ساخت اجتماعی برای خود ارزش‌ها و هنجارهایی دارد که محدودیت‌ها و الزام‌هایی محسوب می‌شوند که فرد در حین عمل با آنها مواجه است.

تعمیم: پایگاه اجتماعی و اقتصادی به‌صورت ساخت اجتماعی حاوی ارزش‌ها و هنجارهاست که محدودیت‌ها و الزام‌هایی به شمار می‌روند که کودک در حین عمل با آنها مواجه می‌شود.

گزاره: دانش‌آموزان متعلق به پایگاه اجتماعی و اقتصادی خاص با تکیه بر ارزش‌ها و هنجارهای پایگاه خود، در مواجهه با نابهنجاری‌ها رفتار خود را تنظیم می‌کنند.

فرضیه: پایگاه اجتماعی‌اقتصادی دانش‌آموز و گرایش به نابهنجاری اجتماعی آنها به‌طور معناداری باهم رابطه دارند (مرتن، 1980 و پارسونز، 1951 به نقل از ریتزر، 1374: 122).

«دیانا باومریند^[4] (1972)»

نظریه: در تعاملات اجتماعی احترام به شخصیت طرف مقابل، او را به پیروی از هنجارهای گروه علاقه‌مند می‌کند.

تعمیم: دانش‌آموز در محیط خانه و مدرسه، با والدین و عوامل مدرسه (مدیر، معاون و معلم) تعامل دارد.

گزاره: در صورت وجودنداشتن تعاملات محترمانه و دموکراتیک میان والدین و عوامل مدرسه با دانش‌آموزان، گرایش آنها به نابهنجاری‌های اجتماعی بیشتر خواهد شد Baumrind,1980: 638)).

فرضیه‌ها

بین ساختار تعاملات اعضای خانواده و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان متوسطۀ سال نخست، رابطه معناداری وجود دارد.

بین نوع کنش عوامل مدرسه (معلم، معاون و مدیر) و گرایش به نابهنجاری اجتماعی دانش‌آموزان این مقطع، رابطه معناداری وجود دارد.

«کوزر»

نظریه: محرومیت و تحقیر زیردستان، در روابط متقابل اجتماعی به ایجاد تضاد با فرادستان منجر می‌شود.

تعمیم: درک‌کردن محرومیت در برخورداری از منابع اجتماعی در روابط بین زن و مرد نارضایتی ایجاد می‌کند. گزاره: دانش‌آموزان دختر، هرقدر طعم محرومیت و تحقیر را در تعاملات اجتماعی بچشند، بیشتر به کژرفتاری گرایش پیدا می‌کنند (کوزر، 1956 به نقل از ترنر، 1384: 180).

فرضیه: بین جنسیّت دانش‌آموزان و گرایش به نابهنجاری اجتماعی تفاوت معناداری وجود دارد. باتوجه‌به این مسائل، در این پژوهش، متغیرهای ساختار تعاملات اعضای خانواده، معاشرت با دیگران ناباب، استفاده از رسانه‌های نوظهور، مشارکت در امور مدرسه، نوع کنش عوامل مدرسه، پایگاه اجتماعی‌اقتصادی و جنسیّت، متغیر مستقل هستند و نابهنجاری‌های اجتماعی دانش‌آموزان متغیر وابسته است.

روش‌شناسی پژوهش

در این پژوهش، روش جمع‌آوری اطلاعات پیمایشی و ابزار اندازه‌گیری پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته است.

جامعۀ آماری ما همۀ دانش‌آموزان دختر و پسر سال نخست دورۀ متوسطۀ شهر خلخال در سال تحصیلی 94-93 هستند که طبق اعلام آموزش‌وپرورش آن منطقه، تعداد دانش‌آموزان دختر820 نفر و تعداد دانش‌آموزان پسر 844 نفر در تعداد 12 مدرسۀ پسرانه، 10 مدرسۀ دخترانه و 6 مدرسۀ مختلط است. حجم نمونۀ‌ این مطالعه، ابتدا با استفاده از فرمول برآورد حجم نمونۀ کوکران و با ضریب اطمینان 95/0 به میزان 301 نفر تعیین شده است.

روش نمونه‌گیری ما در این مقاله، طبقه‌ای متناسب بوده است و افراد نمونه به تناسب تعداد مدارس و دانش‌آموزان انتخاب شده‌اند؛ چنان‌که از مدارس پسرانه، 135 دانش‌آموز و از مدارس دخترانه، 90 دانش‌آموز و از مدارس مختلط 76 نفر انتخاب شده است. برای جمع‌آوری اطلاعات از ابزار پرسش‌نامه محقق‌ساخته استفاده شده و برای اندازه‌گیری متغیرها تعریف‌های عملیاتی ارائه شده است که در این قسمت به آنها اشاره می‌شود. سنجش متغیر وابسته (گرایش به نابهنجاری‌های اجتماعی دانش‌آموزان) باتوجه‌به اهداف کلان آموزش‌وپرورش، از 3 هدف تربیتی، انضباطی و آموزشی مشتق می‌شود که با سؤالاتی از گرایش به غیبت غیرموجه، گرفتن تذکر کتبی و شفاهی، محرومیت از کلاس، عوض‌کردن مدرسه به‌دلیل بی‌انضباطی، استفاده از وسایل دیگران بدون کسب اجازه و...، ازطریق پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته و در قالب طیف، اندازه‌گیری شده است. در این مطالعه، به تبعیت از ولفگانگ و گلیکمن (1996) برای سنجش متغیر مستقل نوع کنش عوامل مدرسه، الگوهای رابطۀ عوامل مدرسه – دانش‌آموز را در رون محیط آموزش، به 3 نوع الگوی مداخله‌گرایانه، غیرمداخله‌گرایانه (بی‌تفاوت) و تعامل‌گرایانه تقسیم کرده‌ایم (Wolfgang & Glickman, 1996: 87). پس از این کار هم، مؤلفه‌های هر الگو را باتوجه‌به ویژگی‌هایی که آنان برای هرکدام از الگوهای رابطۀ عوامل مدرسه و دانش‌آموز ذکر کرده‌اند، ازطریق گویه‌هایی در قالب طیف چهارگزینه‌ای از دانش‌آموز جویا شده‌ایم. متغیر مستقل ساختار تعاملات اعضای خانواده، با استفاده از سنخ‌شناسی چلبی از ابعاد تعاملات (ابزاری و اظهاری) با طیف لیکرت چهارگزینه‌ای شاخص‌سازی شده و متغیر مستقل معاشرت با دیگران ناباب، با پرسش از میزان تعامل با همسالان و خویشان نابهنجار، سنجیده شده است (چلبی، 1385: 135). همچنین، مشارکت در امور مدرسه، با پرسش از میزان مشارکت در امور مدرسه، همچون عضویت در شورای دانش‌آموزی، نمایندۀ کلاس و... در قالب طیف چهار‌گزینه‌ای لیکرت شاخص‌سازی شده است. کواماتو (2001) رسانه‌های نوظهور و جدید را شامل این موارد می‌داند: تلگرام، فیس‌بوک، اینترنت و تبلت ((Kawamoto, 2001: 80 بنابراین، در این مطالعه، متغیر استفاده از رسانه‌های نوظهور، با پرسش از میزان استفادۀ شبانه‌روزی از تلگرام، فیس‌بوک، اینترنت و تبلت عملیاتی شده است. متغیر مستقل پایگاه اجتماعی‌اقتصادی با پرسش از سرمایۀ فرهنگی و اقتصادی خانواده (تحصیلات والدین، شغل والدین، میزان درآمد خانواده و قیمت اتومبیل شخصی) عملیاتی شده است. شیوۀ نمره‌گذاری سؤالات نیز بدین روش بوده که برای گزینۀ هرگز= نمرۀ 1، گزینۀ به‌ندرت= نمرۀ 2، گزینۀ گاهی= نمرۀ 3 و گزینۀ همیشه= نمرۀ 4 منظور شده است.

اعتبار ابزار پژوهش مدنظر، براساس اعتبار صوری ازطریق مراجعه به متخصصان تأمین شده و برای تعیین میزان پایایی ابزار سنجش، از روش توافق داخلی ابزار اندازه‌گیری استفاده کرده‌ایم که مهم‌ترین شاخص آن آلفای کرونباخ است. در این مقاله، آلفای محاسبه‌شده برای متغیر وابسته و متغیرهای مستقل بیشتر از 70درصد حاصل شده و این مسئله، نشان می‌دهد پایایی ابزار اندازه‌گیری مطلوب و خوب است.

جدول 1- آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش

داده‌های جمع‌آوری‌شده به کمک نرم‌افزار SPSS تجزیه‌وتحلیل شده‌اند و در تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات، برای آزمون فرضیه‌ها از آزمون تی مستقل و آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است.

نتایج پژوهش

سؤال پژوهش این بوده که گرایش دانش‌آموزان سال نخست دورۀ متوسطه به نابهنجاری اجتماعی چقدر است؟ برای برآورد میزان گرایش به نابهنجاری اجتماعی و عوامل آن، از این جدول توصیفی استفاده شده است.

جدول 2- توصیف متغیرهای تحقیق

مطابق با یافته‌های جدول توصیفی نمرۀ گرایش به نابهنجاری اجتماعی 2/36درصد از دانش‌آموزان، از میانگین بیشتر است. سپس متغیرهای مستقل برگرفته از نظریه‌ها درارتباط‌با گرایش به نابهنجاری اجتماعی با آزمون‌های آماری تحلیل شده است که در جدول (3)، نتایج اطلاعات پژوهش ارزیابی می‌شوند.

جدول 3- رابطۀ بین متغیر وابسته با متغیرهای مستقل با متغیر وابسته (گرایش به نابهنجاری اجتماعی)