تأثیر رسانه‌های جدید با واسطه‌گری متغیرهای اجتماعی بر مشارکت سیاسی دانشجویان مطالعۀ موردی: دانشجویان دانشگاه شیراز

مقدمه و بیان مسئله

در ادبیات جامعه‌شناسی سیاسی، فرض اساسی بر آن است که هیچ پدیده و رفتار سیاسی در خلأ رخ نمی‌دهد؛ بلکه محصول عوامل اجتماعی است. از همین منظر باید گفت مشارکت سیاسی و کم و کیف آن در ارتباط کامل با بسترهای اجتماعی یا متغیرهای اجتماعی قرار دارد و به‌دلیل تفاوت در بسترهای اجتماعی است که میزان و نحوۀ مشارکت سیاسی و نهادینه‎ بودن یا نبودن آن از جامعه‌ای به جامعۀ دیگر متفاوت است. تا زمانی که شاهد تحول در بسترهای اجتماعی نباشیم، نمی‌توانیم چندان به نهادینه‌شدن مشارکت سیاسی امیدوار باشیم. دربارۀ متغیرهای اجتماعی مهم تأثیرگذار بر مشارکت سیاسی نهادمند و قاعده‌مند می‌توان به مواردی همچون رسانه‌های جمعی، شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، کانال‌های جامعه‌پذیری مانند گروه دوستان، مدارس، دانشگاه‌ها و متغیرهای اجتماعی از این دست اشاره کرد.

شواهد و مطالعات کمی و کیفی انجام‌شده نشان می‌دهند رسانه‌های جدید و کلاسیک در مشارکت سیاسی در احزاب و تشکل‌های سیاسی و مدنی تأثیرگذار بوده‌اند. امروزه از فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی به‌منزلۀ موتور محرک مهم در جهانی‌شدن سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و گسترش مردم‌سالاری‌ها یاد ‌می‌شود. رسانه‌ها اعم از داخلی و خارجی بر کنشگران و شهروندان تأثیر می‌‌گذارند. آنها در سطح داخلی با دراختیارگذاشتن اطلاعات و اخبار سیاسی و تحول فکری و نگرشی، شهروندان را نسبت به چالش‌ها و واقعیت‌های جامعه و تحولات سیاسی و اجتماعی آگاه می‌‌کنند. به‌واسطۀ این پشتوانۀ فکری و نگرشی است که شهروندان به‌سمت مشارکت سیاسی و مدنی روی ‌می‌آورند. در بعد خارجی نیز رسانه‌‌ها به حاکمیت بلامنازع دولت‌ها خاتمه می‌دهند و با اشاعه، چالشگری و گسترش بر ورای مرزهای ملی، شهروندان را در گسترۀ جهانی در ارتباط و تعامل قرار می‌‌دهند.

به نظر می‌رسد عوامل مختلفی می‌‌توانند بر مشارکت سیاسی دانشجویان تأثیر بگذارند. در پژوهش‌های مختلف انجام‌شده در این زمینه، عواملی نظیر ویژگی شخصیتی، ماهیت حکومت، پایگاه اجتماعی و اقتصادی، سرمایة اجتماعی و... بر مشارکت سیاسی تأثیرگذار بوده‌اند. یافته‌های موثق این دست از پژوهش‌ها ‌می‌توانند پیش‌درآمد مهمی برای آسیب‌شناسی و ارائۀ راهبردها و برنامه‌ریزی‌های عملی بیشتر و مطلوب برای تشویق جوانان به مشارکت سیاسی و مدنی مطلوب و اثرگذار در زندگی سیاسی و اجتماعی و درنهایت، پویایی و نشاط سیاسی کشور داشته باشند. با توجه به توضیحات داده‌شده هدف این پژوهش نیز بررسی تأثیر رسانه‌ها با واسطه‌گری متغیر‌های اجتماعی بر مشارکت سیاسی است.

پیشینۀ پژوهش

نیک‌‌پورقنواتی و همکاران (1391) عوامل اجتماعی - اقتصادی مرتبط با مشارکت سیاسی را بررسی کردند. یافته‌‌های پژوهش آنها نشان می‌‌دهند محل تولد، تحصیلات، شغل، طبقۀ اجتماعی، جهت‌گیری مذهبی، درآمد، استفاده از رسانه‌‌های جمعی، سیاسی‌بودن خانواده، سیاسی‌بودن دوستان و علاقه به برنامه‌‌های سیاسی با مشارکت سیاسی زنان رابطۀ معناداری دارند؛ ولی بین سن، وضعیت تأهل و قومیت با مشارکت سیاسی رابطۀ معناداری مشاهده نشد.

گلابی و حاجی‌لو (1391) برخی عوامل مؤثر بر میزان مشارکت سیاسی زنان (مطالعۀ موردی: استان آذربایجان شرقی) را ازنظر جامعه‌شناختی بررسی کردند. یافته‌های پژوهش آنها نشان می‌دهند از بین متغیرهای خاستگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، عضوشدن و فعالیت فرد در انجمن‌ها، فعالیت والدین و دوستان فرد در انجمن‌های مختلف، تمایل فرد به مشارکت، تمایل والدین و دوستان فرد به مشارکت، متغیر فعالیت فرد در انجمن‌ها بیشترین تأثیر و تمایل والدین فرد به مشارکت، کمترین تأثیر را بر مشارکت سیاسی زنان داشته است

پالیزبان (1390) میزان تمایل به مشارکت سیاسی دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن را بررسی کرده است. نتایج پژوهش او نشان ‌می‌دهند رابطۀ مثبتی بین میزان تمایل مشارکت سیاسی دانشجویان با احساس کارآیی سیاسی، حساسیت سیاسی و آگاهی سیاسی آنها وجود دارد و بر همین اساس رابطه‌ای بین پایگاه اجتماعی – اقتصادی دانشجویان و میزان تمایل آنها به مشارکت سیاسی وجود ندارد.

سردارنیا (1388) ضرورت مشارکت سیاسی نسل سوم جوانان در ایران را بررسی و تشکل‌‌های مشارکتی را نقد کرده و الگوی کارآمدی را پیشنهاد داده است که براساس آن ابتدا، تأثیر تغییر و تحولات ساختاری – اجتماعی ایران در دهۀ اخیر در پیدایش برخی چالش‌ها برای حکومت و ضرورت مشارکت سیاسی فعالانۀ جوانان را تحلیل کرده است و در ادامه تشکل‌های مشارکتی جوانان را نقد کرده و درنهایت در طرحی جدید و کارآمد در چارچوب نظریۀ نهادمندی هانتیگتون و نظریۀ سیستمی دیوید ایستون الگوی پیشنهادی برای تحقق مشارکت سیاسی فعالانه در جوانان در ایران ارائه کرده است.

غفاری‌هشجین و همکاران (1389) عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی دانشجویان علوم سیاسی و فنی دانشگاه تهران را بررسی کرده‌اند. آنها براساس یافته‌های پژوهش خود اعتقاد دارند برای مشارکت سیاسی، دانشجویان علوم سیاسی بیش از دانشجویان فنی از رشتۀ تحصیلی خود و دانشجویان فنی بیشتر از دانشجویان علوم سیاسی از فضای دانشکدۀ خود تأثیر گرفته‌اند.

سیدامامی (1384) در پژوهشی به این یافته رسیده است که حدود نیمی از دانشجویان به سیاست علاقه و تمایل نشان داده‌اند و انتخابات مهم‌ترین عرصۀ تجلی مشارکت سیاسی آنها محسوب می‌‎شود. این در حالی است که همکاری و تعامل با احزاب و تشکل‌های سیاسی در سطح بسیار پایینی بوده است. به‌علاوه نتایج پژوهش او نشان ‌می‌دهند جناح‌بندی‌های سیاسی در کشور (اصلاح‌طلبی و اصول‌گرایی) تأثیر چندانی در مشارکت سیاسی دانشجویان نداشته‌اند.

اوون[1] (2018) نقش رسانه‌‌های جدید را در سیاست و مشارکت سیاسی بررسی کرده و معتقد است رسانه‌های جدید در انتخابات آمریکا از زمانی که برای اولین بار در سال 1992 به نمایش درآمدند، نقش مهمی را در انتخابات آمریکا ایفا کرده‌‌اند؛ در حالی که تلویزیون منبع اصلی اطلاعات انتخاباتی برای بیشتر رأی‌دهندگان است، سیستم‌‌های ارتباطی دیجیتال برجسته شده‌‌اند. رسانه‌های جدید تغییراتی را در راهبرد‌‌های مبارزات انتخاباتی احزاب سیاسی، نامزدها و سازمان‌‌های سیاسی ایجاد کرده‌‌اند و بر رسانه‌‌های انتخاباتی تأثیر گذاشته‌اند. او بر همین اساس، روند توسعۀ رسانه‌‌های جدید در فرایند مشارکت سیاسی (انتخابات) و تفاوت آن با روش‌‌های سنتی را بررسی کرده است.

هارنیاک[2] (2016) تأثیر احزاب سیاسی و رسانه‌ها را در شکل‌گیری افکار عمومی واکاوی کرده است و به‌دنبال بررسی چگونگی تأثیر احزاب سیاسی و رسانه‌‌های جمعی بر تصمیماتی است که عموم مردم می‌گیرند. هدف این مقاله بررسی این موضوع است که چگونه پاسخ‌های افکار عمومی با دریافت اطلاعات از احزاب سیاسی و رسانه‌ها تغییر ‌می‌کنند و احزاب جهت‌گیری آسان‌تری در دست‎کاری افکار عمومی فراهم ‌می‌کنند که ‌می‌تواند نظم و مسئولیت اجتماعی و محیطی را به‌طور غیرمستقیم بهبود بخشد.

مونتین[3] (2015) در رسالۀ خود تأثیر رسانه‌‌های اجتماعی بر مشارکت سیاسی در رومانی را بررسی کرده است. او با بیان رشد چشمگیر شبکه‌‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و توییتر، به نقش آن در زمینۀ انتخابات اشاره کرده و معتقد است بین شبکه‌‌ها و رسانه‌‌های مجازی و زمینه‌‌های انتخاب سیاسی همبستگی وجود دارد.

دیسینگ[4] (2013) نقش رسانه‌‌های اجتماعی را به‌منزلۀ راه‌حلی برای کاهش انگیزه‌‌های جوانان در سیاست بررسی کرده و معتقد است مشارکت سیاسی در بسیاری از دموکراسی‌‌های توسعه‌یافتۀ جهان کاهش یافته و تلاش رسانه‌‌ها برای افزایش مشارکت سیاسی با نتایج متفاوتی همراه بوده است. او بر همین اساس موضوع را در نیوزیلند تجزیه‌وتحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که جوانان داندین نیوزیلند، رسانه‌‌های اجتماعی را ابزاری اجتماعی و نه سیاسی در نظر ‌می‌گیرند؛ بنابراین، تغییری در سطح علاقه‌مندی سیاسی آنها ایجاد نمی‌‌شود.

گایسر و ریجیک[5] (2008) در پژوهشی ارزنده معتقدند بین کشورهای اروپایی، آلمان، دانمارک و هلند فرهنگ مدنی قوی‌‎تری دارند و مشارکت سیاسی جوانان به ریشه‌های متفاوت فرهنگی آنها بستگی دارد و سنت‌های ملی و فرهنگی تأثیر بسزایی در شکل‌گیری مشارکت سیاسی دارند که در این مهم ژرمن‌‌ها میزان مشارکت بسیار زیادی در فرایند سیاسی انتخابات نسبت به بقیه دارند.

مقالۀ حاضر با بهره‌‌گیری از نتایج جستارهای مذکور از چند نظر با آنها متفاوت است: 1- بسیاری از پژوهش‌های انجام‌شده در حوزۀ مذکور یک سطح یا بعد را مدنظر قرار داده‌‌اند. 2- جستارهای پژوهشی که این موضوع را بررسی کرده‌اند، بیش از هرچیز آن را ازنظر توصیفی بیان کرده‌اند یا اینکه جامعۀ آماری آنها مناطق و محدودۀ مکانی جدا از دانشجویان دانشگاه شیراز بوده است. 3- در این پژوهش تلاش شده است نگاهی سیستمی و چندسطحی به موضوع شود تا در پرتو آن دست‌کم در سطحی معقول به یکی از مشکل‌‌‌های پژوهشی حوزۀ علوم اجتماعی پاسخ داده شود.

بنیان نظری پژوهش

رسانه‌‌ها، کارگزاری مهم برای تجهیز و تشویق کنش مشارکتی

نقش رسانه‌های جمعی در دموکراسی‌ها و تحولات سیاسی و اجتماعی آنها تاحدی مهم است که از آنها به‌منزلۀ «قوۀ چهارم» یاد شده است. دموکراسی و تحکیم آن، ممکن نیست در خلأ و بدون بسترسازی‌های لازم و مکفی فکری، نگرشی، مدنی، مشارکتی، نهادسازی، اراده‌‎گرایی جمعی و ملزوماتی از این دست رخ دهد. بدون تردید، رسانه‌ها با قابلیت‌های بالای تجهیز شناختی، فکری - نگرشی و کنشی - مشارکتی و به‌طور کلی با شهروندسازی، قادرند نقش بسیار مهمی در پیشبرد و نهادینه‌کردن دموکراسی ایفا کنند.

پیش‌فرض اساسی برای دموکراسی و مشارکت سیاسی و مدنی، وجود شهروندان آگاه است. بدون وجود شهروندان آگاه به حقوق سیاسی و اجتماعی و تعهدات مدنی خویش، دموکراسی دوام نمی‌‎آورد و مشارکت هدفمند و آگاهانه روی نمی‌دهد، استمرار نمی‌یابد و نهادینه نمی‌‌‎شود. دسترسی آزادانۀ شهروندان به اطلاعات سیاسی ازطریق مجاری ارتباطی جامعۀ مدنی و رسانه‌های جمعی و تحول نگرشی ناشی از آن در جهت نظارت بر عملکرد مسئولان حکومتی و نهاد‌های سیاسی و ایفای نقش شهروندی مشارکتی، یک ضرورت است (سردارآبادی، 1383: 1). امروزه، اطلاعات و آگاهی‌های سیاسی دربارۀ حقوق شهروندی، رویدادها و مسائل سیاسی جامعه و جهان برای ایفای نقش شهروندی و مشارکت در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی بسیار ضروری است؛ بنابراین، آگاهی، تربیت سیاسی و آموزش مدنی، عناصری ضروری برای دموکراسی و شهروندی‌اند. مطبوعات و رسانه‌های مستقل، نشان‌دهندۀ پایندگی، پویایی و نیرومندی جامعۀ مدنی‌اند. برخی جامعه‌شناسان، سلامت و پویایی دموکراسی را با استقلال نظام‌های ارتباطی در جامعۀ مدنی مرتبط و همبسته می‌دانند. رسانه‌ها در نظام‌های سیاسی دموکراتیک، قلمرو اطلاعات و افکار عمومی را شکل و دیدگاه‌های انتقادی و دموکراتیک را در سطح گسترده بازتاب می‌دهند. در این نوع نظام‌های سیاسی، رسانه‌های جمعی، کوتاه‌ترین و دردسترس‌ترین معیار‌ها برای قضاوت‌اند؛ زیرا بدون اطلاعات صحیح نمی‌توان قضاوت کرد. در این نوع نظام‌ها بین عرضۀ اطلاعات واقعی توسط رسانه‌ها و رشد فکری رابطۀ مستقیم وجود دارد.

در جهان امروز به‌ویژه در عصر انقلاب ارتباطات و اطلاعات، رسانه‌های جمعی به نهاد‌های اصلی حوزۀ عمومی تبدیل شده‌اند (دالگرن، 1380: 19). از منظر هابرماس حوزۀ عمومی، قلمروی اجتماعی است که در آن افکار عمومی شکل می‌‌گیرند. حوزۀ عمومی، حوزۀ تبادل افکار است و نهادهای مدنی، احزاب و رسانه‌های گروهی در آن به اشاعه و تبادل افکار می‌پردازند و افکار عمومی شکل می‌‌گیرند. در این حوزه، مطبوعات، تریبونی برای مباحث روشن‌فکرانه، عقلانی، انتقادی وغیرپیش‌داورانه دربارۀ مسائل عمومی‌اند (in: Mcnair, 1999: 19). بدون شکل‌‎گیری و نهادینه‌شدن چنین حوزۀ عمومی، مشارکت آگاهانه و هدفمند شهروندان در احزاب و تشکل‌های مدنی به شکل مطلوب روی نخواهد داد. در نظام‌های دموکراتیک، رسانه‌ها قلمرو اطلاعات و افکار عمومی را سامان می‌دهند، دیدگاه‌های انتقادی و دموکراتیک را در سطح گسترده منعکس می‌کنند و افکار عمومی را پیرامون آن شکل می‌دهند. در اینگونه نظام‌‌ها، رسانه‌های جمعی دردسترس‌ترین معیار‌ها را برای قضاوت در اختیار مردم می‌گذارند (Baum, 2003: 173).

طبق نظریۀ وابستگی به رسانه، دفلور و روکیچ بر این باورند که میزان وابستگی مخاطب به اطلاعات رسانه‌‌ای، متغیری اساسی در پاسخ به چرایی تغییر اعتقادات، احساسات، شناخت و رفتار و کنش‌های مشارکتی افراد دارد. براساس مطالعات دفلور و روکیچ[6] (1982: 241-242) هرچه جوامع پیشرفته‌‌تر و پیچیده‌‌تر شوند، وابستگی افراد به رسانه‌ها بیشتر می‌شود. رسانه‌ها با انعکاس اطلاعات و اخبار، سبب شکل‌گیری تصورات شهروندان از حکومت، فرایند‌ها، پویش‌های سیاسی، هویت خود و حوادث سیاسی و اجتماعی می‌‌شوند. بر همین اساس، هر میزان که جامعه در معرض نوسازی، تنازع و تغییر قرار بگیرد، وابستگی مخاطبان به رسانه‌ها بیشتر خواهد شد. جوامع مذکور، به‌طور معمول میزان زیادی از کشمکش و تغییر را دارند. به‌طور طبیعی تجهیز شناختی بالای ناشی از وابستگی به رسانه‌ها، پیش‌درآمد و بسترساز مهم برای نهادینه‌شدن رفتار و کنشگری‌ها یا مشارکت مدنی و سیاسی قاعده‌مند و مسالمت‌آمیز است.

امروزه در ادامۀ نقش و کارکرد رسانه‌های کلاسیک، شبکه‌های اجتماعی سایبری و فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی در دامنۀ بسیار گسترده‌تر و فراگیرتر در سطح جهانی و با سرعت بسیار بالا، نقش و کارکردهای بسیار مهمی را در آگاهی‌‌رسانی، بسیج و تهییج افکار عمومی و مشارکت‌دادن مخاطبان در رفتار اعتراضی به سود جنبش‌های اجتماعی و کنشگران هویتی ایفا کرده‌اند. تحولات مربوط به جهان عرب و بهار عربی، از بارزترین مصداق‌های عینی در این ارتباط‌اند. اینترنت مهم‌ترین ابررسانه است که با برخورداری از شبکه‌های اجتماعی متنوع و جذاب با بالاترین ظرفیت‌ شبکه‌‌سازی، اطلاع‌‌رسانی و بسیج‌‌گری، جایگاه بسیار بالاتری نسبت به رسانه‌های کلاسیک در هویت‌سازی و بسیج افکار عمومی در سطح جهانی و بسیج اعتراضات سیاسی دارد  &Safizadeh, 2017: 5) (Sardarnia

امروزه سیاست، حکومت و جوامع بیش از گذشته رسانه‌ای شده‌اند و زندگی بشری به شکل شگفت‌آوری با رسانه‌ها آمیخته شده است. به گفتۀ کارل دوچ، سیاست یعنی ارتباطات (سیف‌زاده، 1373). منظور او این است که رسانه‌ها در هدایت افکار عمومی، اعتراضات، رفتار‌های سیاسی و بیان دیدگاه‌های نیروهای اجتماعی و سیاسی نقش مهمی ایفا می‌کنند؛ به عبارت دیگر، رسانه‌های جمعی در تعیین سیاست‌ها و خط‌مشی‌ها تأثیر گذارند. جهانی‌شدن نقش زمان و مکان را در زندگی ما تغییر داده و انقلاب ارتباطات به‌منزلۀ موتور محرک مهم و اصلی برای جهانی‌شدن عمل کرده است. مک‌لوهان مهم‌ترین ویژگی‌های عصر ارتباطات جدید در موج سوم را در مؤلفه‌هایی همچون سرعت بالای فناوری ارتباطی و انفجار زمان و فضا، سیاسی‌شدن انسان با افزایش شدید آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی مردم جهان و راززدایی از انسان و جامعه در دنیای پیش از ارتباطات بر‌می‌شمارد (به نقل از پرویزی، 1386: 20). در این فضای پیچیده، اطلاعات می‌‌توانند عقاید جدیدی به ساختار نگرشی فرد اضافه کنند و به‌دنبال آن، نوع رفتار و کنش فرد را از سنتی و پیشامشارکتی به مشارکتی تغییر و تحول دهند (Little, 1996: 139).

مشارکت سیاسی

مشارکت سیاسی ازجمله ملزومات بنیادین مردم‌‌سالاری و شهروندی و از ضرورت‌‌ها‌‌ی جدانشدنی نظام سیاسی در قرن بیست‌و‌یکم است. اصلی‌‌ترین شاخص توسعه‌یافتگی سیاسی پاسخ به نیاز فزایندة مشارکت سیاسی و نهادینه‌کردن آن در قالب نهادهای مدنی است. مطالعة مشارکت سیاسی هر جامعه‌‌ای شناخت رفتار سیاسی مردم آن را میسر و مشخص می‌‌کند که در بسترهای اجتماعی گوناگون، میزان مشارکت سیاسی شهروندان چگونه و با تأثیرگرفتن از چه عواملی تغییر می‌کند (مسعودنیا و همکاران، 1393: 78).

مشارکت را نوعی کنش هدفمند دانسته‌‌اند که در فرایند تعاملی بین کنشگر و محیط اجتماعی او، برای رسیدن به اهداف معین و از پیش تعیین‌شده نمود پیدا می‌‌کند. در نگاهی دیگر، مشارکت را فرایند آگاهانۀ تقسیم قدرت و منابع کمیاب و فراهم‌کردن فرصت برای رده‌‌های پایین جمعیتی برای بهبود شرایط زندگی آنها عنوان کرده‌‌اند. وقتی مشارکت فراگرد نیرومندسازی در نظر گرفته می‌شود، مبتنی بر سه ارزش «سهیم‌کردن مردم در قدرت و اختیار، راه‌دادن مردم برای نظارت بر سرنوشت خویش و بازگشودن فرصت‌‌های پیشرفت به روی رده‌‌های زیرین جامعه خواهد بود» (ازکیا و غفاری، 1392: 290). مشارکت به معنای قائل‌شدن حق دخالت و ایجاد تعهد و مسئولیت برای خود یا به معنای درگیرشدن فضای ذهنی و عاطفی یک کنشگر در بستر و محیطی است که در آن قرار دارد. مشارکت سیاسی از مهم‌‌ترین مفاهیم جامعۀ مدنی در مقابل جامعۀ سیاسی است که کارگزار را تاحدی به میزان ارزش و تأثیر عمل خود امیدوار می‌‌کند. عموماً در نظام‌‌های اقتدارگرا با مشارکت سیاسی غیرحقیقی روبه‌رو هستیم؛ زیرا افراد تاحدی از تأثیرنداشتن کنش خویش آگاه‌اند و مشارکت اخیر به‌گونه‌ای جنبۀ ساختگی می‌‌یابد. در نظام‌‌های مردم‌سالار که در آنها سازوکار نهادها و سازمان‌ها بر مشارکت افراد بنا شده است و احزاب حلقۀ میانی جامعه و دولت‌اند، میزان و نحوۀ مشارکت حقیقی است و افراد آگاهانه به کنش می‌‌پردازند؛ درواقع، مشارکت سیاسی هم حاصل توسعۀ سیاسی است و هم عامل آن و به‌طور معمول میزان تأثیرگذاری آن در برهه‌‌های بلندمدت سنجیده می‌شود.

به نظر میجلی، مشارکت اجتماعی موضوعی کاملاً ایدئولوژیک و بازتاب‌دهندۀ اعتقادات ناشی از نظریه‌‌های اجتماعی و سیاسی در این زمینه است که جوامع چگونه باید سازماندهی شوند. منطق آن مبتنی بر واکنش در برابر تمرکزگرایی، دیوان‌‌سالاری، انعطاف‌‌ناپذیری و دردسترس ‌نبودن دولت است و با این اعتقاد از آن حمایت شده است که قدرت دولت به‌گونه‌‌ای بسط و گستردگی فزاینده‌‌ پیدا کرده است که با کنترل بر امور جوامع، حقوق و آزادی‌‌های مردم عادی را تقلیل داده است (به نقل از ازکیا و غفاری، 1392: 281). به نظر اولسن، نظریۀ مشارکت اجتماعی حاصل ایدۀ گستردۀ کثرت‌‌گرایی اجتماعی است که نظریه‌پردازانی مانند توکویل، ترومن، دال، لیپست و همکاران و کورنهاوزر و نیزبت آن را توسعه داده‌‌اند. به عقیدۀ او دربارۀ نظریۀ مشارکت در قالب دو مفهوم بسیج و واسطه‌‎بودن به‌منزلۀ پیش‌شرط و زمینۀ مشارکت سیاسی بحث شده است (به نقل از ازکیا و غفاری، 1392: 281).

فرهنگ مشارکت سیاسی به این معناست که افراد از نفوذ نظام سیاسی بر خود و میزان تأثیرگذاری خود بر نظام سیاسی آگاهی دارند و با علم به تأثیرگذاری متقابل بر یکدیگر، نسبت به ساخت سیاسی، اداری و روند تصمیم‌‌گیری و امر اجرایی حساسیت نشان می‌‌دهند و تلاش می‌‌کنند در خط‌‌مشی و تصمیم‌های نظام سیاسی تأثیر بگذارند (جعفری‌نیا، 1391: 90). مشروعیت هر نظام سیاسی تابع رضایت و اعتماد شهروندان است. در این ‌‌صورت شاهد مشارکت سیاسی مردم و شکل‌‌گیری شکاف‌‌هایی بر مبنای نظام تقسیم کار و نظام اقتصادی می‌شویم که با پویایی، نقد و راهکارهای سازنده سبب تقویت و تثبیت نظام سیاسی خواهند شد. حتی در صورت بروز بحران‌‌های سیاسی، به‌دلیل اعتقاد و باور ذهنی مردم به حاکمیت موجود در بهره‌‌برداری و سوءاستفادۀ گروه‌‌های داخلی و خارجی در این زمینه نتیجه‌‌ای حاصل نمی‌شود (عباس‌‌زاده و کرمی، 1390: 45).

به نظر هانتینگتون از میان عوامل منزلتی، میزان تحصیلات فرد بیشترین تأثیر را بر مشارکت سیاسی دارد. عامل دوم، مجاری سازمانی، یعنی عضوشدن فرد در انواع گروه‌‌ و سازمان اجتماعی مانند اتحادیه‌‌های شغلی و صنفی، گروه‌های مدافع، علایق خاص و... است که احتمال مشارکت در فعالیت سیاسی و اجتماعی را بیشتر می‌کند. همچنین میان گسترش فرصت‌های تحرک اجتماعی فردی در کوتاه‌‌مدت و مشارکت سیاسی رابطه‌ای معکوس وجود دارد و چنانچه افراد با استفاده از افزایش سطح تحصیلات، انتقال به مشاغل پرمنزلت‌‌تر یا کسب درآمد بیشتر، به وضعیت اقتصادی و اجتماعی بهتر دست یابند، معمولاً از مشارکت در سیاست و فعالیت اجتماعی صرف‌نظر می‌‌کنند (به نقل از گلابی و حاجی‌لو، 1391).

الگو‌‌های مشارکت سیاسی ازسوی نظریه‌‌پردازان جامعه‌شناسی و علوم سیاسی بررسی شده‌اند و می‌‌توان نظریات برخی از آنها را در جدول 1 (به نقل از جعفری‌‌نیا، 1391: 98-97) به‌صورت تطبیقی نمایش داد:

جدول 1- الگوهای مشارکت سیاسی ازنظر نظریه‌پردازان جامعه‌شناسی و علوم سیاسی

روش پژوهش

در رویکردهای کمی در علوم، تجزیه‌وتحلیل داده‌‌ها بخش اصلی پژوهش است؛ زیرا علم در این پژوهش‌ها با نظریه‌آزمایی رشد می‌یابد و واقعیت‌های اجتماعی را تبیین می‌کند. به عبارت دیگر، تلاش پژوهشگر بر آن است تا بتواند با رویکردی نظری به واقعیت تجربی وارد شود و با توجه به یافته‌‌های به‌دست‌آمده از مطالعۀ خود، پس از تأیید آماری چارچوب نظری استفاده‌شده، تعمیم‎‌هایی را دربارۀ گروه بزرگ‌تری که جامعه نامیده می‌‌شود، انجام دهد.

در اینجا گویه‌های طیف‌های مطالعه‌شده در جدول‌های مجزا بررسی شده‌اند. ذکر این نکته ضروری است که داده‌های پرسش‌نامه‌ها پس از جمع‌آوری، وارد نرم‌افزار شد؛ سپس برازش شد و تغییرات لازم مانند ارزش‌گذاری داده‌ها، ساخت متغیرهای فاصله‌ای و تغییر گروه‌بندی متغیرها انجام شد. در برخی طیف‌ها که گویه‌های بدون پاسخ داشتند، با توجه به سطح سنجش آنها و با استفاده از شاخص‌های گرایش مرکزی، پاسخ‌ها جایگزین شده‌اند. همچنین این پژوهش بر روش پیمایش و فن پرسش‌نامه‌ای برای جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات مبتنی است و در آن متغیر وابسته و برخی متغیرهای مستقل براساس طیف لیکرت سنجیده شده‌اند. برای تحلیل اولیۀ داده‌‌ها از نرم‌‎افزار spss استفاده شد؛ برای استخراج تأثیر هر یک از متغیر‌های مستقل و واسط بر متغیر وابسته، از آزمون تحلیل مسیر با نرم‌افزار Amos 22 کمک گرفته شد. جامعۀ آماری دانشجویان دانشگاه شیرازند که تعداد آنها در سال تحصیلی 1396 حدود 16 هزار نفر بوده است. حجم نمونه نیز براساس جدول لین و درنظرگرفتن 5 درصد احتمال خطای نمونه‌‎گیری و سطح اطمینان 95 درصد، 380 نفر تعیین شد. نمونه‌ها با توجه به طبقه‌ای‌بودن جامعۀ آماری، از دانشجویان دانشگاه شیراز در مقطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی به شیوۀ طبقه‌بندی انتخاب شدند.

تعریف متغیرها

انجمن‌ها

انجمن‌های داوطلبانه نقش مهمی در شکل‌گیری نظریه‌‌های متفکران سیاسی، از توکوویل، دورکیم، زیمـل و جـی. اس. میل گرفته تا کورنهاوزر، آلموند و وربا، گرتز و پاتنـام ایفـا کـرده‌انـد. این انجمن‌ها در سـطح فردی، درک اجتمـاعی و اعتمـاد را بـه مـردم آمـوزش می‌دهند؛ زیرا در آنها به افراد مختلف با پس‌‌زمینه‌‌ها و نظـام‌هـای ارزشـی گوناگون، اجازۀ فعالیت مشترک داده می‌‌شـود. ایـن انجمـن‌هـا، بـا گـردآوردن تیپ‌‌های اجتماعی گوناگون به افراد کمک می‌‌کنند دیگران را درک و با آنها همدلی کنند (زارعی، 1387).

رسانه‌های مجازی

رسانه‌هایی که تبادل یا انتشار محتوا در آنها، تنها به کمک ابزارهای مجهز به پردازشگر دیجیتال میسر باشد؛ شامل رسانه‌های برخط مبتنی بر شبکه، سرویس‌های مخابراتی از قبیل ام ام اس، اس ام اس و... . قلمرو موضوعی رسانه‌‌های مجازی عبارت‌اند از: اشتراک‌‎محور، انتشارمحور، گفتگومحور، پیام‌‌رسان محور، شبکه‌محور و همکارمحور.

رسانه‌‎های داخلی، مجموعه رسانه‌‌هایی‌اند که داخل یک کشور اجازۀ انتشار اخبار و اطلاعات را دارند. این رسانه‌ها شامل رادیو وتلویزیون ملی، مطبوعات و نشریات‌اند.

رسانه‌های خارجی، مجموعه رسانه‌‌هایی‌اند که درخارج از مرز یک کشور طبق اساس‌نامه‌ای غیر از اساس‌نامۀ منوط به رسانه‌های داخلی اخبار و اطلاعات را انتشار می‌دهند؛ همانند رادیو و تلویزیون بی بی سی، صدای آمریکا، دویچه وله و سایر رسانه‌ها.

گروه دوستان به گروهی اطلاق می‌‌شود که عموماً در یک ردۀ سنی براساس اشتراکات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی یا اجتماعی به هم نزدیک می‌شوند و بعد از خانواده، صمیمیت بین آنها در سطح بالایی است.

اعتباروپایاییپژوهش

پرسش‌نامه پس از طراحی برای اعتبار صوری در اختیار متخصصان خبره قرار گرفت و اصلاحات لازم انجام شد. پایایی پرسش‌نامه ازطریق محاسبۀ آلفای طیف‌‌های مدنظر حاصل شد که ضرایب آنها در جدول 2 ذکر شده است:

جدول 2- شاخص آلفای کرونباخ متغیرها

یافته‌ها

پیش‌نیاز تجزیه‌‎وتحلیل

از آنجا که اساس این پژوهش استفاده از تحلیل مسیر است، چندین نکته اهمیت دارد؛ ابتدا اینکه دادۀ بی‌ربطی در مجموع داده‌ها وجود نداشته باشد. این کار در پالایش داده‌ها به‌طور کامل صورت گرفته است. دوم اینکه توزیع متغیرها کاملاً نرمال باشد؛ البته مبنای معادلات ساختاری و تحلیل مسیر براساس رگرسیون خطی است که باید از خطی‌بودن رابطه مطمئن شد.

نمودار 1- الگوی نرمال‌بودن داده‌ها

همان طور که الگوی مذکور نشان ‌می‌دهد، توزیع نرمال متغیر‌ها در حدی پذیرفتنی قرار دارد. شاخص توزیع بین 3 و 3- است که این نشان‌دهندۀ نرمال‌بودن توزیع است.

نمودار 2- الگوی خطی‌بودن رابطۀ بین متغیر‌ها

همان طور که الگوی بالا نشان ‌می‌دهد رابطۀ بین متغیر‌های مدنظر خطی است و به‌نوعی توزیع فراوانی متغیر‌ها را با شیب نمایش ‌می‌دهد.

یافته‌‎های استنباطی

در این بخش برای تعیین چگونگی روابط میان متغیرهای پژوهش، فرضیه‌های پژوهش به آزمون گذاشته می‌شوند. آزمون‌های به کار گرفته‌شده براساس سطح سنجش متغیرها انتخاب شده‌اند. متغیر‌ها در قالب گویه‌های طیف لیکرت (ترتیبی) سنجیده شده‌اند که در ادامه متغیرها با ترکیب گویه‌ها در قالب سطح سنجش فاصله‌ای نسبی سنجیده شدند.

جدول 3- ضریب همبستگی پیرسون بین دوستان و مشارکت سیاسی

همان گونه که اطلاعات این جدول نشان ‌می‌دهند، بین متغیر دوستان و مشارکت سیاسی رابطۀ معناداری وجود دارد و جهت رابطه مثبت است. ضریب همبستگی رابطه معادل 572% با جهت مثبت و معناداری 000% است.

جدول 4- ضریب همبستگی پیرسون بین رسانه‌های داخلی و مشارکت سیاسی

آزمون پیرسون بین دو متغیر رسانه‌های داخلی و مشارکت سیاسی نشان ‌می‌دهد رابطۀ بین این دو متغیر معنی‌دار و جهت رابطه مثبت است. ضریب همبستگی رابطه برابر با 345% و ضریب معناداری آن 000% است.

جدول 5- ضریب همبستگی پیرسون بین رسانه‌های خارجی و مشارکت سیاسی

طبق اطلاعات حاصل‌شده از بررسی رابطۀ بین متغیر رسانه‌های خارجی (رادیو و تلویزیون‌های ماهواره‌ای) و مشارکت سیاسی ازطریق آمارۀ پیرسون، رابطۀ بین این دو متغیر معنی‌دار و جهت رابطه مثبت است. ضریب همبستگی رابطه برابر با 181% و ضریب معنی‌داری آن برابر با 000% است.

جدول 6- ضریب همبستگی پیرسون بین شبکه‌های اجتماعی مجازی و مشارکت سیاسی

رابطۀ بین دو متغیر شبکه‌های اجتماعی مجازی و مشارکت سیاسی معنی‌دار و جهت رابطه مثبت است. به این صورت که ضریب معناداری این رابطه برابر با 623% و ضریب همبستگی آن برابر با 000% است.

جدول 7- ضریب همبستگی پیرسون بین عضوشدن در انجمن‌های مدنی و مشارکت سیاسی

ضریب همبستگی پیرسون بین این دو متغیر نشان ‌می‌دهد ضریب معناداری دارند (معادل 458%) و جهت رابطه مثبت است.

براساس مدل‌سازی معادلات ساختاری، پرسش این است که آیا داده‌های تجربی گردآوری‌شده، الگو را تأیید می‌کنند یا خیر. به همین دلیل در این روش، تعدادی شاخص به‌منزلۀ شاخص برازش معرفی می‌شوند که نشان‌دهندۀ میزان همخوانی الگوی نظری و داده‌های تجربی‌اند. ازنظر گروه متخصصان دانشگاه ایالتی کالیفرنیای شمالی به چند دلیل قضاوت دربارۀ برازش الگو، اگر تنها بر مبنای مربع کا اسکوئر و سطح معنی‌داری باشد، ‌ممکن است گمراه‌کننده باشد. پژوهشگر بیشتر به توجه به شاخص خاص برازش برای تصمیم‌گیری نهایی نیازمند است (قاسمی، 1392). شاخص مربع کا (CMIN/DF) یکی از شاخص‌ها برای پذیرفتنی‌بودن الگوست. شوماخر و لومکس مقادیر بین 1 تا 5 و حتی گاهی مقادیر بین 1 تا 3 و 1 تا 2 را پذیرفتنی دانسته‌اند. در این الگو مربع کا بر درجۀ آزادی 127/2 است. شاخص دیگر استفاده‌شده، برازش هنجارشدۀ مقتصد است؛ در این شاخص بیشتر، مقادیر بالای 50% یا 60% مناسب تلقی شده‌اند (به نقل از قاسمی، 1392). در این الگو نیز PCFI  و PNFI  مقادیر نزدیک 50% دارند که برای تدوین الگو پذیرفتنی است. شاخص بعدی، شاخص تطبیقی است؛ به این معنی که هرچه عدد به یک نزدیک‌تر باشد، الگو تأیید ‌می‌شود. در اینجا مثال CFI 99% است که نشان‌دهندۀ برازندگی بالای الگوست. سایر معیار‌های برازش در جدول زیر آورده شده‌اند.

جدول 8- شاخص‌های برازندگی

پایۀ اصلی مدل‌سازی معادلات ساختاری و تحلیل مسیر بر مبنای رگرسیون قرار دارد؛ برای این منظور به معناداری ضریب هر رابطۀ تعریف‌شده در الگو توجه می‌شود. در خروجی Amos بخش دیگری از خروجی‌ها، معناداری این روابط رگرسیونی را بررسی می‌کند. بنا به الگوی مفهومی، رابطه‌ای علی ادعا شده است؛ البته الگو‌های تحلیل مسیر و معادلات ساختاری خود به چند دسته تقسیم ‌می‌شوند؛ درواقع، برای آزمون فرضیه‌های پژوهش ازطریق روش مدل‌یابی معادلات ساختاری و تحلیل مسیر، سه رویکرد در دسترس پژوهشگران است. رویکرد اول (Total aggregation) تراکم‌سازی کلی نام دارد که در آن از نمرۀ کل یک متغیر به‌منزلۀ نشانگر متغیر استفاده ‌می‌شود. این رویکرد در ایران به نام تحلیل مسیر مشهور شده است. رویکرد دوم تراکم‌سازی جزئی (Partial aggregation) نام دارد که در آن از مؤلفه‌های پرسش‌نامه به‌منزلۀ نشانگرهای متغیر مکنون استفاده ‌می‌شود. رویکرد سوم نامتراکم‌سازی کلی (Total disaggregation) نام دارد که در آن از سؤالات پرسش‌نامه به‌منزلۀ نشانگرهای متغیرهای مکنون استفاده ‌می‌شود (Vieira, 2011). اساس این پژوهش بر رویکرد اول، یعنی تراکم‌سازی کلی است.

شکل 1- الگوی تجربی پژوهش

در قالب تحلیل مسیر، 50% از متغیر وابسته یعنی مشارکت سیاسی توسط متغیر‌های مستقل یعنی رسانه‌های داخلی، خارجی، شبکه‌های مجازی و متغیر‌های واسطه‌ای اجتماعی دوستان و انجمن‌های اجتماعی تبیین شدند. رابطۀ علی در قالب تحلیل مسیر، ضرایب رگرسیون دارد که در جدول زیر آورده شده‌اند.

جدول 9- ضرایب مسیر

همان طور که اطلاعات جدول نشان ‌می‌دهند، تمام روابط معنی‌دارند. متغیر رسانه‌های داخلی بیشترین تأثیر را بر انجمن‌ها با ضریب 603% دارد. شبکۀ مجازی نیز بیشترین تأثیر را بعد از رسانه‌های داخلی با ضریب 476% دارد. جالب این است که از میان متغیر‌ها شبکۀ مجازی بیشترین تأثیر را بر مشارکت سیاسی دارد. گروه دوستان نیز با تأثیر زیادی بر مشارکت سیاسی به میزان %288 نشان داده شده است.

جدول 10- ضریب مسیر بوت‌استراپ

آنچه در جدول بالا مهم است، بررسی نقش واسطه‌گری انجمن و دوستان دربارۀ متغیر مستقل شبکۀ مجازی، رسانۀ داخلی و خارجی (پیش‌‎بین) و متغیر وابستۀ مشارکت سیاسی است. نکتۀ جالب‌توجه این است که تأثیر رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی با واسطه‌گری انجمن و دوستان بر مشارکت سیاسی به‌طور کلی معنادار است. حد بالای شبکۀ مجازی 110% و حد پایین آن 040% است که هم‌جهت‌اند و ضریب معناداری آن 10% است. همچنین رسانۀ داخلی حد بالای 257% و حد پایین 127% و معناداری 01% دارد. رسانۀ خارجی نیز سطح بالای 042% و حد پایین 005% دارد و ضریب معناداری آن برابر با 02% است که نشان‎‌دهندۀ تأیید این فرض است که انجمن و دوستان نقش واسطه‌گری در رابطۀ متغیر‌های پیش‌بین و وابستۀ مشارکت سیاسی دارند.

جدول 11- ضرایب تأثیر مستقیم و غیرمستقیم