تعیین شاخص‌های شهر خلاق و رتبه‌بندی کلان‌شهرهای ایران براساس معیارهای شهر خلاق: با استفاده از روش تاپسیس اصلاح‌شده

دل انگیزان, سهراب; دهقان شبانی, زهرا; خانزادی, آزاد; ذبیحی دان, محمد سعید

doi:10.22108/ue.2018.107566.1036

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,652
تعداد مقالات	13,415
تعداد مشاهده مقاله	30,320,812
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	12,095,829

تعیین شاخص‌های شهر خلاق و رتبه‌بندی کلان‌شهرهای ایران براساس معیارهای شهر خلاق: با استفاده از روش تاپسیس اصلاح‌شده

اقتصاد شهری

مقاله 1، دوره 3، شماره 1، شهریور 1397، صفحه 1-24 اصل مقاله (747.93 K)

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2018.107566.1036

نویسندگان

سهراب دل انگیزان¹؛ زهرا دهقان شبانی^* ²؛ آزاد خانزادی³؛ محمد سعید ذبیحی دان⁴

¹دانشیار بخش اقتصاد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

²استادیار بخش اقتصاد، دانشکده اقتصاد مدیریت و علوم اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

³استادیار بخش اقتصاد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

⁴دانشجوی دکتری اقتصاد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

شهرها و منطقه‌های خلاق رشد اقتصاد کشور را باعث می‌شوند. نظریه‌های مختلفی دربارﮤ ارتباط بین خلاقیت در شهرها و منطقه‌ها و رشد اقتصادی شهرها و منطقه‌ها مطرح شده است؛ ازجمله این نظریه‌ها باید به نظرﻳﮥ خوشه‌ای‌شدن، نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ انسانی و نظرﻳﮥ طبقه خلاق اشاره کرد. این نظریه‌ها مطرح می‌کنند که معیارهای خلاقیت در شهرها و منطقه‌ها، رشد اقتصادی را باعث می‌شود. به همین علت شناخت معیارها و شاخص‌هایی که در خلاقیت هر شهر تأثیر دارند بسیار حائز اهمیت است. براین‌اساس مطاﻟﻌﮥ حاضر شاخص‌های تأثیرگذار بر خلاقیت کلان‌شهرهای ایران را معرفی و بررسی می‌کند. برپاﻳﮥ مطالعه‌های صورت‌گرفته در گذشته و مصاحبه‌های انجام‌شده با متخصصان این حوزه، 111 شاخص (معیار) تأثیرگذار بر خلاقیت شهرهای ایران شناسایی و معرفی شده‌اند. از این تعداد، به علت نبود اطلاعات و آمار کافی، در این مطالعه 88 شاخص استفاده شده است. در ادامه برای رتبه‌بندی کلان‌شهرها از روش تاپسیس اصلاح‌شده استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد کلان‌شهر تهران براساس وزن (5/0، 5/0)، دارای بیشترین خلاقیت است که برابر با 06/0 است. کلان‌شهر مشهد و تبریز به‌ترتیب در رتبه دوم و سوم و کلان‌شهر کرج در رتبه آخر قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

شهر خلاق؛ شاخص شهر خلاق؛ رشد اقتصادی؛ تاپسیس

اصل مقاله

مقدمه

بیان مسئله.

با افزایش نقش خلاقیت در رشد اقتصادی، سیاست‌گذاران، خلاقیت را در جایگاه موضوعی مهم در دستور کار سیاسی خود قرار داده‌اند. همان‌طورکه استام و همکاران^{^[1]} بیان می‌کنند خلاقیت در تحریک رشد اقتصادی در شهرها و منطقه‌ها نقش مهمی بازی می‌کند. در همین راستا، دربارﮤ شهر و منطقه‌های خلاق و رشد اقتصادی نظریه‌های مختلفی مطرح شده است؛ ازجمله این نظریه‌ها باید به نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ انسانی، نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ خلاق و نظرﻳﮥ خوشه‌ای‌شدن اشاره کرد. این نظریه‌ها مطرح می‌کنند برای رسیدن به رشد اقتصادی در شهرها، بیشتر چه عواملی مهم‌اند و هر محل برای جذب این عوامل باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد. بنابراین شناخت شاخص‌ها و معیارهایی که باعث خلاقیت هر شهر و منطقه می‌شود بسیار بااهمیت است. به این علت که با سیاست‌گذاری‌های صحیح، ممکن است شهرها و منطقه‌ها را به سمت خلاقیت بیشتر و درنتیجه به سمت رشد اقتصادی چشمگیرتر هدایت کرد.

پس از شناخت شاخص‌ها و معیارهای خلاقیت در کلان‌شهرهای ایران، رتبه‌بندی کلان‌شهرها به‌لحاظ خلاقیت اهمیت دارد. انتخاب و استفاده از روشی که ما را به رتبه‌بندی صحیحی برساند اهمیت ویژه‌ای دارد. روش تاپسیس یکی از بهترین معیارهای رتبه‌بندی است؛ بااین‌حال این روش ایرادها و نقص‌هایی دارد. بنابراین باید از روش تاپسیس اصلاح‌شده استفاده کرد. به همین منظور در پژوهش حاضر تلاش بر این است شاخص‌ها و معیارهای تأثیرگذار بر خلاقیت در کلان‌شهرهای ایران معرفی و بررسی شود؛ سپس با استفاده از روش تاپسیس اصلی و همچنین تاپسیس اصلاح‌شده، کلان‌شهرهای ایران، یعنی شهرهایی با جمعیتی بیش از یک میلیون نفر، به‌لحاظ خلاقیت رتبه‌بندی شود.

پیشینه پژوهش.

در ادبیات اقتصادی جهان، مفهوم شهر خلاق به‌طور پیوسته در حال رشد است. در ایران نیز در این حوزه مطالعه‌هایی صورت گرفته است که در ادامه برخی از مطالعه‌های انجام‌شده در داخل و خارج بررسی می‌شود.

مؤذنی (1389) شهرهای خلاق و نوآور و عمده‌ترین ﺟﻨﺒﮥ آن، یعنی حضور سرماﻳﮥ انسانی خلاق (طبقه خلاق) را بررسی کرده است؛ همچنین دربارﮤ برخی بسترها و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بر ایجاد و ابقای این شهرها و منطقه‌های مدنظر مطالعه کرده و به این نتیجه رسیده است که در ایران برابری اجتماعی، یکی از متغیرهای شهر خلاق، با خلاقیت و نوآوری رابطه‌ای مثبت دارد.

ربانی خوراسگانی و همکاران (1390)، در مقاله‌ای باعنوان «بررسی نقش تنوع اجتماعی در ایجاد شهرهای خلاق و نوآور مورد مطالعه: شهر اصفهان» جایگاه تنوع اجتماعی در ایجاد شهرهای خلاق و نوآور را بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد از لحاظ درصد مهاجرپذیری، در بین استان‌های ایران، استان اصفهان در رتبه دهم قرار دارد و در میزان حضور افراد غیربومی، رﺗﺒﮥ سوم را پس از استان‌های تهران و خراسان رضوی به خود اختصاص داده است. به‌طور کلی نتایج نشان می‌دهد شهر اصفهان در زمرﮤ شهرهای مهاجرپذیر ایران است و ظرفیت حرکت به سَمت شهر خلاق و نوآور را دارد.

رسول قربانی و همکاران (1392) در مقاله‌ای باعنوان «شهرهای خلاق، رویکرد فرهنگی در توسعه شهری»، شهر خلاق و ویژگی‌ها و جایگاه شهر خلاق را واکاوی کرده‌اند. در این مقاله به این موضوع اشاره شده است که شهر خلاق رویکردی فرهنگی در توﺳﻌﮥ شهری است. در این رویکرد، شهر باید این امکان را داشته باشد که برای جذب و پرورش استعدادها و نوآوری‌ها و ایده‌ها محیطی جذاب باشد و برای حل مسئله‌های اساسی و نیز در راستای پایه‌ریزی رشد و توسعه‌ای خلاق از اندیشه و خلاقیت افراد، چه افراد خاص مثل هنرمندان و دانشمندان و نویسندگان و چه ایده‌های شهروندان عادی، بهره ببرد. در این نگرش، فرهنگ پاﻳﮥ اصلی توسعه محسوب می‌شود و سایر بخش‌ها از آن متأثر است؛ به‌طوری‌که اساس اقتصادی این شهرها نیز بر پاﻳﮥ فرهنگ و منابع فرهنگی است و از مفاهیمی همچون صنایع فرهنگی، صنایع خلاق و اقتصاد خلاق سخن به میان می‌آید.

ضرابی و همکاران (1393) در مقاله‌ای باعنوان «بررسی میزان تحقق‌پذیری شهر خلاق (مقایسه تطبیقی بین شاخص‌های توسعه پایدار شهری و معیارهای ایجاد شهر خلاق، نمونه مورد مطالعه: شهرهای استان یزد)» ارتباط بین شاخص‌های توﺳﻌﮥ پایدار و معیارهای شهر خلاق را در شهرهای استان یزد، در راستای میزان تحقق‌پذیری شهر خلاق پایدار بررسی کرده‌اند. روش به‌کاررفته در این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی است. جاﻣﻌﮥ آماری 24 شهر استان یزد را شامل می‌شود. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از الگوی رتبه‌اندازه، ضریب رگرسیون چند متغیره و تحلیل مسیر استفاده شده است. شاخص‌های پژوهش 35 شاخص توﺳﻌﮥ پایدار و 22 شاخص شهر خلاق را دربرمی‌گیرد. نتایج بررسی شاخص‌های توﺳﻌﮥ پایدار در شهرهای استان یزد نشان می‌دهد در شاخص‌های تلفیقی، شهرهای یزد و میبد در زمرﮤ شهرهای پایدار محسوب می‌شوند. نتایج تحلیل مسیر معیارهای شهر خلاق نیز بیان‌کنندﮤ این است که متغیرهای نوآوری با میزان 672/0 و آموزشی با 537/0، به‌ترتیب بیشترین تأثیرها را در توﺳﻌﮥ پایدار و شهرهای خلاق استان یزد داشته‌اند. درنهایت، شهر یزد باتوجه به میزان چشمگیر سرمایه‌های انسانی موجود، تعداد فراوان متخصص، میزان گسترده‌ای از مراکز رشد و فناوری و نیز قابلیت بالقوه در استفاده از انرژی‌های نو مانند انرژی‌های خورشیدی و بادی، ظرفیت حرکت به سوی تحقق شهر خلاق را دارد.

فتوحی مهربانی و همکاران (1395) در مقاﻟﮥ «شهر خلاق و شاخص‌های شهر خلاق ایرانی» با استفاده از روش دلفی،^{^[2]} به ایجاد و ساخت شاخص‌های شهر خلاق متناسب با فرهنگ ایرانی توجه کردند. نتایج پژوهش 49 شاخص را در حکم شاخص‌های شهر خلاق ایرانی نشان می‌دهد.

زنگنه شهرکی و همکاران (1395) در مقاله‌ای باعنوان «تحلیل قابلیت‌ها و جایگاه شهر تهران از نظر تحقق مفهوم شهر خلاق در مقایسه با سایر شهرهای دنیا» میزان تحقق مفهوم شهر خلاق را در کلان‌شهر ایران سنجیدند. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد شهر تهران باوجودِ داشتن ظرفیت‌های فراوان در مقایسه با شهرهای مطالعه‌شده، با ضریب (957/0)Q در رتبه آخر قرار دارد و در بیشترِِ شاخص‌ها به‌ویژه در امکانات گردشگری برای گردشگران بین‌المللی، درصد افراد شاغل در فعالیت‌های پژوهش و توسعه، درصد کاربران اینترنت و اینترنت با سرعت عالی، درصد افراد خارجی ساکن در شهر، آزادی و سانسور مطبوعات، ضریب جینی و مشارکت در انتخابات گذشته وضعیت مناسبی ندارد. مهم‌ترین رویکردهایی که شهر تهران برای تحقق شهر خلاق می‌تواند به کار گیرد از این قرار است: اول بهبود محیط شهری خلاق در راستای پرورش شهروندان خلاق؛ دوم حفظ و جذب طبقه خلاق و شهروندان خلاق.

به‌تازگی مطالعه دربارﮤ شهرها و منطقه‌های خلاق و رشد اقتصادی در کانون توجه قرار گرفته است. برخی مطالعه‌های تجربی صورت‌گرفته نشان می‌دهد سرماﻳﮥ انسانی در حکم یکی از شاخص‌های خلاقیت، عامل اصلی رشد منطقه‌ای است؛ ازجمله این مطالعه‌ها باید به تلاش‌های راوچ^{^[3]} در سال 1993، گلیسر^{^[4]} در سال 1998 و 2000، سیمون و ناردینلی^{^[5]} در سال 1996، سیمون^{^[6]} در سال 1998 و ماتور^{^[7]} در سال 1999 اشاره کرد.

لاندری و بیانچینی^{^[8]} (1995) بیان می‌کنند شهر خلاق در جایگاه واکنشی در مقابل مسائل شهری، در مواجهه با بحران شهری بین‌المللی که در مرحله گذار به فراصنعتی و اقتصاد جهانی رخ داده است، در نظر گرفته می‌شود. شهرها برای حل مسائل اجتماعی خود، به خلاقیت نیاز دارند و نیاز شهرها به خلاقیت برای دستیابی به رقابت در صنایع باارزش افزوده جدید نیست.

از نظر ریچارد فلوریدا^{^[9]} (2002)، میزان توﺳﻌﮥ اقتصادی شهر با میزان حضور و تمرکز متخصصان (طبقه خلاق) بستگی مستقیم دارد. ﻃﺒﻘﮥ خلاق باعث به وجود آمدن جامعه‌ای پویا، باز و روبه‌رشد می‌شود و نخبگان دیگر را به جامعه جذب می‌کند. سه ویژگی اصلی جامعه‌ای که طبقه خلاق را جذب می‌کند تکنولوژی و استعداد و ظرفیت تحمل‌پذیری است.

ام سی گراناهان و وُجان^{^[10]} (2007) در مقاﻟﮥ خود، نظرﻳﮥ ﻃﺒﻘﮥ خلاق را در دو ﻣﻨﻂﻘﮥ روستایی و شهری در ایالات متحده آمریکا بررسی کردند. ﻃﺒﻘﮥ خلاق در زمرﮤ یکی از معیارهای خلاقیت در منطقه است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد مناطق روستایی ایالات متحده آمریکا از نظرﻳﮥ ﻃﺒﻘﮥ خلاق حمایت می‌کند و بر امکانات طبیعی در حکم شاخص‌های کیفیت زندگی تمرکز دارد. همچنین در مناطق شهری به این نتیجه رسیدند بین حضور ﻃﺒﻘﮥ خلاق و رشد و توسعه، راﺑﻂﮥ مثبت و معناداری وجود دارد.

بوشما و فریچ^{^[11]} در سال 2009، در مقاﻟﮥ خود دریافتند وجود ویژگی‌های تحمل و بازبودن^{^[12]} منطقه، بر سهم افراد خلاق در منطقه تأثیر معنادار و مثبت دارد. همچنین وجود فرصت‌های شغلی موجود در منطقه بر جمعیت خلاق منطقه تأثیرگذار است. نتایج این پژوهش وجود راﺑﻂﮥ مثبت بین ﻃﺒﻘﮥ خلاق و رشد اشتغال و کارآفرینی در منطقه را نشان می‌دهد.

ام سی گراناهان و همکاران^{^[13]} در سال 2011 نشان دادند جذب کارگران خلاق در یک مکان باعث ایجاد رشد اقتصادی می‌شود. در این مقاله نشان داده می‌شود استعداد در حکم موتور رشد اقتصادی است.

لنگ و همکاران^{^[14]} (2014) در مقاﻟﮥ خود، خلاقیت در شهر جورج تاون را بررسی کردند. آنها در مقاله به این مسئله توجه کردند که پایتخت فرهنگی تا چه حد قادر است در حکم منبع در توﺳﻌﮥ شهر خلاق استفاده شود. همچنین چالش‌ها و چشم‌اندازهایی را بررسی کردند که جورج تاون در تلاش برای تبدیل‌کردن به شهر کاملاً خلاق با آنها مواجه بود. نتایج حاکی از آن است که راه روبه‌جلو برای این کار تلاشی هماهنگ است که در آن سازمان‌های دولتی با رهبران جامعه، جاﻣﻌﮥ کسب‌وکار، سازمان‌های غیردولتی و سایر افراد دارای نفع همکاری کنند. در راستای ایجاد پیشنهاد‌ها و توصیه‌هایی برای تغییر اساسی جورج تاون به یک شهر فرهنگی، برنامه‌های توسعه باید ترکیب‌کنندﮤ پروژه‌های فرهنگی باشند که نیازهای جامعه را با مقررات برای کنترل و ارزیابی اثرهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی پروژه‌های فرهنگی شهر برآورده کند.

گروداچ[15] در سال 2017 در مقاﻟﮥ خود، سیاست‌های شکل‌دهی شهر خلاق را واکاوی کرد. او بیان می‌کند در طول دو دﻫﮥ گذشته، سیاست‌های فرهنگی شهری در شهرها بسیار بااهمیت‌تر شده است و هنر و فرهنگ را در حکم علتی برای مصرف و توسعه دارایی‌ها و صنایع دانش^{^[16]} بیان می‌کند؛ همچنین اشاره می‌کند مفهوم شهر خلاق، زبان سیاستی جدید و توجیهی برای پیوستن سیاست فرهنگی به برنامه‌های سیاست‌های شهری است و در سیاست توﺳﻌﮥ شهری، این سیاست‌گذاری‌های فرهنگی نقش مهمی دارند.

مبانی نظری.

شهرهای خلاق شهرهایی هستند که قادرند برای مشکلات روزمرﮤ خود راه‌حل‌های جدیدی ارائه کنند. شهرهای خلاق درواقع بر تولیدهای فرهنگی متمرکزند؛ یعنی تولید کالاها و خدمات فرهنگی که مرکز خلاقیت محسوب می‌شوند. همچنین شهر خلاق بر جذب سرماﻳﮥ انسانی خلاق تأکید می‌کند. مفهوم شهر خلاق با بسیاری از مفاهیم دیگر پیوند خورده است که ازجمله باید به صنایع خلاق، صنایع فرهنگی، فعالیت‌های فرهنگی و فعالیت‌های هنری شهر و اقتصاد دانایی اشاره کرد (کوستا و همکاران،^{^[17]} 2007). نظریه‌های مختلفی دربارﮤ شهر خلاق و رشد اقتصادی مطرح شده است. سه نظرﻳﮥ رشد اقتصادی که همگی آنها بر ایجاد رشد اقتصادی در شهر‌ها تمرکز دارند عبارت‌اند از: 1. نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ انسانی؛ 2. نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ خلاق؛ 3. نظرﻳﮥ خوشه‌ای‌شدن. هرکدام از این نظریه‌ها شاخص‌هایی را برای خلاقیت شهر معرفی می‌کنند.

در نظرﻳﮥ خوشه‌بندی‌شدن عامل اصلی و مهم برای رسیدن به رشد اقتصادی درون شهرها این است که بنگاه‌های درون شهرها به‌منظور «به دست آوردن کارایی و بازده تولید» و «مزیت‌های رقابتی» که از شاخص‌های مهم و اصلی شهرهای خلاق است خوشه‌بندی و تجمیع می‌‌شوند. «خوشه‌ها، تجمیع و تمرکز جغرافیایی از بنگاه‌های به‌هم‌پیوسته، عرضه‌کنندگان متخصص و ارائه‌دهندگان خدمات متخصص، بنگاه‌ها در صنایع وابسته و نهادهای مرتبط‌اند و در زمینه‌های خاص رقابت و همچنین همکاری می‌کنند» (پورتر،^{^[18]} 2000: 253).

برخلاف نظرﻳﮥ خوشه‌ای‌شدن که در آن تشکیل خوشه از بنگاه‌ها مهم‌ترین عامل رشد اقتصادی درون شهرهاست (پورتر، 2000؛ فلوریدا،^{^[19]} 2003)، در نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ انسانی، آموزش و تحصیل مهم‌ترین عامل است و الویت با تحصیلات عالی و مردم مولد است (گلیسر،^{^[20]} 2000) که این عوامل حرکت شهرها به سمت خلاقیت را باعث می‌شود. در نظرﻳﮥ سرماﻳﮥ خلاق، فناوری^{^[21]} و استعداد^{^[22]} و تحمل^{^[23]} مهم‌ترین عوامل برای ایجاد رشد اقتصادی است (فلوریدا[24]، 2003: 10). براساس این نظریه، شهرهایی با نیروی انسانی تحصیل‌کرده، تکنولوژی گسترده، تنوع اقوام، تنوع نژادها و داشتن سهم چشمگیری از مهاجر خلاقیت بیشتر و درنتیجه رشد اقتصادی افزون‌تری دارند. بنابراین براساس مطالعه‌های صورت‌گرفته و نظریه‌های مختلف، شاخص‌های مختلفی برای خلاقیت هر شهر معرفی شده است.

شاخص شهر خلاق.

باتوجه به مطالعه‌های انجام‌گرفته در حوزﮤ شهر خلاق، شاخص‌های مختلفی برای محاﺳﺒﮥ شهر خلاق مطرح شده است. هرکدام از این شاخص‌ها قوت‌ها و ضعف‌هایی دارند. برخی از شاخص‌های شهر خلاق و معیارهای این شاخص‌ها به‌طور خلاصه در جدول 1 ذکر شده است. دوازده شاخص ارائه‌شده در جدول 1 عبارت‌اند از: 1. شاخص خلاقیت فلوریدا ^{^[25]}(FCI)؛
2. شاخص جامعه خلاق سیلیکون ولی ^{^[26]}(SV-CCI)؛
3. شاخص خلاقیت یورو ^{^[27]}(F-ECI)؛ 4. شاخص خلاقیت هنگ‌کنگ ^{^[28]}(HKCI)؛ 5. شاخص خلاقیت چکوسلواکی ^{^[29]}(CZCI)؛ 6. شاخص مرکب از اقتصاد خلاق ^{^[30]}(CICE)؛ 7. شاخص شهر خلاق ^{^[31]}(J-CCI)؛
8. شاخص خلاقیت اروپا ^{^[32]} (ECI)؛ 9. شاخص خلاقیت بالتیمور^{^[33]}(BCI)؛ 10. شاخص شهر خلاق لاندری ^{^[34]} (L-CCI)؛ 11. شاخص شهر خلاق ^{^[35]}(CCI-CCI)؛
12. شاخص خلاقیت عمومی ^{^[36]}(GCI). بنابراین همان‌طورکه در جدول 1 مشخص است مهم‌ترین معیارها و ابعادی که هرکدام از این 12 شاخص مطرح کرده‌اند به این شرح است: سرمایه انسانی و بازبودن یا به‌عبارت‌دیگر تحمل و تسامح و نیز فناوری و نوآوری (تکنولوژی). پس در این مطالعه برای نخستین‌بار شاخص‌های شهر خلاق در 6 دسته طبقه‌بندی شده‌‌اند که عبارت‌اند از سرماﻳﮥ انسانی، تکنولوژی، تحمل (تسامح و پذیرندگی)، ویژگی‌های اقتصادی، ویژگی‌های مکانی (جاذبه‌های خلاق)، اقتصاد فرهنگی، خدمات خلاق و صنایع خلاق. در پیوست به معیارهای هرکدام از این شاخص‌ها اشاره شده است.

جدول 1- فهرستی از ابعاد شاخص‌ها و معیارها

شاخص‌ها معیارها (ابعاد)		1.FCI	2.SV-CCI	3.F-ECI	4.HKCI	5.CZCI	6.CICE	7.J-CCI	8.ECI	9.BCI	10.L-CCI	11.CCI-CCI	12.GCI
1	سرمایه انسانی، طبقه خلاق و آموزش	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü
2	باز بودن، تنوع، تحمل	ü	ü	ü	ü	ü	ü		ü	ü	ü	ü	ü
3	محیط‌زیست فرهنگی و گردشگری		ü		ü			ü	ü		ü	ü
4	فناوری و نوآوری	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü	ü
5	مقررات و سیاست‌های مالی		ü		ü				ü		ü	ü
6	اشتغال، خروجی‌ها و نتایج^{^[37]}		ü		ü				ü			ü
7	کارآفرینی		ü		ü		ü	ü			ü
8	زیرساخت				ü						ü	ü
9	قابلیت زندگی و امکانات						ü			ü	ü	ü
10	برند و بدنامی^{^[38]}		ü								ü	ü
تعداد معیارها		9	11	9	88	6	8	78	32	9	؟	72	7

منبع: خلاصه نمونه‌های اشاره‌شده در قسمت 3-1.

روش پژوهش

به‌طور معمول در بسیاری از مطالعه‌ها و پژوهش‌ها با موقعیت تصمیم‌گیری مواجه‌ایم. گاهی اوقات تصمیم‌گیری مسئله‌ای پیچیده است؛ به‌ویژه زمانی‌که در حضور معیارهای متعدد و به‌طورمعمول متضاد، با پیداکردن بهترین نمونه (گزینه، انتخاب یا عمل) یا رتبه‌بندی تمام گزینه‌ها مواجه باشیم. در میان روش‌های متعدد تصمیم‌گیری چندمعیاره،^{^[39]} در دهه‌های گذشته از روش تاپسیس^{^[40]} که هوانگ و یون^{^[41]} در سال 1981 مطرح کردند به‌طور گسترده‌ای استفاده شده است.

شاخص رتبه‌بندی تاپسیس به نظر منطقی می‌آید؛ اما این شاخص بدون ایراد نیست. بنابراین در دهه‌های گذشته برای تغییر یا گسترش TOPSIS و مقایسه یا ترکیب آن با سایر روش‌های MCDM تلاش‌های بسیاری صورت گرفته است.

شاخص رتبه‌بندی تاپسیس دارای شش مرحله است. برای به کار بردن روش تاپسیس به یک ماتریس تصمیم‌گیری نیاز داریم که شامل شاخص‌ها^{^[42]} و گزینه‌هاست؛^{^[43]} همچنین برای معیارها (شاخص‌ها) به وزنی نسبی نیاز داریم. مجموﻋﮥ گزینه‌ها به‌صورت و مجموﻋﮥ معیارها (شاخص‌ها) به‌صورت است. مجموﻋﮥ وزن‌ها نیز به‌صورت است که در آن و است و به وزن شاخص اشاره می‌کند. همچنین است.

مرﺣﻠﮥ اول:

(1)

کمی‌کردن و بی‌مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم.

مرﺣﻠﮥ دوم:

(2)

به دست آوردن ماتریس بی‌مقیاس موزون است.

مرﺣﻠﮥ سوم:		(3)
	و
		(4)

تعیین راه‌حل ایدئال مثبت و راه‌حل ایدئال منفی که با مجموعه شاخص‌های مثبت برابر است و با مجموعه شاخص‌های منفی.

مرﺣﻠﮥ چهارم:		(5)

		(6)

که در آن برابر است با میزان فاﺻﻠﮥ اقلیدسی هر گزینه تا ایدئال مثبت و برابر است با فاﺻﻠﮥ اقلیدسی هر گزینه تا ایدئال منفی.

مرﺣﻠﮥ پنجم:

(7)

مرﺣﻠﮥ ششم: رتبه‌بندی گزینه‌ها. هر گزینه‌ای که آن بزرگ‌تر باشد بهتر است (مومنی، 1393).

بنابراین براساس روش تاپسیس، گزینه‌ای انتخاب می‌شود که به‌طور هم‌زمان کمترین فاصله را از راه‌حل ایدئال مثبت^{^[44]} و بیشترین فاصله را از راه‌حل ایدئال منفی^{^[45]} داشته باشد. در این مقاله شاخص رتبه‌بندی ارائه‌شده در مرﺣﻠﮥ پنجم را شاخص تاپسیس اصلی (شاخص شماره صفر) می‌نامیم.

شاخص تاپسیس به نظر منطقی می‌آید؛ اما با ایرادهایی نیز همراه است. یکی از انتقادها این است که در مرﺣﻠﮥ پنجم، اهمیت نسبی دو فاصله در نظر گرفته نشده است (اپری کوویک و تی زنگ، 2004). شاخص رتبه‌بندی تاپسیس اصلی به‌سادگی و را با یکدیگر جمع می‌کند بدون اینکه اهمیت نسبی دو فاصله را در نظر بگیرد. آنها شاخص نزدیکی نسبی را در مقایسه با راه‌حل ایدئال تجزیه‌وتحلیل و به آن اشاره می‌کنند. وقتی با است، سپس با در رتبه بهتری قرار می‌گیرد (اپری کوویک و تی زنگ، 2004). پرسش مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا ممکن است با استفاده از روش تاپسیس اصلی، گزینه‌های و را با استفاده از اطلاعات نسبی از اندازﮤ فاﺻﻠﮥ تعریف‌شده در مرﺣﻠﮥ چهارم رتبه‌بندی کرد؟

برای پاسخ به این پرسش می‌توان از و استفاده کرد. نتایج ممکن از ترتیب رتبه‌بندی گزینه‌های و در جدول 2 نشان داده شده است.

جدول 2- نتایج ممکن از ترتیب رتبه‌بندی دو گزینه

نمونه چهارم	نمونه سوم	نمونه دوم	نمونه اول


خیر	قطعاً	قطعاً	خیر	قابل حل می‌باشد؟
؟			؟	نتیجه

منبع: کیو، 2017.

نتایج نموﻧﮥ دوم و سوم نتایجی‌اند که هر تصمیم‌گیرندﮤ عقلایی مطرح می‌کند؛ اما نتایج نموﻧﮥ اول و چهارم نامحدودند و درنتیجه، شاخص‌های رتبه‌بندی متفاوت ممکن است نتایج متفاوت داشته باشند.

با استفاده از اطلاعات نسبی ، ، و می‌توانیم تحلیل‌های کاملی از اولویت‌ها را شرح دهیم. جدول 3 براساس قضیه شماره 1 مطرح‌شده در قسمت پیوست، 24 نمونه از نتایج نظرﻳﮥ به دست آمده از تاپسیس اصلی را ارائه می‌کند. جدول 3 براساس 4 نمونه مطرح‌شده در جدول 2 بیان شده است. هر نمونه در جدول 3، به یکی از 4 نمونه در جدول 2 اشاره می‌کند. هر نمونه در جدول 2، به 6 نمونه در جدول 3 اشاره می‌کند. در جدول 3، 12 نمونه از 24 نموﻧﮥ اشاره‌شده جواب قطعی دارد که این امر علتی است بر اینکه شاخص رتبه‌بندی تاپسیس اصلی منطقی دارد؛ اما با ایرادهایی نیز همراه است. برای بیان ایراد وارده بر شاخص رتبه‌بندی تاپسیس اصلی می‌توان به شاخص شماره یک اشاره کرد که در زیر مطرح شده است:

(8)

در این معادله، و نشان‌دهندﮤ وزن‌هایی‌اند که اهمیت نسبی دو اندازه فاصله را در ذهن تصمیم‌گیرنده نمایان می‌کنند.

نتایج ارائه‌شده براساس شاخص رتبه‌بندی شماره یک، با نتایج تاپسیس اصلی یکسان است. به‌عبارت‌دیگر شاخص رتبه‌بندی تاپسیس اصلی، به‌طور ضمنی اهمیت نسبی دو فاصله را بیان می‌کند که این ایراد و نقصی وارد بر شاخص رتبه‌بندی تاپسیس است. شاخص رتبه‌بندی تاپسیس از وزن این دو فاصله صرف‌نظر کرده است. این نقص به‌طور خاص قابلیت کاربرد تاپسیس را محدود می‌کند. بنابراین برای رفع این نقص، تاپسیس تعدیل‌شده (اصلاح‌شده) براساس مطالعه‌های صورت‌گرفته توسط کیو^{^[46]} در سال 2017 بیان می‌شود.

برای حل مشکل مطرح‌شده در تاپسیس، را در حکم وزن معیار هزینه و را در حکم وزن معیار منفعت تعریف می‌کنیم تا اهمیت نسبی اندازه دو فاصله را منعکس کند.

همچنین برای معیار هزینه و معیار منفعت به‌ترتیب توابع معمولی زیر را در نظر می‌گیرم:

تابع معمولی معیار هزینه:		(9)‌
تابع معمولی معیار منفعت:		(10)

بنابراین نزدیکی نسبی هر گزینه به راه‌حل ایدئال به‌صورت زیر است:

(11)

باتوجه به اینکه وزن معیار منفی یک مقدار ثابت و داده شده است فرمول را می‌توان به‌صورت سادﮤ زیر مطرح کرد:

(12)

این امکان وجود دارد که فرمول شماره 12 را در حکم تاپسیس تعدیل‌شده (اصلاح‌شده) بیان کرد که ایرادها و نقص‌های تاپسیس اصلی را ندارد. در تاپسیس اصلاح‌شده شرط کافی برای اینکه باشد برابر است با ؛ همچنین شرط لازم برای اینکه یک گزینه بهترین گزینه باشد برابر است با .

در این مقاله با استفاده از شاخص‌های مطرح‌شده در مطالعه‌های گذشته و همچنین مصاحبه‌های انجام‌شده با متخصصان این حوزه، 111 شاخص که در خلاقیت هر شهر تأثیرگذار است شناسایی شد. از این 111 شاخص خلاقیت معرفی‌شده، آمار و اطلاعات 88 شاخص درخور گردآوری و محاسبه بود. در پیوست، شاخص‌های استفاده‌شده در این پژوهش به‌طور کامل معرفی شده است. بنابراین ماتریس تصمیم‌گیری در این مطالعه یک ماتریس ( ) است. در این مطالعه، هشت کلان‌شهر بررسی شد. کلان‌شهرها تهران، شیراز، اصفهان، تبریز، مشهد، اهواز، کرج و قم بودند. تعریف کلان‌شهر که در این مقاله از آن استفاده شد عبارت است از شهرهایی با جمعیت بیش از یک میلیون نفر. برای بررسی و مقاﻳﺴﮥ تاپسیس اصلی و تاپسیس تعدیل‌شده، نتایج هر دو حالت مطرح شد.

جدول 3 - نتایج نظرﻳﮥ به‌دست‌آمده از تاپسیس اصلی

نتایج تئوری	آیا به لحاظ نظری حل‌کردنی است؟	ترتیب‌های نسبی	نمونه‌ها
	خیر		1-1
	خیر		2-1
	بله		3-1
	خیر		4-1
	بله		5-1
	خیر		6-1
	قطعاً		1-2
	قطعاً		2-2
	قطعاً		3-2
	قطعاً		4-2
	قطعاً		5-2
	قطعاً		6-2
	قطعاً		1-3
	قطعاً		2-3
	قطعاً		3-3
	قطعاً		4-3
	قطعاً		5-3
	قطعاً		6-3
	خیر		1-4
	بله		2-4
	خیر		3-4
	بله		4-4
	خیر		5-4
	خیر		6-4

منبع: کیو، 2017.

یافته‌های پژوهش.

رتبه‌بندی شاخص‌ها با استفاده از روش تاپسیس اصلی و تاپسیس تعدیل‌شده.

همان‌طورکه در جدول 4 نشان داده شده است، براساس نتایج به‌دست‌آمده از روش تاپسیس اصلی، کلان‌‌شهر تهران در حکم خلاق‌ترین کلان‌شهر ایران است. در این رتبه‌بندی، مشهد و تبریز به‌ترتیب رتبه دوم و سوم را دارند. کلان‌شهر کرج کمترین خلاقیت را دارد؛ به‌طوری‌که عدد به‌دست‌آمده در این روش با 124/0 برابر است. براساس معیار سرماﻳﮥ انسانی و تحمل، در میان کلان‌شهرهای ایران شهر تهران خلاق‌ترین شهر است. این امر به علت وجود جمعیت بسیار در این شهر و همچنین ویژگی‌های مکانی تهران و پذیرندگی چشمگیر آن است.

جدول 4- رتبه‌بندی کلان‌شهرها با استفاده از روش تاپسیس اصلی

شهرها نتایج	تهران	مشهد	شیراز	تبریز	اصفهان	اهواز	کرج	قم
سرمایه انسانی	751/0 (1)	278/0 (2)	170/0 (5)	140/0 (7)	189/0 (4)	162/0 (6)	114/0 (8)	258/0 (3)
تکنولوژی	666/0 (2)	318/0 (7)	537/0 (3)	397/0 (4)	669/0 (1)	323/0 (6)	397/0 (5)	296/0 (8)
تحمل	690/0 (1)	234/0 (3)	232/0 (4)	107/0 (6)	146/0 (5)	357/0 (2)	503/0 (8)	062/0 (7)
ویژگی‌های اقتصادی	339/0 (5)	388/0 (4)	328/0 (6)	322/0 (7)	286/0 (8)	618/0 (2)	459/0 (3)	660/0 (1)
ویژگی‌های مکانی	237/0 (4)	641/0 (1)	445/0 (2)	164/0 (7)	294/0 (3)	173/0 (6)	184/0 (5)	135/0 (8)
خدمات و صنایع خلاق	438/0 (2)	370/0 (3)	172/0 (6)	456/0 (1)	174/0 (5)	194/0 (4)	068/0 (8)	145/0 (7)
نتایج کلی روش تاپسیس اصلی	473/0 (1)	437/0 (2)	292/0 (4)	336/0 (3)	220/0 (6)	252/0 (5)	124/0 (8)	142/0 (7)

اعداد داخل پرانتز رتبه هر شهر را نشان می‌دهد. منبع: یافته‌های پژوهش

نمودار 1- نمودار میله‌ای و راداری نتایج رتبه‌بندی روش تاپسیس اصلی

نمودار راداری نتایج روش تاپسیس اصلی

نتایج: یافته‌های پژوهش

در روش تاپسیس تعدیل‌شده براین‌اساس که سیاست‌گذار چه وزنی به معیارهای منفعت و هزینه بدهد، نتایج رتبه‌بندی‌ها متفاوت خواهد بود. همچنین در روش تاپسیس اصلاح‌شده اگر تعداد گزینه‌ها با 2 برابر باشد، نتایج رتبه‌بندی به‌دست‌آمده از تاپسیس اصلی با تاپسیس اصلاح‌شده باهم یکی خواهد بود و هرچه تعداد گزینه‌ها بیشتر باشد نتایج رتبه‌بندی متفاوت‌تر خواهد بود. بنابراین براساس تصمیم سیاست‌گذار و اینکه از نظر او معیارهای منفعت اهمیت بیشتری دارند یا معیارهای هزینه، به این معیارها وزن‌های متفاوتی داده می‌‌شود. هر قدر سیاست‌گذار به معیارهای منفعت وزن بیشتری دهد به این معناست که از نظر او این معیارها اهمیت بیشتری دارند؛ درحالی‌که اگر سیاست‌گذار به معیارهای هزینه وزن بیشتری دهد به این معنا است که از نظر او این معیارها اهمیت بیشتری دارند. با شاخص‌های موجود، نتایج رتبه‌بندی کلان‌شهرها در وزن‌های بیش از 5/0 و وزن‌های کمتر از 5/0 برای معیارهای منفعت و هزینه به‌طور تقریبی شبیه به یکدیگرند؛ بنابراین در این پژوهش سه وزن 8/0 و 2/0، 5/0 و 5/0 و 2/0 و 8/0 بررسی شد و نتایج الگو در این سه وزن در جدول 5 گزارش شده است.

همان‌طورکه نتایج این بررسی نشان می‌دهد نتایج حاصل از الگوی تاپسیس اصلاح‌شده با الگوی تاپسیس اصلی متفاوت است. در هر 3 نموﻧﮥ مطرح‌شده در جدول 5 شرط لازم برای شهر تهران، در حکم بهترین گزینه، بررسی شد که در تمام حالت‌ها شرط لازم برقرار است.

در سه وزن بررسی‌شده در جدول 5، کلان‌شهر تهران رﺗﺒﮥ اول خلاقیت در میان سایر کلان‌شهرها را دارد و کلان‌شهر مشهد و تبریز به‌ترتیب در رتبه دوم و سوم قرار دارند. کلان‌شهر کرج در مقایسه با سایر کلان‌شهرها در رﺗﺒﮥ آخر قرار گرفته است؛ اما براساس زیرشاخص‌های بررسی‌شده و در سه وزن محاسبه‌شده، کلان‌شهر تهران رﺗﺒﮥ نخست را در شاخص سرماﻳﮥ انسانی و تحمل دارد. براساس شاخص ویژگی‌های اقتصادی، کلان‌شهر قم در رﺗﺒﮥ نخست قرار دارد. براساس ویژگی‌های مکانی، کلان‌شهر مشهد در رﺗﺒﮥ نخست است و براساس خدمات و صنایع خلاق، کلان‌شهر تبریز رﺗﺒﮥ نخست را دارد. براساس وزن 8/0 و 2/0 کلان‌شهر تهران در شاخص تکنولوژی رتبه نخست را دارد؛ اما براساس وزن 5/0 و 5/0 و نیز 2/0 و 8/0 کلان‌شهر اصفهان رﺗﺒﮥ نخست خلاقیت در تکنولوژی را دارد و کلان‌شهر تهران در رﺗﺒﮥ دوم است.

جدول 5- رتبه‌بندی کلان‌شهرها با استفاده از روش تاپسیس تعدیل‌شده

وزن ( )	شهرها معیارها	تهران	مشهد	شیراز	تبریز	اصفهان	اهواز	کرج	قم
(0.2,0.8)	سرمایه انسانی	041/0 (1)	-067/0 (2)	-095/0 (5)	-099/0 (6)	-088/0 (3)	-101/0 (7)	-102/0 (8)	-088/0 (4)
	تکنولوژی	-024/0 (1)	-101/0 (6)	-056/0 (3)	-091/0 (5)	-024/0 (2)	-103/0 (7)	-081/0 (4)	-120/0 (8)
	تحمل	032/0 (1)	-074/0 (3)	-077/0 (4)	-103/0 (6)	-091/0 (5)	-059/0 (2)	-115/0 (7)	-114/0 (8)
	ویژگی‌های اقتصادی	-103/0 (7)	-081/0 (4)	-092/0 (6)	-091/0 (5)	-111/0 (8)	-035/0 (2)	-062/0 (3)	-025/0 (1)
	ویژگی‌های مکانی	-082/0 (4)	004/0 (1)	-042/0 (2)	-096/0 (5)	-077/0 (3)	-103/0 (7)	-100/0 (6)	-103/0 (8)
	خدمات و صنایع خلاق	-040/0 (2)	-055/0 (3)	-091/0 (5)	-035/0 (1)	-091/0 (6)	-089/0 (4)	-105/0 (8)	-095/0 (7)
	نتایج کلی روش تاپسیس تعدیل شده	-037/0 (1)	-045/0 (2)	-073/0 (4)	-069/0 (3)	-086/0 (6)	-085/0 (5)	-104/0 (8)	-101/0 (7)
(0.5,0.5)	سرمایه انسانی	173/0 (1)	003/0 (2)	-031/0 (5)	-039/0 (7)	-024/0 (4)	-035/0 (6)	-045/0 (8)	-004/0 (3)
	تکنولوژی	054/0 (2)	-032/0 (7)	022/0 (3)	-014/0 (5)	056/0 (1)	-032/0 (6)	-013/0 (4)	-042/0 (8)
	تحمل	169/0 (1)	-005/0 (3)	-006/0 (4)	-045/0 (6)	-032/0 (5)	042/0 (2)	-062/0 (8)	-060/0 (7)
	ویژگی‌های اقتصادی	-025/0 (6)	-011/0 (4)	-025/0 (5)	-026/0 (7)	-038/0 (8)	053/0 (2)	006/0 (3)	066/0 (1)
	ویژگی‌های مکانی	-016/0 (4)	120/0 (1)	047/0 (2)	-036/0 (6)	000/0 (3)	-037/0 (7)	-033/0 (5)	-045/0 (8)
	خدمات و صنایع خلاق	063/0 (2)	036/0 (3)	-028/0 (6)	070/0 (1)	-028/0 (5)	-022/0 (4)	-055/0 (8)	-036/0 (7)
	نتایج کلی روش تاپسیس تعدیل شده	060/0 (1)	047/0 (2)	000/0 (4)	014/0 (3)	-021/0 (6)	-012/0 (5)	-046/0 (8)	-042/0 (7)
(0.8,0.2)	سرمایه انسانی	306/0 (1)	074/0 (3)	034/0 (5)	022/0 (7)	040/0 (4)	032/0 (6)	011/0 (8)	080/0 (2)
	تکنولوژی	131/0 (2)	037/0 (7)	101/0 (3)	063/0 (4)	136/0 (1)	040/0 (6)	056/0 (5)	036/0 (8)
	تحمل	307/0 (1)	064/0 (4)	065/0 (3)	012/0 (6)	027/0 (5)	142/0 (2)	-010/0 (8)	-006/0 (7)
	ویژگی‌های اقتصادی	052/0 (5)	059/0 (4)	042/0 (6)	040/0 (7)	035/0 (8)	141/0 (2)	074/0 (3)	156/0 (1)
	ویژگی‌های مکانی	050/0 (4)	235/0 (1)	137/0 (2)	024/0 (7)	076/0 (3)	030/0 (6)	034/0 (5)	014/0 (8)
	خدمات و صنایع خلاق	165/0 (2)	127/0 (3)	035/0 (6)	175/0 (1)	036/0 (5)	045/0 (4)	-005/0 (8)	024/0 (7)
	نتایج کلی روش تاپسیس تعدیل شده	157/0 (1)	139/0 (2)	073/0 (4)	097/0 (3)	045/0 (6)	061/0 (5)	011/0 (8)	017/0 (7)

اعداد داخل پرانتز رتبه هر شهر را نشان می‌دهد. منبع: یافته‌های پژوهش

نمودار 2- نمودار راداری نتایج رتبه‌بندی روش تاپسیس تعدیل‌شده با توجه به وزن (0.5 و 0.5)

نتایج: یافته‌های پژوهش

نتیجه‌گیری.

امروزه خلاقیت شهرها یکی از عوامل رشد اقتصادی شهرهاست؛ بنابراین شناخت و بررسی عوامل تأثیرگذار بر خلاقیت شهرها از موضوع‌های مهمی است که سیاست‌گذاران اقتصادی به آن توجه می‌کنند.

به همین منظور در این مقاله براساس مطالعه‌های صورت‌گرفته در رابطه با شهرها و منطقه‌های خلاق و همچنین مصاحبه‌هایی که با متخصصان این حوزه صورت گرفت، شاخص‌ها و معیارهای تعیین‌کنندﮤ خلاقیت کلان‌شهرهای ایران شناسایی شد. در این مطالعه این شاخص‌ها در شش دسته طبقه‌بندی شدند که عبارت‌اند از: سرماﻳﮥ انسانی، تکنولوژی، تحمل (تسامح و پذیرندگی)، ویژگی‌های اقتصادی، ویژگی‌های مکانی و نیز خدمات و صنایع خلاق.

برای رتبه‌بندی کلان‌شهرها از روش تاپسیس و تاپسیس تعدیل‌شده استفاده شد. به‌طور کلی براساس نتایج به‌دست‌آمده، در میان کلان‌شهرهای ایران شهر تهران بیشترین خلاقیت را دارد. پس از تهران به‌ترتیب مشهد، تبریز، شیراز، اهواز، اصفهان، قم و کرج بیشترین خلاقیت را دارند. نتایج به‌دست‌آمده از شاخص خلاقیت کلان‌شهرهای ایران در روش تاپسیس و تاپسیس تعدیل‌شده نشان می‌دهد کلان‌شهرها به‌طور کلی خلاقیت بسیار اندکی دارند. فاصله بسیار چشمگیر اعداد شاخص‌ها از عدد یک نشان‌دهندﮤ این موضوع است. بنابراین برای هدایت کلان‌شهرها به سَمت خلاقیت بیشتر و درنتیجه رشد اقتصادی بیشتر شهرها باید سیاست‌های مناسبی به کار رود. کلان‌شهرهای ایران امکانات و خدمات گسترده‌ای دارند که آنها را از دیگر شهرهای کشور متمایز می‌کند. کلان‌‌شهر تهران با داشتن بیشترین تعداد دانشگاه‌‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی، نیروی کار با تحصیلات عالی و تعداد افراد شاغل در بخش R&D بیشترین تحمل و پذیرندگی شهری را دارد. کلان‌‌شهر اصفهان به علت داشتن تعداد بسیاری مرکز پژوهش و توسعه و سرانه اختراع چشمگیر، در شاخص تکنولوژی در جایگاه مناسبی قرار دارد. کلان‌‌شهر مشهد ویژگی‌‌های مکانی مناسبی دارد که از بین زیرشاخص‌‌های ویژگی مکانی، شاخص‌‌های اقامتگاه‌‌ها (تعداد هتل، تعداد مهمان‌پذیر) و تعداد مسافر ورودی به مشهد بیشترین اهمیت را در این شهر دارند. کلان‌‌شهر تبریز یکی از مرکزهای مهم صنعتی ایران است و در زیرشاخص‌های صنایع خلاق با فناوری چشمگیر در زﻣﻴﻨﮥ صنعت چرم، صنعت مبلمان و صنعت پارچه و لباس، در مقایسه با سایر کلان‌‌شهرهای ایران، در جایگاه ممتازی قرار دارد. کلان‌‌شهر شیراز به علت داشتن ویژگی‌های مکانی مناسب، عاملی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی است. از بین زیرشاخص‌های ویژگی‌های مکانی در شیراز، شاخص‌های مربوط به تعداد موزه‌ها و مکان‌های تاریخی، تعداد افراد بازدیدکننده از مکان‌های تاریخی و تعداد بیمارستان‌ها اهمیت بیشتری دارند.

نتایج ارائه‌شده، سطح ضعیفی از میزان شاخص سرماﻳﮥ انسانی را در کلان‌شهرهای ایران نشان می‌دهد. اختلاف شاخص به‌دست‌آمده از حالت ایدئال آن، یعنی عدد یک، است. بنابراین براساس شاخص سرماﻳﮥ انسانی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، شهر کرج در رﺗﺒﮥ آخر و شهر تبریز در رﺗﺒﮥ هفتم و شهر اهواز در رﺗﺒﮥ ششم قرار دارند. باتوجه به بررسی آمار و ارقام شاخص‌های سرماﻳﮥ انسانی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، این سه شهر دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی و نیروی کار با تحصیلات عالی کمتری دارند؛ بنابراین این شهرها افراد خلاق یا سرماﻳﮥ خلاق کمتری دارند. همچنین در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، تعداد مراکز ثابت سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای، تعداد آموزش‌دیدگان سازمان آموزش فنی‌و‌حرفه‌ای و تعداد کانون‌های پرورش فکری کودکان و نوجوانان در این شهرها بسیار اندک است که این امر مانع پرورش و حفظ و جذب سرماﻳﮥ انسانی خلاق به‌طور گسترده‌تر می‌شود.

وجود سرماﻳﮥ انسانی عاملی در توسعه اقتصادی، رشد بهره‌وری و نوآوری است و آموزش کالایی مصرفی برای سرمایه‌گذاری در ظرفیت تولیدی فردی است؛ بنابراین توصیه می‌شود سرمایه‌گذاری در آموزش و تربیت نیروی نخبه که عامل خلاقیت و رشد اقتصادی است در این شهرها افزایش پیدا کند. این موضوع به‌ویژه دربارﮤ کودکان صادق است. افزایش هزینه‌های آموزشی کودکان درواقع کاهش‌دادن هزینه‌های ناروایی است که موجب کاهش کارایی آنها در آینده خواهد شد؛ پس سرمایه‌گذاری و گسترش کانون‌های پرورش فکری کودکان و نوجوانان که در حکم شاخص خلاقیت شهری مطرح شده است می‌تواند زمینه‌ساز بروز خلاقیت و رشد اقتصادی در آینده باشد. بنابراین سیاست‌های اقتصاد شهری باید به سمت ارتقای شاخص توﺳﻌﮥ انسانی پیش رود که این امر با افزایش تعداد نیروی کار با تحصیلات عالی و نیروی کار متخصص و نیز افزایش تعداد مراکز سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای در سطح شهر میسر است. برای توﺳﻌﮥ قابلیت‌های فناورانه، سیاست‌گذاری‌ها برای توﺳﻌﮥ سرماﻳﮥ انسانی باید با توجه به ایجاد مهارت‌های لازم با آموزش‌وپرورش رسمی، آموزش در حین کار و تجربه فعالیت‌های فناورانه و تکمیل آنها با مهارت‌های سازمانی برای راه‌اندازی کسب‌وکارها و شرکت‌های تولیدی جدید صورت گیرد؛ به‌علاوه، تقویت یادگیری فناورانه و افزایش سرریزهای فناورانه و انتشار فناوری ضروری است.

تکنولوژی در حکم شاخص دیگری از خلاقیت شهری است. باتوجه به نتایج به‌دست‌آمده در پژوهش حاضر، کلان‌شهرهای ایران از لحاظ شاخص تکنولوژی در جایگاه مناسبی نیستند. تنها تهران در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران در وضعیت مناسبی قرار دارد.

براساس شاخص تکنولوژی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، شهر قم در رﺗﺒﮥ آخر و شهر مشهد در رﺗﺒﮥ هفتم و شهر اهواز در رﺗﺒﮥ ششم قرار دارد. از بین زیرشاخص‌‌های تکنولوژی، شاخص‌‌های مربوط به تعداد مرکزهای رشد و پارک‌های علم‌وفناوری و نیز درصد خانوارهایی که به رایانه و اینترنت دسترسی دارند، این سه استان بیشترین ضعف را دارند. باتوجه به اینکه استفاده از تکنولوژی باعث ایجاد تنوع تولید، ارتقا کیفیت و ایجاد مزیت‌های رقابتی در شهرها می‌شود، در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، این شهرها در وضعیت نامناسبی قرار دارند. به همین علت تقویت شاخص‌های تکنولوژی در کلان‌شهرهای ایران، به‌خصوص کلان‌شهرهای قم و اهواز و مشهد، زمینه‌ای برای افزایش خلاقیت شهری و درنتیجه افزایش رشد و توﺳﻌﮥ اقتصادی شهری و درنهایت کشور خواهد بود. برای این منظور پیشنهاد می‌شود در شهرها در زﻣﻴﻨﮥ شاخص‌های تولید تکنولوژی سرمایه‌گذاری بیشتری صورت گیرد؛ همچنین سیاست‌گذاری باید در راستای گسترش پارک‌های علم‌وفناوری و مراکز رشد با هدف افزایش جریان دانش و فناوری در میان دانشگاه‌‌ها، مؤسسه‌‌های پژوهش و توسعه، شرکت‌های خصوصی و بازار صورت گیرد و رشد شرکت‌های متکی بر نوآوری را از راه مراکز رشد تسهیل کنند. همچنین سیاست‌گذاری باید در راستای رشد و گسترش سریع مؤسسه‌‌های دانش‌بنیان با ایده‌های فناورانه شاخص باشد تا زﻣﻴﻨﮥ خلاقیت بیشتر و حرکت به سمت رشد و توﺳﻌﮥ اقتصادی بیشتر فراهم شود.

براساس شاخص تحمل، در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، شهر کرج در ر ﺗﺒﮥ آخر و شهر قم در ر ﺗﺒﮥ هفتم و شهر تبریز در رﺗﺒﮥ ششم قرار دارد. از بین زیرشاخص‌‌های تحمل در این شهرها شاخص‌‌های تعداد پرواز خارجی و داخلی، تعداد مسافر داخلی و خارجی، تنوع قومی و تنوع مذهبی بیشترین ضعف را دارند. این در حالی است که با افزایش تنوع کالاها و خدمات و مهارت‌های در دسترس برای تولید و مصرف و نوآوری، تنوع فرهنگی و اجتماعی مزایای بالقوه ایجاد می‌کند و تنوع کالاها و خدمات مصرفی در دسترس که یکی از ویژگی‌‌های جذاب شهرهاست را افزایش می‌دهد. این تنوع شهری باعث افزایش خلاقیت می‌شود. به این علت که تنوع ساکنان و انواع بازیگران اقتصادی تعامل بین این افراد را تسهیل و ایده‌ها‌‌ی جدید تولید می‌کند.

همچنین نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش نشان می‌دهد کلان‌شهرهای ایران در بُعد اقتصاد فرهنگی نیز بسیار ضعیف‌اند؛ حتی مشهد که در میان سایر کلان‌شهرهای ایران رﺗﺒﮥ نخست را دارد، باز هم با ایدئال خود فاصله چشمگیری دارد. براساس شاخص ویژگی‌های مکانی و اقتصاد فرهنگی و در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، شهر قم و اهواز و تبریز در جایگاه پایین‌تری قرار دارند. از بین زیرشاخص‌‌های اقتصاد فرهنگی در این شهرها، شاخص‌‌های امکانات شهری و محیطی از قبیل سراﻧﮥ فضای سبز، تعداد پارک‌‌های تفریحی، هنر، تعداد بیمارستان‌‌ها و تعداد هتل‌‌ها بیشترین ضعف را دارند. بنابراین توصیه می‌شود با تقویت صنعت گردشگری در این شهرها و بهبود امکانات و دارایی‌‌های شهری، برای جذب طبقه خلاق به طرف این شهرها زمینه‌ای فراهم شود. سرمایه‌گذاری بیشتر در این بخش، خلاق‌ترشدن کلان‌شهرها و حرکت به سمت رشد و توﺳﻌﮥ اقتصادی بیشتر در شهرها را باعث خواهد شد. صنعت گردشگری به علت مزیت‌ها و فرصت‌های بی‌شماری که برای رشد و توسعه اقتصادی جوامع به همراه دارد، امروزه در بسیاری از کشورهای پیشرفته یکی از صنایع پیشرو به شمار می‌آید. این در حالی است که در کشور ایران کمتر به این موضوع توجه شده است. باتوجه به گسترﮤ فعالیت‌های صنعت گردشگری در سایر حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی، این صنعت قادر است در رشد و توسعه اقتصادی در جایگاه یکی از بخش‌های مؤثر ایفای نقش کند؛ زیرا صنعت گردشگری فرصت تولید، ایجاد اشتغال، فقرزدایی و درآمدزایی را برای شهرها به همراه دارد؛ بنابراین برای توسعه و رونق صنعت گردشگری در کشور، باید با یک بررسی دقیق و کارشناسی فرصت‌ها و ظرفیت‌های گردشگری در هر شهر شناخته شود و از این ظرفیت‌ها در راستای جذب گردشگر داخلی و خارجی برای رشد و توﺳﻌﮥ اقتصادی شهرها و درنتیجه رشد و توﺳﻌﮥ اقتصادی کشور استفاده شود. همچنین سیاست‌هایی در راستای حرکت به سمت خلاقیت بیشتر در شاخص‌هایی همچون تأمین زیرساخت‌‌های حمل‌ونقل، اقامتی، پذیرایی، خرید و... متناسب با نیاز گردشگران داخلی و خارجی انجام گیرد.

براساس شاخص خدمات خلاق و صنایع خلاق، کلان‌شهر تبریز در رﺗﺒﮥ نخست قرار دارد و در مقایسه با سایر کلان‌شهرها، کلان‌شهر کرج در رﺗﺒﮥ هشتم و قم در رﺗﺒﮥ هفتم و شیراز در رﺗﺒﮥ ششم قرار دارد. باتوجه به اینکه صنایع خلاق در حکم چرﺧﮥ خلق، تولید و توزیع کالاها و خدماتی که از خلاقیت و سرمایه فکری در نقش ورودی اصلی استفاده می‌کنند توصیه می‌شود کلان‌شهرها در صنایع با فناوری گسترده، صنعت ورزش و خدمات فرهنگی سرمایه‌گذاری بیشتری داشته باشند.

[1]. Stam and et al

[2]. Delphimethod

[3]. Rauch, pp. 380–400

[4]. Glaeser, pp.139–160 & Glaeser

[5]. Simon and Nardinelli, pp. 384–413

[6]. Simon, pp. 223–243

[7]. Mathur, pp. 203–216

[8]. Landry & Bianchini

[9]. Florida

[10]. McGranahan D. and Wojan

[11]. Boschma and Fritsch

[12]. Tolerance and Openness

[13]. McGranahan et al

[14] .Leng et al

[15]. Grodach

[16]. knowledge industries

[17]. Costa et al

[18]. Porter

[19]. Florida

[20]. Glaeser

[21]. Technology

[22]. Talent

[23]. Tolerance

[24]. Florida

[25]. Florida’s Creativity Index (FCI)

[26]. Silicon Valley’s Creative Community Index (SV-CCI)

[27]. Euro-Creativity Index (F-ECI)

[28]. Hong Kong Creativity Index (HKCI)

[29]. Czech Creativity Index (CZCI)

[30]. Composite Index of the Creative Economy (CICE)

[31]. Creative City Index (J-CCI)

[32]. European Creativity Index (ECI)

[33]. Baltimore Creativity Index (BCI)

[34]. Landry’s Creative City Index (L-CCI)

[35]. Creative City Index (CCI-CCI)

[36]. Global creativity Index

[37]. Employment, Outputs and Outcomes

[38]. Branding and Notoriety

[39]. Multi-Criteria Decision Making (MCDM)

[40]. TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution)

[41]. Hwang and Yoon

[42]. Criteria

[43]. Alternatives

[44]. PIS (Positive Ideal Solution)

[45]. NIS (Negative Ideal Solution)

[46]. Kuo

مراجع

ربانی خوراسگانی، علی، رسول ربانی، مهدی ادیبی سده، احمد موذنی (1390). «بررسی نقش تنوع اجتماعی در ایجاد شهرهای خلاق و نوآور مورد مطالعه: شهر اصفهان»، مجله جغرافیا و توسعه، س9، ش21، ص 159 تا 180.

زنگنه شهرکی، سعید، باقر فتوحی مهربانی، محمد پوراکرمی، محمدرضا سلیمان‌زاده (1395). «تحلیل قابلیت‌ها و جایگاه شهر تهران از نظر تحقق مفهوم شهر خلاق در مقایسه با سایر شهرهای دنیا»، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، س3، ش2، ص 69 تا 85.

ضرابی، اصغر، میرنجف موسوی، علی باقری کشکولی (1393). «بررسی میزان تحقق‌پذیری شهر خلاق (مقایسه تطبیقی بین شاخص‌های توسعه پایدار شهری و معیارهای ایجاد شهر خلاق، نمونه مورد مطالعه: شهرهای استان یزد)»، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، س1، ش1، ص 1 تا 17.

فتوحی مهربانی، باقر، محسن کلانتری، سیدعباس رجایی (1395). «شهر خلاق و شاخص‌های شهر خلاق ایرانی»، فصلنامه جغرافیا، س14، ش51، ص 101 تا 118.

قربانی، رسول، سعید حسن‌آبادی، علی طورانی (1392). «شهرهای خلاق، رویکردی فرهنگی در توسعه شهری»، مجله مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، س3، ش11، ص 1 تا 18.

مؤمنی، منصور (1393). مباحث نوین تحقیق در عملیات، تهران: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، چ6.

Boschma R A, Fritsch M (2009). “Creative class and regional growth: empirical evidence from seven European countries”, Economic Geography, 85, 391–423.

Costa, P., Magalhaes, M., Vasconcelos, B., & Sugahara, G. (2007). “A discussion on the governance of Creative Cities: some insight for policy action”, Norwegian Journal of Geography, 61(3), 122-132.

Feldman (eds.). The Oxford Handbook of Economic Geography, pp. 83–98. Oxford: Oxford University Press.

Florida, R (2003). “Cities and the Creative Class”. City & Community, American Sociological Association, 2(1), 3-19.

Florida, Richard (2002). “The Rise of the Creative Class. And How It’s Transforming Work, Leisure and Everyday Life.”

GlaeserEdward L (1998). “Are cities dying?”. The Journal of Economic Perspectives, 12(2), 139-160.

Glaeser, E (1998). “Are Cities Dying?” Journal of Economic Perspectives, 12(2), 139–160.

Glaeser, E. L (2000). The New Economics of Urban and Regional Growth, in G. Clark, M. Gertler, and M. Feldman (eds.), The Oxford Handbook of Economic Geography, pp. 83–98. Oxford: Oxford University Press.

Grodach, Car. (2017). “Urban cultural policy and creative city making”. Cities, 68, 82-91.

Hwang, C. L., & Yoon, K (1981). Multiple attribute decision making methods and applications: A state of the art survey. Berlin, Heidelberg, New York: Springer Verlag.

Kuo, T (2017). A modified TOPSIS with a different ranking index. European Journal of Operational Research. 260, 152–160.

Landry, Charles and Franco Bianchini (1995). The Creative City. Demos.

Leng, K. S. Badarulzaman, N, Samat, N. & Sheikh D, S. R (2014). “Capitalising on urban cultural resources for creative city development: A conceptual review and the way forward for Malaysia’s George Town”. Malaysian Journal of Society and Space, 10(5), 20-29.

McGranahan, D. A., Wojan, T. R (2007). “Recasting the Creative Class to Examine Growth: Processes in Rural and Urban Counties”. Regional Studies, 41(2), 197-216.

McGranahan, D. A., Wojan, T. R., & Lambert, D. M. (2011). “The Rural Growth Trifecta: Outdoor Amenities, Creative Class and Entrepreneurial Context”. Journal of Economic Geography, 11(3), 529–557.

Porter, M. (2000). Location, Clusters, and Company Strategy, in G. Clark, M. Gertler, and M. Feldman (eds.), The Oxford Handbook of Economic Geography, Pages 253-274. Oxford: Oxford University Press.

Rauch, J. E. (1993). “Productivity Gains from Geographic Concentrations of Human Capital: Evidence from Cities,” Journal of Urban Economics, 34(3), 380–400.

Simon, C. (1998). “Human Capital and Metropolitan Employment Growth,” Journal of Urban Economics. 43(2), 223– 243.

Simon, C., and Nardinelli, C. (1996). “The Talk of the Town: Human Capital, Information and the Growth of English Cities, 1861–1961,” Explorations in Economic History. 33(3), 384–413.

Stam E, de Jong J P J, Marlet G (2008). “Creative industries in the Netherlands: structure, development, innovativeness and effects on urban growth” Geografiska Annaler: Series B, Human Geography. 90(2), 119–132.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 6,631

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,277

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تعیین شاخص‌های شهر خلاق و رتبه‌بندی کلان‌شهرهای ایران براساس معیارهای شهر خلاق: با استفاده از روش تاپسیس اصلاح‌شده