توزیع فضایی ارتفاع برف مرز کواترنری واحدهای ژئومورفیک ایران

مقدمه

منشأ اشکال امروزی زمین، تحولات دو میلیون سال اخیر است که دانشمندان علوم زمین آن را کواترنری نامیده‌اند. ویژگی اصلی این دوره، تغییرات اقلیمی در بخش‌های وسیعی از سطح زمین است. پژوهشگران برای مستدل‌کردن تغییرات اقلیمی از شواهد یخچالی، شواهد بیولوژیکی و آثار دریاچه‌ها و کویرها بهره برده‌اند (انتظاری و همکاران، 1394: 169). مطالعة تاریخچة عصر یخبندان در درک ما از میراث‌های این دوره و حفاظت و استفادة پایدار از آن و نیز حساسیت زمین مهم است (لی، 2011: 274). به دلیل مرتفع‌تربودن کوهستان‌های ایران از برف مرز و همچنین شرایط مناسب اقلیمی و توپوگرافی مانند درجه‌حرارت، جهت باد، میزان بارندگی و جهت دامنه‌ها، یخچال‌های متعدد وجود داشته‌اند (قهرودی‌تالی و همکاران، 1392: 2). لندفرم‌های یخچالی در ابعاد و اشکال مختلف در کوهستان‌های مرتفع (دریاچه، سیرک و ...) کشور جای گرفته‌اند (صمدزاده، 1386: 20). از بین اشکال یخچالی، سیرک‌ها به دلیل قابلیت تبدیل به داده‌های کمّی اهمیت فراوانی دارند. سیرک، بازتابی از عوامل توپوگرافی، زمین‌شناسی، نوع و مدت اثر یخچال‌هاست (مقیمی و همکاران، 1391: 122).

تاکنون در پژوهش‌های متعدد ارتفاع برف مرز قسمت‌های مختلفی از ایران برآورد شده است؛ اما در زمینة تفاوت این ارتفاع در عرض‌های جغرافیایی و جهات مختلف ناهمواری‌ها، پژوهش‌های انگشت‌شماری انجام‌ شده است. با توجه به شرایط توپوگرافی متنوع، در ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری واحدهای ژئومورفیک و قلل مرتفع ایران تفاوت زیادی وجود داشته است. این پژوهش با شناسایی سیرک‌های یخچالی در قلل مرتفع واحدهای ژئومورفیک مختلف قصد دارد ضمن معرفی روش مناسب برآورد ارتفاع برف مرز در مناطق مختلف، تفاوت ارتفاع برف مرز را در واحدهای مختلف مورفولوژیک ایران و در جهات مختلف جغرافیایی برآورد کند.

 

پیشینة پژوهش

با توجه به اهمیتی که یخچال‌های کواترنری در ایجاد لندفرم‌های کنونی در بخش‌های مختلف کرة زمین داشته‌اند، این موضوع همواره یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات محافل ژئومورفولوژیکی است.

کورتر و سانگور (1980) نقش یخچال‌های فعلی ترکیه را در لندفرم‌های موجود بررسی کردند.‌

ایوانز (2006) با آلومتری سیرک‌های یخچالی در منطقة ولز انگلستان، لندفرم‌های سیرکی را از شبه‌سیرک تشخیص داد. ناپیرالسکی و همکاران (2007) مطالعات وسیعی را دربارة لندفرم‌های یخچالی با بهره‌گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام دادند و روند گسترش و عقب‌نشینی یخچال را بررسی کردند.‌

پتراس^[1] (2010) منشأ دشت‌های یخساری^[2] ایلی نویز را یخچال‌های بزرگی می‌داند که 16000 تا 20800 سال پیش در منطقه بوده‌اند.‌

سریکایا و همکاران (2011) پژوهش‌هایی در زمینة زمین‌شناسی یخچالی ترکیه انجام دادند و اطلاعات مهمی دربارة میزان و زمان‌بندی یخچال‌های کواترنری پایانی به دست آوردند.‌

وانگ و همکاران (2011) با بررسی یخچال‌های کواترنری کوهستان کنگور در شرق فلات پامیر چین دریافتند لندفرم‌‌‌‌های متعلق به شش دورة پیشروی و عقب‌نشینی یخچال در دامنه‌های شمالی شرایط گسترش بهتری داشته‌اند.

ژاو و همکاران (2012 & 2013) در بررسی یخچال‌های کواترنری درة رودخانة کاناس در کوه‌های آلتایی چین با استناد به چهار ترمینال یخ‌رفت یخچالی، چهار دورة پیشروی و عقب‌نشینی زبانه‌های یخچالی را در کواترنری تأیید کردند.‌

سررانو و همکاران (2013) بیشترین گسترش یخچال‌های کواترنری را در کوههای کانتابریان شمال اسپانیا با روش نسبت‌های ارتفاعی بازسازی کردند.‌

میندراسکو و ایوانز (2014) سیرک‌ها و توسعة آنها را در کشور رومانی بررسی کردند.‌

دلماس و همکاران (2015) رشد آلومتریک سیرک‌ها را در کوههای آلپ مطالعه و براساس روش‌های آماری آنها را تجزیه‌وتحلیل کردند.‌

بار و اسپاگنولو (2015) با بررسی و مورفومتری سیرک‌های یخچالی و ارتفاع آنها به تعامل بین یخچال با زمین‌شناسی و آب‌وهوا پی بردند.‌

چن و همکاران (2015) در بررسی چهار دورة یخچال‌های کواترنری نواحی کوهستانی کارلیک در شرق تیان‌شان، چهار دورة پیشروی و عقب‌نشینی یخچال را بازسازی کردند و معتقد بودند با کاهش دما میزان بارش نیز کاهش می‌یافته است.‌

هنریکس و همکاران (2015) ژئومورفولوژی یخچالی و مجاور یخچالی را در اتیوپی بررسی کردند.

آگوستینوس و همکاران (2017) در بررسی شرایط محیطی دشت بوکو در غرب تاسمانی طی کواترنری دریافتند رسوبات این منطقه در محیط‌های یخچالی، رودخانه‌ای، باتلاقی و ساحلی ته‌نشین شده‌اند.

دهمس و همکاران (2018) تعداد دوره‌های یخچالی کواترنری کوه تیبل، دریاچة بول و مورن‌های حاشیة اسکاگاوآی کانیون سینک وایومینگ ایالات ‌متحدة آمریکا را در پلیوستوسن پنج دوره و در هولوسن چهار دوره کوچک‌مقیاس برآورد کرده‌‌اند.

دومورگان نخستین کسی است که در سال 1890 سیرک‌های یخچالی قدیمی ایران را مطالعه کرد (زمردیان، 1391: 36). پس از وی، دانشمندان غربی پژوهش‌های جدی‌تری دربارة یخچال‌های ایران انجام دادند؛ ازجمله بوبک (1933)، دزیو (1934)، هایبروک (1940)، فالکن (1946)، هاردینگ (1957)، پگی (1958)، بوت (1961)، رایت (1962)، مک میلان (1969)، شوایتزر (1970)، هوروارت (1975)، گرونرت (1978)، پروی (1980) و فریگنو (1988) (یمانی و زمانی، 1386: 102-101).

پدرامی (1982) در ارتفاعات منطقة مریوان، موسوی و همکاران (2009) در زردکوه، معیری و همکاران (2011) در ایران و سیف و ابراهیمی (2014) در زردکوه، آثار یخچالی را بررسی کردند.

طاحونی (1383) در ارتفاعات تالش، یمانی (1386) در زردکوه بختیاری، رامشت و کاظمی (1386) در اقلید فارس، جعفری (1388) در ایران، قهرودی‌تالی و همکاران (1392) در حوضة آبریز رودخانة زاب، سرور و مجتهدی (1390) در البرز غربی (کوه خشچال)، پاریزی و همکاران (1392) در تنگوییة سیرجان، جعفربیگلو و همکاران (1393) در کوهستان بیدخوان کرمان، شمسی‌پور و همکاران (1394) در ارتفاعات قلاجه، سیف و همکاران (1394) در سایت ریگ، جعفری (1395) در الوند همدان، قهرودی ‌تالی و حسنی قارنایی (1394) در کوه دالامپر و بزسینا، قربانی شورستانی و همکاران (1395) در کوه بینالود، خوش‌رفتار و همکاران (1395) در کوه شاه البرز، یمانی و زمانی (1395) در حوضة هراز، جعفری و آوجی (1395) در قروه، شریفی و همکاران (1396) در دشت ابراهیم‌آباد یزد و ملکی و همکاران (1397) در کوههای چهل چشمه و سارال در کردستان، آثار و شواهد یخچالی، ارتفاع برف مرز و گاه خط تعادل آب‌ویخ را بررسی کردند.

 

روش پژوهش

در ابتدای کار بیش از 174 قلة بالای 3000 متر در ایران شناسایی و سپس مرتفع‌ترین قلة هر واحد برای برآورد ارتفاع برف مرز انتخاب شد؛ یعنی 13 قلة مرتفع ایران (ارتفاع بیش از 3000 متر) در واحدهای ژئومورفیک مختلف برای برآورد ارتفاع برف مرز در نظر گرفته شد. پس ‌از آن DEM^[3] ایران با رزولوشن 30 *30 متر از سایت USGS در 30 حوضة آبریز استخراج و در نرم‌افزار Arc GIS مرج و برای هر واحد ژئومورفیک و حوضه‌های آبریز متأثر از قله‌های شناسایی‌شده، DEM مربوطه برش زده شد. از نقشه‌های مرج‌شدة توپوگرافی ایران به مقیاس 1:50000 نیز برای واحدها و حوضه‌های مدنظر استخراج و براساس اسناد موجود در نقشه‌های توپوگرافی، خطوط تراز
20 متری و بازتاب لندفرم‌ها در تصاویر ماهواره‌ای SRTM، سیرک‌های حوضه‌های اطراف هر قله شناسایی شد؛ به این شکل که حوضه‌های آبریز منشعب‌شده از قله‌های مدنظر با توجه به سینوزیتة کوهستان تعیین حدود و تمامی لندفرم‌های سیرکی داخل حوضه‌ها شناسایی گردید. نقشه‌های توپوگرافی به صورت مجازی ناهمواری‌ها را نمایش می‌دهند. ازجمله مناطقی که به کمک فرم منحنی‌های میزان در نقشه‌های توپوگرافی تشخیص داده می‌شود، نواحی زیر سلطة پهنه‌های یخی است. نواحی یخچالی بر روی نقشه‌های توپوگرافی به ‌صورت سینوس‌های بلند و پنجه‌ای با طول‌ موج بزرگ بر روی منحنی میزان‌ها نمایش داده می‌شوند. سیرک‌های یخچالی معمولاً به شکل U و W است و الگوی شبکة آبراهه‌ها در این مناطق به‌ صورت گرهی است (رامشت، 1393: 41).

در ادامه اطلاعات سیرک‌های شناسایی‌شده در رسوبات دیاژنزنشدة آبرفتی یا رسوبات حساس به فرسایش مثل مارن و رس، از داده‌های سیرکی شناسایی‌شده کنار گذاشته شد؛ همچنین با توجه به روش نسبت پنجه به دیواره، از اطلاعات آن دسته از سیرک‌هایی که با ترسیم نیمرخ طولی حالت تقعر نداشتند، به‌عنوان شبه‌سیرک در برآورد ارتفاع برف مرز دائمی استفاده نشد؛ بر این اساس مشخص شد از مجموع واحدهای ژئومورفیک ایران، فرایند یخچالی دوره‌های سرد کواترنری در شش واحد نقش اساسی در تحول ناهمواری‌های کوهستانی داشته است. ارتفاع برف مرز به روش‌های رایت، ارتفاع کف سیرک، نسبت‌های ارتفاعی و پنجه به دیواره (رایت و پورتر) محاسبه شد. روش پنجه به دیواره در اصل همان روش پورتر است؛ ولی در این پژوهش علاوه بر استفاده از میانة ارتفاعی، روش رایت نیز به کار رفته است که مبتنی بر 60 درصد ارتفاع سیرک‌هاست. سیرک‌های شناسایی‌شده ازنظر جهت در دامنه‌های نگار و نسار با توجه به امتداد ناهمواری‌ها تفکیک و بررسی گردید؛ به این صورت که امتداد خط‌الرأس اصلی، تعیین‌کنندة جهت تشکیل سیرک در نظر گرفته شد؛ برای نمونه اگر خط‌الرأس امتدادی شمال غرب - جنوب شرق داشت (واحد زاگرس)، جهت سیرک شمال شرقی یا جنوب غربی در نظر گرفته شد، یا امتداد شمالی - جنوبی (واحد تالش) باعث شکل‌گیری سیرک‌ها در دامنه‌های شرقی یا غربی می‌شود. در دامنه‌های نسار شیب به سمت شمال، شمال شرق، شرق و شمال غربی است و هرچه شیب به سمت شمال تمایل بیشتری داشته باشد، زاویة ارتفاع خورشید مایل‌تر است و انرژی کمتری دریافت می‌کند. در دامنه‌های نگار شیب به سمت جنوب، جنوب غرب، غرب و جنوب شرق است و زاویة ارتفاع خورشید عمودتر است و انرژی بیشتری دریافت می‌شود (جعفری و آوجی، 1395: 380).

روش رایت: ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری در روش رایت با تعیین ارتفاع سیرک‌ها و گذراندن خط
60 درصد از آنها برآورد می‌شود (رامشت و نعمت‌اللهی، 1384: 13)؛ به این صورت که سیرک‌های شناسایی‌شده هر زیرحوضه براساس ارتفاع رتبه‌بندی نزولی می‌شود؛ به‌ گونه‌ای که رتبة یک به سیرکی تعلق می‌گیرد که بیشترین ارتفاع را دارد؛ سپس تعداد سیرک (n) در 6/0 یا 60% ضرب می‌شود و عدد به‌دست‌آمده را در رتبه سیرک‌هایی پیدا می‌کنیم که به صورت نزولی مرتب شده‌اند و ارتفاع سیرک آن، ارتفاع برف مرز در نظر گرفته می‌شود (رابطة 1).

یا از طریق تفاوت ارتفاع برف مرز دائمی با ارتفاع پایین‌ترین سیرک شناسایی‌شده (X) استفاده می‌شود (رابطة 2).

Hmax بالاترین ارتفاع سیرک، Hmin پایین‌ترین ارتفاع سیرک و R ارتفاع برف مرز است (قهرودی ‌تالی و حسنی قارنایی، 1394: 327).

روش ارتفاع کف سیرک پورتر: از نظر پورتر (2001) زمانی که یخچال فقط سیرک را پر می‌کند، ارتفاع ELA آن بسیار بیشتر از میانگین ارتفاع کف سیرک نیست؛ این روش برای به‌دست‌آوردن ارتفاع خط تعادل‌های گذشته در مناطق معتدل مناسب است و برای محاسبه آن از نما یا مد استفاده می‌شود (رابطة 3).

Mo ارتفاع کف سیرک، L حد پایین طبقة نمادار (طبقة ارتفاعی که بیشترین تعداد سیرک در آن شناسایی‌ شده است)، d1 تفاضل فراوانی طبقة ماقبل طبقة نمادار از فراوانی طبقة نمادار، d2 تفاضل فراوانی طبقة مابعد طبقة نمادار از فراوانی طبقة نمادار و h دامنة ارتفاعی طبقة نمادار است (سیف و همکاران، 1394: 200).

روش نسبت‌های ارتفاعی: در این روش، از راه میانگین محدودة ارتفاعی پایانة زبانة یخچالی و بلندترین ستیغ حوضه یا منطقة مدنظر، ارتفاع برف مرز مشخص می‌شود (رابطة 4).

AR ارتفاع برف مرز، Ah بالاترین ارتفاع سیرک و At پایین‌ترین ارتفاع سیرک است (شریفی و فرح‌بخش، 1394: 593). به این صورت که با توجه به وضعیت تراکم خطوط منحنی میزان در امتداد کف سیرک، نیمرخی در Global mapper ترسیم شد که کاسه‌ای یا مقعربودن سیرک را نیز تأیید می‌کند. در این پلیگون می‌توان ارتفاع بالاترین قسمت سیرک (Ah) و پایین‌ترین قسمت آن را (At) برآورد کرد (شکل 1) (پورتر، 2001: 1069).

 

 

شکل- 1: قسمت‌های مختلف سیرک در روش نسبت‌های ارتفاعی (پورتر، 2001)

 

روش نسبت پنجه به دیواره: با بهره‌گیری از روش نسبت پنجه به دیواره ارتفاع خط تعادل (ELA) و نسبت ^[4]THAR به دست می‌آید. با روش THAR بهترین نتیجه برای یخچال‌های کوچک و متقارن با توزیع نرمال پهنه‌ها و ارتفاعات به دست می‌آید. نسبت THAR بین 0 تا 1 است. برای شناسایی سیرک‌ها نیز از این روش استفاده می‌شود و اگر نسبت THAR کمتر از 46/0 یا بیشتر از 86/0 باشد، شکل شناسایی‌شده، سیرک محسوب نمی‌شود (رابطة 5)، (یمانی و همکاران، 1390: 7).

ELA ارتفاع خط تعادل، AH ارتفاع سر یخچال و AT ارتفاع پایة یخچال است (پورتر، 2001: 1096).

 

محدودة پژوهش

کشور ایران با وسعت 1648195 کیلومتر مربع بین 25 تا 40 درجه عرض شمالی و 44 تا 63 درجه طول شرقی واقع ‌شده است. این کشور از نظر هندسی شبیه به لوزی است که قطر بزرگ آن در امتداد شمال غربی - جنوب شرقی و قطر کوچک آن در امتداد شمال شرقی - جنوب غربی کشیده شده است (علایی طالقانی، 1391: 21). برای بررسی ارتفاع برف مرز کواترنری ایران، از هر واحد ژئومورفیک بلندترین قله‌ها انتخاب شدند؛ موقعیت جغرافیایی و نسبی قله‌های انتخاب‌شده برای برآورد ارتفاع برف مرز در جدول (1) و شکل (2) آمده است.

 

جدول- 1: موقعیت جغرافیایی و نسبی قله‌های مرتفع ایران

 

 

شکل- 2: موقعیت قله‌های برگزیده در واحدهای ژئومورفیک

یافته‌های پژوهش

سیرک‌های یخچالی، لندفرم‌هایی مقعرشکل‌اند که در یخچال‌های کوهستانی شکل ‌گرفته‌اند. سیرک‌ها در پایین‌دست به‌ صورت مقعر هستند، اما به سمت بالادست با دیواره‌های محدب و بلند محدود می‌شوند (ایوانز، 2006: 245). پس از شناسایی آثار سیرکی به کمک نقشه‌های توپوگرافی و تصاویر ماهواره‌ای، آن دسته از سیرک‌هایی که در رسوبات دیاژنزنشده مثل کنگلومرا و سست (مارن، رس و رسوبات تبخیری) قرار داشتند، از مجموع داده‌های تجزیه‌وتحلیل‌شده، خارج شدند. از بین 174 قله با ارتفاع بیش از 3000 متری ایران که امکان تأثیرپذیری از فرایند یخچالی کواترنری را داشتند، 13 قله مرتفع‌تر در شش واحد ژئومورفیک برگزیده و جهت‌گیری دامنه‌های آنها و محل دقیق قله‌ها مشخص شد. از میان این قله‌ها، دو قلة هزار و شیرکوه به‌ طور کامل در جهات شمال شرق و جنوب غرب در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی قرار دارند؛ در صورتی ‌که قله‌های بل و الوند در مرز واحدهای ژئومورفیک ایران مرکزی و زاگرس واقع ‌شده‌اند که جهت شمال شرقی آنها در ایران مرکزی قرار گرفته است و دامنة جنوب غربی این دو قله در واحد زاگرس قرار دارد. دامنة قله‌های دماوند و سردشت در جهت‌های شمال و جنوب و قلة توچال در جهت شمال شرق و جنوب غرب در واحد ژئومورفیک شمالی قرار گرفته‌اند. قلة بغروداغ، کم‌ارتفاع‌ترین قلة برگزیده در بین سایر قله‌ها، در مرز دو واحد ژئومورفیک شمالی (جهت شرق) و واحد ژئومورفیک شمال غربی (جهت غرب) قرار دارد. زردکوه و شاهو، قله‌های واقع در واحد زاگرس هستند. دامنه‌های شرقی و غربی کوهستان سبلان، شمال شرق و جنوب غرب کوه بلقیس در واحد ژئومورفیک شمال غربی، برای برآورد ارتفاع برف مرز دائمی در نظر گرفته شد. ارتفاع برف مرز واحد شمال شرقی در مرتفع‌ترین قلة این واحد ژئومورفیک یعنی بینالود برآورد شد.

فراوانی سیرک‌های شناسایی‌شده در جدول (2) به تفکیک قله‌ها بیان ‌شده است. درمجموع از 2266 سیرک شناسایی‌شده، 1432 سیرک در دامنه‌های نسار و 834 سیرک در دامنه‌های نگار قرار داشتند. توزیع سیرک‌ها بیان‌کنندة این است که در دامنه‌های نسار بیش از 13 درصد احتمال تشکیل سیرک بیش از دامنه‌های نگار است. برای برآورد ارتفاع برف مرز دائمی روش‌های مختلف به کار رفت.

جدول- 2: فراوانی سیرک در دامنه‌های نسار و نگار قله‌های برگزیده

 

ارتفاع برف مرز به روش رایت: ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری به روش رایت در دو مرحلة مختلف برآورد شد:

مرحلة اول: در نخستین مرحله از اطلاعات سیرک‌ها، در جهات مختلف جغرافیایی (دامنه‌های نگار و نسار) ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری به روش رایت برآورد شد. به این صورت که تعداد سیرک در هر جهت به تفکیک قله‌ها در 60 درصد ضرب و سیرک‌های شناسایی‌شده در هر جهت به تفکیک قله‌ها براساس ارتفاع سورت نزولی شد. عدد حاصل از ضرب، به‌عنوان شمارة ردیفی در نظر گرفته شد که ارتفاع سیرک آن رده، ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری قله را در جهت مربوطه نشان می‌دهد.

ارتفاع برف مرز در قله‌های (هزار، بل، شیرکوه و الوند) در جهت شمال شرق به ترتیب 2615، 2806، 2796 و 2638 متر و در جهت جنوب غرب به ترتیب 3112، 2771، 2837 و 2648 متر است.

این ارتفاع در قلة دماوند و سردشت در جهت شمال 2979 و 2660 متر و در جهت جنوب 2704 و 2697 متر برآورد شد و ارتفاع برف مرز در قلة توچال در جهت شمال شرق 2553 و در جهت جنوب غرب 2542 متر است.

خط‌الرأس کوه بغروداغ به‌ صورت شمالی - جنوبی است و سیرک‌ها بیشتر در جهت شرق و غرب شکل‌ گرفته‌اند. ارتفاع برف مرز در جهت شرق 1842 و در جهت غرب 1990 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز زردکوه در جهت شمال شرق 2724 و در جهت جنوب غرب 2953 متر است و ارتفاع برف مرز کوهستان شاهو 1878 متر در جهت شمال شرق برآورد شد.

ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در دو جهت شرق و غرب به ترتیب 2491 و 2861 متر است و این ارتفاع در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2565 و در جهت جنوب غرب 2661 متر برآورد شد.

در کوه بینالود ارتفاع برف مرز 2500 متر برآورد شد. بیشترین و کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به هزار و الوند 497 و 10 متر است. این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شرق به غرب بغروداغ 148 متر و در جهت شمال شرق به جنوب غرب قلة توچال 29 متر است.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 229 متر و قلة شاهو بدون اختلاف است.

در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 370 متر و کوه بلقیس در جهت شمال شرق - جنوب غرب 96 متر است (جدول 4).

مرحلة دوم: در این مرحله، پس از مرتب‌کردن ارتفاع سیرک‌ها به‌ صورت نزولی، براساس رابطة 2 بیشترین ارتفاع از کمترین ارتفاع کسر و سپس بر عدد 100 تقسیم و در عدد 60 ضرب شد. از جمع عدد به‌دست‌آمده از این رابطه با کمترین ارتفاع سیرک شناسایی‌شده، ارتفاع برف مرز برای هر قله در واحدهای ژئومورفیک محاسبه شد.

ارتفاع برف مرز 4 قلة هزار، بل، شیرکوه و الوند در جهت شمال شرق به ترتیب 2540، 2786، 2622 و 2525 متر و در جهت جنوب غرب 3354، 2949، 3015 و 2414 متر است.

این ارتفاع در قله‌های دماوند و سردشت در جهت شمال 2574 و 2390 متر و در جهت جنوب 3034 و 2833 متر برآورد شد و ارتفاع برف مرز در قلة توچال در جهت شمال شرق و جنوب غرب 2675 و 2704 متر است.

ارتفاع برف مرز در بغروداغ در جهت شرق 1691 و در جهت غرب 1881 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز زردکوه در جهت شمال شرق 2622 و در جهت جنوب غرب 2668 متر و در قلة شاهو
1940 متر است.

ارتفاع برف مرز در کوهستان سبلان در جهت شرق و غرب 2681 و 2907 متر و در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2701 و در جهت جنوب غرب 2681 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز در کوه بینالود، تنها قلة مرتفع واحد ژئومورفیک شمال شرقی، 2474 متر است.

بیشترین و کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به هزار و الوند با 814 و 111 متر است.

این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شمال به جنوب سردشت 443 متر و در جهت شمال شرق به جنوب غرب قلة توچال 11- متر است.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 46 متر و قلة شاهو بدون اختلاف است.

در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 46 متر و کوه بلقیس در جهت شمال شرق به جنوب غرب 20- متر است (جدول 4).

روش ارتفاع کف سیرک: در روش ارتفاع کف سیرک، نیمرخ طولی سیرک در دو شکل مختلف ترسیم شد: یکی پروفیل طولی از بالاترین ستیغ حوضه تا نقطة خروجی سیرک و دیگری پروفیلی از بالاترین ستیغ حوضه تا نخستین مورن‌های میانی باقی‌مانده در محیط (محل تلاقی دوزبانة یخچالی). در این دو پروفیل، ارتفاع بیشترین و کمترین پروفیل و ارتفاع کف سیرک برآورد شد. در ترسیم پروفیل‌ها نهایت دقت به کار رفت تا پروفیل‌ها از کف سیرک عبور کنند و حالت تقعر را بتوانند نشان دهند. سپس سیرک‌ها از نظر ارتفاعی با فاصلة 100 متر طبقه‌بندی و فراوانی نسبی سیرک در هرکدام از طبقات مشخص شد. ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری در این روش در طبقه‌ای قرار دارد که سیرک‌ها بیشترین فراوانی را داشته باشد. با مشخص‌کردن طبقة نمادار، براساس رابطة 3 عمل شد؛ برای نمونه توزیع طبقاتی سیرک‌های مورد تأیید این روش برای کوه دماوند در جدول (3) آمده است. با توجه به پایین‌ترین و بالاترین سیرک شناسایی‌شده، طبقات ارتفاعی از 2000 تا 4000 متر با فاصلة 100 طبقه‌بندی شدند. طبقة نمادار دامنة نسار با فراوانی 20 سیرک در طبقة ارتفاعی 2700-2800 متر و در دامنة نگار با 17 سیرک در طبقة ارتفاعی 2900-3000 متر قرار دارد. پس ‌از آن فراوانی طبقة نمادار از فراوانی طبقة ماقبل کسر و تقسیم ‌بر مجموع فراوانی طبقة ماقبل و مابعد و سپس در اختلاف ارتفاع طبقة نمادار ضرب شد. درنهایت از جمع عدد به‌دست‌آمدة بارده ارتفاعی پایین طبقة نمادار، ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری برآورد شد. بدین طریق ارتفاع برف مرز در جهت شمال (دامنة نسار) 2731 متر و در جهت جنوب (دامنة نگار) 2935 متر برای کوه دماوند برآورد شد. ارتفاع برف مرز کواترنری سایر قله‌ها در این روش به همین شکل برآورد شد.

ارتفاع برف مرز چهار قلة هزار، بل، شیرکوه و الوند در جهت شمال شرق به ترتیب 2766، 2967، 2666 و 2528 متر و در جهت جنوب غرب 3070، 2975، 2933 و 2657 متر است.

ارتفاع برف مرز قلة سردشت در جهت شمال 2787 متر و در جهت جنوب 3144 متر و قلة توچال در جهت شمال شرق و جنوب غرب 2650 و 2943 متر است.

این ارتفاع در بغروداغ در جهت شرق 1810 متر و در جهت غرب 2560 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز زردکوه در جهت شمال شرق 2666 متر و در جهت جنوب غرب 2933 متر و کوهستان شاهو 1980 متر است.

در کوهستان سبلان ارتفاع برف مرز در جهت شرق و غرب 2775 و 3043 متر است.

این ارتفاع در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2560 و در جهت جنوب غرب 2767 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز در کوه بینالود در واحد ژئومورفیک شمال شرقی 2533 متر برآورد شد.

کمترین و بیشترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به شیرکوه و هزار 629- و 304 متر است.

این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شرق به غرب بغروداغ 750 متر و در جهت شمال به جنوب قلة دماوند 176 متر است.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 267 متر و قلة شاهو بدون اختلاف است. در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 268 متر و کوه بلقیس در جهت شمال شرق به جنوب غرب 207 متر است (جدول 4).

جدول- 3: طبقات ارتفاعی و فراوانی سیرک در قلة دماوند

 

روش نسبت‌های ارتفاعی: در این مرحله کمترین ارتفاع با بیشترین ارتفاع پروفیل ترسیمی جمع و بر 2 تقسیم شد. برای به‌دست‌آوردن برف مرز از میانگین و مد استفاده شد. مراحل برآورد ارتفاع برف مرز به کمک جدول توزیع فراوانی سیرک در طبقات ارتفاعی مختلف همانند برآورد ارتفاع برف مرز در کوه دماوند است که در روش قبل توضیح داده شد. در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی ارتفاع برف مرز چهار قلة هزار، بل، شیرکوه و الوند در جهت شمال شرق به ترتیب 2915، 3029، 3217 و 2735 متر و در جهت جنوب غرب 3110، 3083، 3132 و 2934 متر است.

ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک شمالی در قله‌های دماوند و سردشت در جهت شمال 2623 و 2836 متر و در جهت جنوب 2923 و 2685 متر برآورد شد.

این ارتفاع در قلة توچال در جهت شمال شرق 2815 و جنوب غرب 2596 متر است.

ارتفاع برف مرز در بغروداغ 2182 متر در جهت شرق و 2273 متر در جهت غرب برآورد شد.

در زردکوه ارتفاع برف مرز در جهت شمال شرق 3217 متر و در جهت جنوب غرب 3132 متر برآورد شد و ارتفاع برف مرز کوهستان شاهو 2108 متر است.

در واحد ژئومورفیک شمال غربی ارتفاع برف مرز سبلان در جهت شرق و غرب 2863 و 3031 متر و در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2282 متر و در جهت جنوب غرب 2743 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز در کوه بینالود، مرتفع‌ترین قلة واحد ژئومورفیک شمال شرقی، 2585 متر است.

بیشترین و کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به الوند و بل 199 و 54 متر است.

این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شمال به جنوب قلة دماوند 300 متر و در جهت شرق به غرب بغروداغ 91 متر است.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 85- متر و قلة شاهو بدون اختلاف است.

در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 168 متر و کوه بلقیس در جهت شمال شرق به جنوب غرب 461 متر است (جدول 4).

روش نسبت پنجه به دیواره: ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری در این روش در دو مرحلة مختلف برآورد شد:

مرحلة اول: در این مرحله از اطلاعات پروفیل‌های تهیه‌شده در مرحلة پیش، علاوه بر ارتفاع کف سیرک، ارتفاع پایین‌ترین و بالاترین قسمت پروفیل نیز استخراج و پس از برداشت اطلاعات لازم، نسبت THAR برای هرکدام از سیرک‌ها محاسبه شد. به این صورت که ارتفاع پایین‌ترین قسمت پروفیل از ارتفاع کف سیرک کسر و عدد به‌دست‌آمده بر تفاوت بین حداکثر ارتفاع از حداقل ارتفاع پروفیل تقسیم شد. نسبت به‌دست‌آمده بین 0 تا 1 متغیر است. سیرک‌هایی که نسبت به‌دست‌آمده برای آنها کمتر از 46/0 یا بیشتر از 86/0 است، سیرک محسوب نمی‌شوند و در برآورد ارتفاع برف مرز نباید مدنظر قرار گیرند (پورتر، 2001: 1069). پس از خارج‌کردن اطلاعات آنها از جدول، ارتفاع برف مرز همانند روش رایت برآورد شد. تلفیق روش رایت و پورتر برای نخستین‌بار انجام شد. منظور از تلفیق این است که پورتر از طبقة نمادار برای برآورد ارتفاع برف مرز استفاده می‌کند؛ در صورتی ‌که در این مرحله با سورت نزولی سیرک‌های تأییدشده و تعیین ارتفاع رده‌ای که 60 درصد از سیرک‌ها بالاتر از آن قرار می‌گیرند، ارتفاع برف مرز برآورد شد.

در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی ارتفاع برف مرز چهار قلة هزار، بل، شیرکوه و الوند در جهت شمال شرق به ترتیب 2664، 2853، 2837 و 2658 متر و در جهت جنوب غرب به ترتیب 3110، 2941، 3031 و 3062 متر است.

ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک شمالی در قله‌های دماوند و سردشت در جهت شمال 2813 و 2612 متر و در جهت جنوب 3051 و 2750 متر برآورد شد؛ همچنین این ارتفاع در قلة توچال در جهت شمال شرق و جنوب غرب 2553 و 3062 متر است.

ارتفاع برف مرز در بغروداغ در جهت شرق 1990 متر و در جهت غرب 2144 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز زردکوه (واحد ژئومورفیک زاگرس) در جهت شمال شرق 2696 متر و در جهت جنوب غرب 2842 متر و کوهستان شاهو 1980 متر است.

ارتفاع برف مرز برآوردشده برای سبلان در جهت شرق و غرب معادل 2750 و 2874 متر بود.

این ارتفاع در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2489 متر و در جهت جنوب غرب 2700 متر برآورد شد؛ همچنین ارتفاع برف مرز کوه بینالود 2559 متر است.

بیشترین و کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به هزار و بل 446 و 88 متر است.

این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شمال شرق به جنوب غرب قلة توچال 509 متر و در جهت شمال به جنوب سردشت 138 متر است.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 146 متر است.

در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 124 متر و کوه بلقیس در جهت شمال شرق به جنوب غرب 211 متر است (جدول 4).

جدول- 4: ارتفاع برف مرز به روش‌های مختلف در قله‌های برگزیده و روش‌های نامناسب

^*(روابط براساس آنچه در متن آمده است، شماره‌گذاری شده‌اند.)

 

مرحلة دوم: تفاوت این مرحله با مرحلة پیشین در این است که در این مرحله همانند روش ارتفاع کف سیرک پورتر، ارتفاع برف مرز برآورد شده است.

ارتفاع برف مرز چهار قلة هزار، بل، شیرکوه و الوند در جهت شمال شرق به ترتیب 2800، 3000، 2904 و 2580 متر و در جهت جنوب غرب 3178، 3200، 3075 و 3025 متر است.

این ارتفاع در قله‌های دماوند و سردشت در جهت شمال 2566 و 2500 متر و در جهت جنوب 3018 و 2740 متر و همچنین ارتفاع برف در قلة توچال در جهت شمال شرق و جنوب غرب 2520 و 2655 متر برآورد شد.

ارتفاع برف مرز در دامنه‌های شرقی بغروداغ 2000 و در غرب آن 1960 متر برآورد شد.

در زردکوه ارتفاع برف مرز در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب 2642 و 3258 متر برآورد شد و این ارتفاع در کوه شاهو 1980 متر است.

در کوهستان سبلان ارتفاع برف مرز در دامنه‌های شرقی و غربی 2900 و 3150 متر و در کوه بلقیس در جهت شمال شرق 2590 و در جهت جنوب غرب 2721 متر برآورد شد؛ همچنین ارتفاع برف مرز کوه بینالود 2525 متر برآورد شد.

بیشترین و کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی در جهت شمال شرق به جنوب غرب به ترتیب متعلق به الوند و شیرکوه 445 و 171 متر است.

این اختلاف در واحد ژئومورفیک شمالی در جهت شمال به جنوب قلة دماوند 452 متر و در جهت شرق به غرب بغروداغ 40- متراست.

تفاوت ارتفاع برف مرز در جهات شمال شرق به جنوب غرب زردکوه در واحد زاگرس 616 متر است.

در واحد ژئومورفیک شمال غرب، اختلاف ارتفاع برف مرز کوهستان سبلان در جهت شرق به غرب 220 و کوه بلقیس در جهت شمال شرق به جنوب غرب 131 متر است (جدول 4).

انتخاب روش مناسب برآورد ارتفاع برف مرز: از مقایسة ارتفاع برف مرز برآوردشده در روش‌های مختلف چنین برمی‌آید که در راستای یافته‌های پورتر (2001) براساس متفاوت‌بودن روش‌های مختلف برآورد ارتفاع برف مرز دائمی، متفاوت‌بودن ارتفاعات برآوردشده برای یک قله در روش‌های مختلف، امر اجتناب‌ناپذیری است؛ ولی بعضی از ارتفاعات برآوردشده نسبت به سایر ارتفاعات در همان قله تفاوت چشمگیری دارند که می‌تواند ناشی از ناکارایی آن روش در برآورد ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری برای آن منطقه باشد؛ علاوه بر این براساس یافته‌های چورلی، شوم و سودن (1385) یخچال‌های کواترنری در دامنه‌های شمال شرقی مناطق معتدل شرایط مناسب‌تری برای گسترش داشته‌اند؛ بنابراین با توجه به موقعیت ایران در منطقة معتدل شمالی، تفاوت ارتفاع برف مرز دائمی در جهات مختلف دامنه‌ها امری بدیهی است؛ از این نظر روشی کارآمد است که علاوه بر برآورد ارتفاع برف مرز معقول‌تر به‌وسیلة آن، اختلاف ارتفاع برف مرز برآوردی در جهات مخالف نیز در آن روش محاسبه ‌شده باشد.

مقایسة ارتفاع برف مرز برآوردشده به روش‌های مختلف در دامنه‌های نسار قله‌های برگزیده حاکی از آن است که روش‌های رایت (رابطة 2) و نسبت‌های ارتفاعی در قله‌های هزار، بل، سردشت، بلقیس و بغروداغ، نسبت‌های ارتفاعی در قله‌های توچال، زردکوه و شاهو و رایت (رابطة 1) در قله‌های دماوند، سبلان و بینالود تفاوت زیادی با سایر روش‌ها دارد و همخوانی کمتری بین ارتفاع برآوردشده به ‌وسیلة آنها با سایر روش‌ها دیده می‌شود. همة روش‌ها در دامنة شمال شرقی کوه الوند در برآورد ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری همخوانی دارند.

ارتفاع برف مرز برآوردشده در دامنه‌های نگار قله‌های بل و سبلان با روش‌های رایت (رابطة 1) و نسبت پنجه به دیواره در روش پورتر نسبت به بقیة روش‌ها متفاوت بوده است.

روش‌های رایت (رابطة 2) در قله‌های الوند و توچال، زردکوه و همچنین نسبت پنجه به دیواره (رایت و پورتر) با سایر روش‌ها همخوانی ندارد.

ارتفاع برف مرز برآوردی در قلة بغروداغ در روش‌های رایت (رابطة 2) و ارتفاع کف سیرک، بالاتر از سایر روش‌ها بوده است.

روش ارتفاع کف سیرک در قله‌های شیرکوه و سردشت، روش رایت (رابطة 2) در قلة هزار و روش رایت (رابطة 1) در قلة دماوند، هماهنگی کمتری با دیگر روش‌ها در همان قله‌ها دارند.

وجود اختلاف ارتفاع بین دامنه‌های نسار و نگار امری اثبات‌شده است و روش‌های برآورد برف مرز نیز باید به ‌گونه‌ای باشند که در جهات مختلف، تفاوت را نشان دهند. در بعضی از روش‌ها تفاوت ارتفاع برآوردی معکوس است؛ به این معنی که ارتفاع برف مرز برآوردی در دامنة نسار بالاتر از دامنة نگار برآورد شده است و از اختلاف ارتفاع این دو دامنه یک تفاوت منفی به ‌دست ‌آمده است؛ علاوه بر این ممکن است تفاوت ارتفاع برآوردی بعضی از روش‌ها در دامنه‌هایی با جهت مخالف به ‌قدری کم باشد که نتوان آن تفاوت را برای آن مکان با توجه به موقعیت جغرافیایی معقول دانست. با استناد به چنین دلایلی، روش‌هایی که به کمک آنها تفاوت ارتفاعی دامنه‌های مخالف کم یا منفی برآورد شده است، برای برآورد برف مرز مناسب نیستند. براساس جدول (5) ارتفاع برآوردی به کمک رابطة 1 در قله‌های بل و دماوند، رابطة 2 در الوند، توچال و بلقیس، رابطة 3 در شیرکوه، رابطة 4 در سردشت، توچال و زردکوه و رابطة 5 در بغروداغ قابل استناد نیستند. از رابطة 1 در قله‌های الوند، سردشت، توچال، سبلان و شیرکوه، رابطة 2 در هزار، بغروداغ، زردکوه و سبلان، رابطة 3 در بل و رابطة 4 در شیرکوه به دلیل تفاوت ارتفاعی کم بین دامنه‌ها با جهات مختلف کمتر برای برآورد برف مرز استفاده می‌شود.

جدول- 5: اختلاف ارتفاع برف مرز از میانگین در روش‌های مختلف

 

با توجه به جدول (5) از بین روش‌های باقی‌مانده، روش‌های مناسب برآورد ارتفاع مرز برای هر قله مشخص شد. در واحد ژئومورفیک ایران مرکزی هزار با ارتفاع برف مرز 2936 متر، جنوبی‌ترین و الوند با 2772 متر، شمالی‌ترین قله‌های این واحد هستند که اختلاف ارتفاع برف مرز آنها 164 متر است و اختلاف ارتفاع برف مرز در جهت دامنه‌های نسار این قله‌ها 91 متر و در دامنه‌های نگار 237 متر است.

در واحد ژئومورفیک شمالی بغروداغ، غربی‌ترین و دماوند، شرقی‌ترین قله‌های این واحد هستند. ارتفاع برف مرز دماوند 2827 متر و بغروداغ 2099 متر بوده و تفاوت ارتفاع برف مرز این قله‌ها 728 متر و تفاوت دامنة نسار و دامنة نگار این قله‌ها به ترتیب 705 و 752 متر است.

ارتفاع برف مرز در زردکوه 2839 متر و در شاهو 1977 متر است که 842 متر با هم اختلاف دارند. تفاوت برف مرز دامنه‌های نسار این قله‌ها 685 متر و دامنه‌های نگار بدون اختلاف است.

در واحد ژئومورفیک شمال غربی، ارتفاع برف مرز سبلان (غربی‌ترین) 2919 متر و بلقیس (شرقی‌ترین)
2607 متر است و تفاوت برف مرز در دامنه‌های نسار 325 متر و در دامنه‌های نگار 299 متر است.

قلة بینالود در واحد شمال شرقی در دامنه‌های مختلف بدون اختلاف بود. کمترین اختلاف ارتفاع برف مرز مربوط به واحد ایران مرکزی (143 متر) و بیشترین مربوط به زاگرس (842 متر) است. در دامنه‌های نسار کمترین اختلاف 114 متر و بیشترین 705 متر و در دامنه‌های نگار 173 متر و 752 متر است.

متوسط ارتفاع برف مرز برآوردشده در قله‌های بل 2946 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده در اقلید فارس
2950 متر در پژوهش رامشت و کاظمی (1386)، هزار 2936 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده در زیرحوضة بیدخوان کرمان 3166 متر در پژوهش جعفربیگلو و همکاران (1393)، الوند 2700 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده در همدان 2750 متر در پژوهش جعفری (1395)، سبلان 2872 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده
2500 متر در پژوهش خیام (1370) و رجبی و خطیبی (1387)، شیرکوه 2959 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده 2766 متر در پژوهش جعفری (1388)، بینالود 2529 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده 2500-2300 متر در پژوهش قربانی شورستانی و همکاران (1395)، شاهو 1997 متر با ارتفاع برف مرز برآوردشده در ارتفاعات شاهو 1800 متر و ارتفاعات کردستان 2000 متر در پژوهش قربانی و همکاران (1389) و یمانی و همکاران (1392) همخوانی دارد. تفاوت‌های موجود ناشی از این است که در این مقاله ارتفاع کل حوضه‌های اطراف قلة اصلی ذکر شده است؛ در صورتی ‌که در بسیاری از مقالات ارتفاع برف مرز دائمی در دامنه‌های نسار برآورد شده است.

 

بحث و نتیجه‌گیری

وجود شواهد یخچالی در قله‌ها و واحدهای ژئومورفیک ایران، حاکمیت سیستم شکل‌زایی یخچالی را در واحدهای ژئومورفیک ایران مرکزی، شمالی، زاگرس، شمال غربی و شمال شرقی به اثبات می‌رساند. گسترش ایران در 15 درجه عرض جغرافیایی، 19 درجه طول جغرافیایی و امتداد متفاوت ناهمواری‌ها، منجر به تفاوت ارتفاع برف مرز کواترنری در بخش‌های مختلف شده است. بر این اساس برای بررسی این تفاوت‌ها 13 قلة مرتفع در واحدهای مختلف ژئومورفولوژیکی انتخاب، لندفرم‌های سیرکی آنها شناسایی و به روش‌های مختلف ارتفاع برف مرز کواترنری برآورد شد. بررسی تاریخی فرایندهای یخچالی و وجود بردارهای مختلف در برآورد ارتفاع برف مرز در روش‌های مختلف منجر به تفاوت ارتفاع برف مرز در روش‌های مختلف می‌شود؛ با این‌ حال وجود تفاوت زیاد ارتفاع برآوردی در بعضی از روش‌ها با سایر ارتفاعات برآوردی برای همان قله در سایر روش‌ها، ممکن است دال بر ناکارایی آن روش یا روش‌ها در برآورد ارتفاع برف مرز کواترنری باشد. از مجموع 2266 سیرک شناسایی‌شده، بیش از 63 درصد آنها در دامنه‌هایی هستند که جهت شیب آنها تمایلی به سمت شمال دارد (دامنه‌های نسار). روش برآورد ارتفاع برف مرز لازم است علاوه بر برآورد ارتفاع برف و مرز معقول، این قابلیت را نیز داشته باشد که به کمک آن اختلاف برف مرز جهات مختلف برآورد شود. بر این اساس از ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری برآوردشده 13 قلة مرتفع ایران در روش‌های رایت، ارتفاع کف سیرک، نسبت‌های ارتفاعی و نسبت پنجه به دیواره (رایت و پورتر) میانگین‌گیری شد. با مشخص‌شدن میانگین ارتفاع برف مرز برآوردشده و مقایسة آن با ارتفاع برآوردی روش‌های مختلف در هر قله، روشی که کمترین اختلاف را از میانگین داشت، ارتفاع برف مرز آن قله معرفی شد. بر این اساس در دامنه‌های نسار قله‌های هزار، دماوند، توچال، سبلان، بلقیس و بینالود روش ارتفاع کف سیرک، در قله‌های بل، سردشت و بغروداغ روش پنجه به دیواره (رایت)، در قله‌های الوند و زردکوه روش رایت (رابطة 1)، در شیرکوه نسبت پنجه به دیواره (پورتر)، در کوهستان شاهو روش‌های رایت (رابطة 1) و پنجه به دیواره (رایت و پورتر)، در دامنه‌های نگار قله‌های بل، دماوند و الوند روش ارتفاع کف سیرک، در قله‌های توچال و زردکوه روش رایت (رابطة 1)، در قله‌های سردشت و شیرکوه روش رایت (رابطة 2)، در قله‌های هزار و بلقیس روش نسبت پنجه به دیواره (پورتر)، در قلة سبلان روش نسبت‌های ارتفاعی و در بغروداغ روش نسبت پنجه به دیواره (رایت)، مناسب‌ترین روش‌های برآورد ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری معرفی می‌شوند.

ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری در بل 2946 متر، الوند 2700 متر، توچال 2691 متر، هزار 2936 متر، بینالود 2529 متر، دماوند 2832 متر، سردشت 2719 متر، بغروداغ 2026 متر، شاهو 1997 متر، سبلان 2872 متر، بلقیس 2621 متر، شیرکوه 2959 متر و زردکوه 2862 متر برآورد شد. در بین قله‌های مدنظر شاهو در غربی‌ترین، بینالود در شرقی‌ترین، هزار در جنوبی‌ترین و سبلان در شمالی‌ترین بخش ایران قرار دارند. تفاوت ارتفاع برف مرز بین قله‌های شاهو و بینالود 532 - متر و قله‌های هزار و سبلان 64 متر است. تفاوت برف مرز کواترنری در دامنه‌های مختلف ناهمواری‌های ایران، درواقع تفاوت در دریافت انرژی خورشیدی و ذوب یخ یا تبخیر منابع آبی را نشان می‌دهد. شناخت مکان‌هایی که زمان پاسخ بارش یا به عبارتی زمان ماندگاری منابع رطوبتی در آنها طولانی‌تر باشد، در مدیریت منابع آب‌وخاک کشور ایران، با توجه به واقع‌شدن بیشتر آنها در مناطق خشک و نیمه‌خشک، اهمیت فراوانی دارد. براساس همین تفاوت‌های مکانی است که مقرّ بیشتر شهرهای داخلی ایران در دامنة شمال شرقی ارتفاعات (با پایین‌ترین ارتفاع برف مرز برآوردی) واقع ‌شده است.

تعداد مشاهده مقاله: 2,475

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 521